ХІМІЧНЫ СКЛАД РЭШТКАЎ МЕТАЛІЧНАЙ СЫРАВІНЫ НА СЦЕНКАХ ЛІЦЕЙНЫХ ФОРМ І ТЫГЛЯЎ ЯК КРЫНІЦА ПА ГІСТОРЫІ ЮВЕЛІРНАЙ ВЫТВОРЧАСЦІ НА ТЭРЫТОРЫІ ПАЎНОЧНАЙ І ЦЭНТРАЛЬНАЙ БЕЛАРУСІ Ў Х–XVIII СТСТ. Текст научной статьи по специальности «История и археология»

УДК 904:739.1(476.5-21)"10/18" DOI 10.52928/2070-1608-2024-71-3-13-17

ХШ1ЧНЫ СКЛАД РЭШТКАУ МЕТАЛ1ЧНАЙ СЫРАВ1НЫ НА СЦЕНКАХ ЛЩЕЙНЫХ ФОРМ I ТЫГЛЯУ ЯК КРЫН1ЦА ПА Г1СТОРЫ1 ЮВЕЛ1РНАЙ ВЫТВОРЧАСЦ1 НА ТЭРЫТОРЫ1 ПАУНОЧНАЙ I ЦЭНТРАЛЬНАЙ БЕЛАРУС1 У X-XVIII СТСТ.

канд. dem. навук, дац. I. У. МАГАЛ1НСК1 (Полацт дзяржауны ушверстэт мя Еуфрасшш Полацкай)

У артикуле прадстаулены вынт вывучэння хгмгчнага складу рэшткау металгчнай сыравты, яюя захава-лгся на паверхнi прыстасаванняу для лщця X-XVIII стст., знойдзеных на тэрыторып Пауночнай i Цэнтральнай Беларусг. Аутарам устаноулена, што асноунымi сnлавамi каляровых металау, яюя зафтсаваны на сценках тыгляу i льячак, з 'яуляюцца шматкампанентныя i свтцовыя лат^ут, што дазваляе разглядаць пераважнае выкары-станне гэтай сыравты у якасцi адметнай рысы мясцовай каляровай металаапрацоую. Адзначаецца, што свiн-цовыя лат^ найбольш характэрныя для вытворчых комплексау X-XIII стст., а складаныя медна-цынкавыя сплавы сустрэты у тыглях з майстэрнi XVII-XVIII стст. Аутарам таксама выяулена, што частка глiняных i каменных лщейных форм ужывалася для адлiвак вырабау з тугаплауюх сплавау на меднай аснове. Устаноулена, што у формах плавт пераважна медна-цынкавыя i складаныя шматкампанентныя сплавы.

Ключавыя словы: археалогя Беларуа, гкторыя старажытнай тэхналогИ, ювелiрнае рамяство, археаметалургш.

Уводзшы. Важным сведчаннем юнавання на пэунай тэрыторьп вытворчасщ па апрацоуцы каляровых металау з'яуляюцца знаходш рамесных шструментау i прыстасаванняу, яшя прадстауляюць розныя этапы рамес-най дзейнасщ. Увесь шструментарый, яш выкарыстоувауся старажытнымi ювелiрамi, магчыма аднесщ да двух асноуных груп: 1) прыстасаванш для плауш металау i лщця; 2) шструменты для мехашчнай апрацоуш металау. Да першай групы трэба аднесщ найбольш выразныя i шматшя маркеры юнавання на пэунай тэрыторыi лщейнай справы - тыт, льячш i лщейныя формы [1, с. 184].

У айчыннай археалоги вывучэнне прыстасаванняу для лiцця традыцыйна абмяжоуваецца тыпалагiчным аналiзам артэфактау з устанауленнем iх параметрау i марфалапчных адметнасцей. У цяперашнi час з дапамогай метадау прыродазнаучых навук юнуе магчымасць пераасэнсаваць крынiцазнаучы патэнцыял дадзенай катэгорыi археалагiчных матэрыялау. Так, падчас плаук1 металау на паверхнi тыгляу, льячак i лiцейных форм захоуваюцца не тольш шлак1, аднак i рэштю металiчнай сыравшы, колькасцi якой дастаткова для даследавання яе хiмiчнага складу i вызначэння якаснага утрымання элементау [2, с. 754].

Ташм чынам, мэта артыкулу - увядзенне у навуковы зварот даных адносна хiмiчнага складу рэшткау мета-лiчнай сыравшы, якая захавалася на сценках прыстасаванняу для лщця X-XVIII стст., знойдзеных на тэрыторыi Пауночнай i Цэнтральнай Беларуси Аналiз атрыманых матэрыялау дасць магчымасць выявщь характэрныя для ювелiрнай вытворчасщ тыпы каляровых металау i iх сплавау, што дазволщь вызначыць адметныя рысы мясцовай каляровай металаапрацоую.

Асноуная частка. Xiмiчны склад рэшткау металiчнай сыравшы на паверхш прыстасаванняу для лщця даследавауся аутарам артыкулу у археалагiчнай лабараторш Полацкага дзяржаунага ушверспэта iмя Еуфрасiннi Полацкай па метадзе безэталоннага рэнггена-флюарэсцэнгнага аналiзу на партатыуным РФА-спектрометры Vanta C вытворчасщ кампани Olimpus. Дадзены прыбор дазваляе атры^ваць даныя адносна хМчнага складу металау у рэжыме рэальнага часу, не патрабуе папярэдняй падрыхтоук пробы i не паюдае на паверхш абразца слядоу [3, с. 5].

Керамiчныя тыглi i льячк - гэта ёмютасщ для плаук1 металу i разлiву яго у формы [4, с. 330]. 1х формы i памеры дастаткова ушверсальныя i мала змянялiся у працэсе эвалюцыi ювелiрнага рамяства. Гэта звязана з асаблiвасцямi вытворчых працэсау па плауке металау, канструкцыi вогнiшча i печы, здольнасцямi лiцейшчыкау кантраляваць металурпчныя працэсы [5, с. 244-245; 6, с. 54]. Для вывучэння адметнасцей мясцовай каляровай металаапрацоую намi быу даследаваны хiмiчны склад рэшткау металiчнай сыравшы, як1я захавалiся на уну-транай паверхнi плавiльных пасудзiн. У выбарку трапiла 56 абразцоу, яшя паходзяць, пераважна, з матэрыялау даследаванняу вытворчых комплексау па апрацоуцы каляровых металау, даследаваных на тэрыторыi галоунага старажытнага гардскога цэнтра на тэрыторыi Пауночнай iЦэнтральнай Беларусi - Полацка (таблща 1).

Таблiца 1. - ВынЫ аналiза хiмiчнага складу рэшткау металiчнай сыравша на сценках тыгляу i льячак

№ Тып Месца вы- Дата Xiмiчны склад

пп яулення Cu Zn Sn Pb Ag Au

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1 цылшдрычны 2,61 0,85 - 0,99 - -

2 цылшдрычны Полацк, X-XI стст. 3,96 25,6 - 9,71 - -

3 цылшдрычны Селшча 7,02 29,71 - 8,69 - -

4 цылшдрычны 5,93 47,4 - 8,95 - -

Заканчэнне таблщы 1.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

5 конусападобны Полацк, Верхш замак XIII ст. 54,3 23,52 1,46 2,4 - -

6 конусападобны 1,5 0,07 - 91,8 - -

7 конусападобны 35,0 7,68 6,3 27,9 - -

8 конусападобны 17,55 3,7 - 11,0 - -

9 конусападобны - - 10,65 89,1 - -

10 конусападобны 12,14 3,4 5,33 6,6 - -

11 конусападобны 2,0 26,16 - 6,0 32,1 -

12 конусападобны 0,2 0,02 0,6 95,69 - -

13 конусападобны 0,34 0,46 96,75 - -

14 конусападобны 0,22 0,012 0,52 94,18 - -

15 конусападобны Полацк, Вялш Пасад XVII ст. 7,45 27,51 24,32 29,16 - -

16 конусападобны 67,81 16,31 4,54 4,58 - -

17 конусападобны 53,18 8,41 6,7 2,5 - -

18 конусападобны 18,94 23,0 1,46 1,1 - -

19 конусападобны 26,52 23,64 2,36 10,89 - -

20 конусападобны 26,24 41,1 10,04 5,68 - -

21 конусападобны 13,76 22,25 6,86 27,06 - -

22 конусападобны 61,29 1,05 1,17 3,57 - -

23 конусападобны 18,5 6,21 2,23 20,39 - -

24 конусападобны 3,19 13,26 - 3,28 - -

25 конусападобны 10,7 54,26 1,21 3,0 - -

26 конусападобны 9,85 24,25 - 7,3 - -

27 конусападобны 5,8 59,13 - 2,32 - -

28 конусападобны 7,1 33,97 2,1 3,15 - -

29 конусападобны 12,71 42,18 - 4,25 - -

30 конусападобны 30,66 6,72 3,27 2,7 - -

31 конусападобны 16,94 26,1 10,02 4,84 - -

32 конусападобны 20,25 20,82 6,58 3,93 - -

33 цылшдрычны Полацк, Вялш Пасад ХП-ХШ стст. 10,7 2,96 - 1,78 - -

34 цылшдрычны 29,0 62,19 - 1,8 - -

35 цылшдрычны 3,44 36,46 - 3,43 - -

36 цылшдрычны 27,23 61,93 - 2,56 - -

37 цылшдрычны 11,6 67,45 - 11,25 - -

38 цылшдрычны 37,02 43,94 1,99 2,35 - -

39 цылшдрычны 36,92 44,05 - 5,66 - -

40 цылшдрычны 14,32 30,36 - 40,54 - -

41 цылшдрычны 35,48 47,91 0,84 5,49 - -

42 цылшдрычны Полацк, Шжт замак Х-Х1 стст. 22,08 45,55 - 7,8 - -

43 цылшдрычны 26,03 45,25 1,2 6,89 - -

44 цылшдрычны 40,04 28,7 0,4 6,4 - -

45 цылшдрычны 11,6 26,43 - 43,96 - -

46 цылшдрычны 6,36 46,44 - 17,43 - -

47 цылшдрычны 2,15 51,12 1,34 9,37 - -

48 цылшдрычны 2,18 52,69 - 19,04 - 7,83

49 цылшдрычны 3,0 38,54 2,13 17,96 - 4,44

50 цылшдрычны 25,97 20,37 1,16 6,38 - -

51 цылшдрычны 37,96 29,59 1,47 13,6 - -

52 конусападобны пласкадонны Полацк, Вялш Пасад XIV-XV стст. 29,62 15,25 6,74 2,35 - -

53 конусападобны пласкадонны Полацк, Шжт замак XIV-XV стст. 6,82 34,78 - 0,82 - -

54 льячка Полацк, Шжт замак ХП-ХШ ст. 0,4 0,85 50,0 4,39 - -

55 льячка Полацк, Шжт замак ХП-ХШ ст. 1,3 1,7 - 0,4 - -

56 конусападобны пласкадонны Полацк, Вялш Пасад XVII ст. 2,08 76,58 - 3,94 - -

Неабходна адзначыць, што вынiкi аналiзу хiмiчнага складу шлакау i рэшткау сыравшы на сценках тыгляу, часцей за усе, не адлюстроуваюць канцэнтрацыi металау, яшя утрьЕ^ват першапачатковыя сплавы, а указваюць толькi на прысутнасць тых цi iншых элементау. Гэта звязана з хiмiчнымi працэсамi, яшя адбываюцца у тыглях падчас плауш металау, асноуным з як1х з'яуляецца акюленне.

Так, лятучы цынк падчас награвання выпараецца са сплаву i злучаецца з к1слародам, а затым асядае на сценках ёмiстасцi у выглядзе аксiду цынка. У гэтым выпадку зафiксаваная спектрометрам канцэнтрацыя цынка можа быць значна большай, чым яго рэальнае утрыманне у першапачатковым сплаве. Пад уздзеяннем флюсау i рэакцый з керамiчным цестам тыгляу мага ашсляцца i шшыя кампаненты сплаву [5, с. 245; 2, с. 754].

Падчас аналiзу атрыманых даных улiчвалiся толькi тыя металы, якя з'яулялiся асноУнымi сплаваутвараль-нымi элементами медзь, цынка, волава, золата, серабро i свiнец. Пры гэтым свшец, як1 не раствараецца у медзi i сплавах на яе аснове, без залежнасщ ад канцэнтрацыi разглядауся намi у апошнюю чаргу.

У вышку аналiза атрыманых даных устаноулена, што найбольшай колькасцю у выбарцы прадстаулены шматкампанентныя (22 экз., 42%) i свшцовыя (21 экз., 38%) латуш. Сустрэты таксама алавяна-свшцовыя сплавы i нелеправаныя легкаплаушя металы (6 экз., 11% выбарш), "чыстая" медзь (1 экз., 1,8% выбарш), шматкампа-нентная бронза (1 экз., 1,8% выбарш) i сплавы каштоуных металау (золата i серабра) (3 экз., 5,5% выбарш) (таб-лiца 2). Акрамя таго, даследаванне льячк1 з Полацка дазволiла устанавiць, што прадмет не быу у выкарыстаннi (таблща 1, № 55).

Таблiца 2. - Металы i ix сплавы з запаунення тыглей i льячак

№ пп Склад сплаву Тып сплаву Колькасць

1 Cu "Чыстая" медзь 1

2 CuZnPb Свшцовая латунь 22

3 CuZnSnPb Шматкампанентная латунь 22

4 PbCu Сплау свшца з меддзю 1

5 PbSn Сплау свшца з волавам 1

6 CuSnZnPb Шматкампанентная бронза 1

7 Pb "Чысты" свшец

8 AgZnCuPb Шзкапробнае серабро 1

9 CuZnAuPb Сплау медз! з цынкам, золатам i свшцом 1

10 CuZnAuSnPb Сплау медз! з цынкам, золатам, волавам i свшцом 1

11 SnPb Сплау на аснове волава са свшцом 1

Усяго: 55

Щкавым аспектам аналiзу праблемы уяуляецца устанауленне адпаведнасцi памiж элементным складам рэшткау металу у тыглях i гатовых рэчах з асобных вытворчых комплексау. Так, у вынiку праведзеных даследа -ванняу устаноулена, што асноуным тыпам сплавау, як1 выплауляуся у майстэрнi Х-Х1 стст. на Шжшм замку Полацка (раскопк1 С.В. Тарасава), а таксама у тыглях з раскопак селiшча каля Чырвонага моста (раскопк1 Г.В. Штыхава) з'яулялюя высокацынкавыя свшцовыя латунi. Гэты ж сплау выплауляуся у 89% даследаваных абразцоу з вытворчага комплексу ХП-ХШ стст. на Вялiкiм пасадзе Полацка (раскопк С.В. Тарасава). Асноунай сыравшай для выплаук металау у тыглях з майстэрш XVII-XVIII стст. (раскопш Д.У. Дука) з'яулялiся высока-цынкавыя шматкампанентныя латунi (78% ад даследаваных вырабау).

Асобна вылучаецца элементны склад сыравшнага металу з запаунення плав!льнага посуду з майстэрняу XIII ст. на Верхшм замку Полацка (раскопш Г.В. Штыхава). З 10 даследаваных тыгляу у 5 экзэмплярах сустрэты алавяна-свшцовыя сплавы i нелеправаныя легкаплаушя металы. Пры гэтым тольш у двух прадметах выяулены цынказмяшчальныя сплавы (шматкампанентныя латунi). Гэтыя даныя карэлююцца з матэрыялам!, атрыманымi у ходзе раскопак дадзеных вытворчых комплексау, сярод знаходак з яшх магчыма адзначыць злита i нарыхтоук з нелеправаных легкаплаушх металау i !х сплавау.

Лщейныя формы - гэта найбольш выразныя знаходк1, як1я адназначна указваюць на iснаванне на пэунай тэрыторьп вытворчай дзейнасцi па апрацоуцы каляровых металау. Лщейныя формы рабiлi з каменю, глшы, металу, дрэва, косщ [7, с. 214]. Шматразовыя формы з'яуляюцца адлюстраваннем масавага попыту на прадукцыю ювелiрнага рамяства, для вытворчасщ якой лiццё было асноунай, а часта i адзшай, тэxналагiчнай аперацыяй.

У пстарыяграфп працягваюцца спрэчк1 адносна прызначэння лiцейныx форм. Частка даследчыкау упэу-нена, што падобныя вырабы не выкарыстоУвалiся для непасрэдных адлiвак вырабау з тугаплаушх сплавау, а пры-значалiся для вырабу васковых мадэляу щ плаук нелегiраваныx легкаплаушх металау i !х сплавау, пра што свед-чыць слабая ашлакаванасць i мшмальныя сляды уздзеяння высошх тэмператур на паверхш форм [8, с. 84].

Для удакладнення спосабу выкарыстання лщейных форм нам! праведзены анал!з х!м!чнага складу паверхш 9 адл!вак (таблща 3). Даследаванне х!м!чнага складу метал!чнай сыравшы на паверхш каменных i ганя-ных лщейных форм дазволша выявщь, што, прынама, частка ташх прыстасаванняу выкарыстоувалася для адл> вак метал!чнай тугаплаукай сыравшы. У вышку ацэнк1 наяунасщ у спектры слядоу медз!, цынка, волава i свшца было устаноулена, што у вырабах, нягледзячы на адсутнасць ютотнай ашлакаванасщ паверхш, мага плавщь свшцовую латунь (6 экз., 67%), двайную латунь (2 экз., 22%) i шматкампанентную бронзу (1 экз., 11%).

Таблща 3. - Сляды мет^чнай сыравшы на паверхш адлiвак лiцейных форм

№ Матэрыял формы Xiмiчныя элементы, % Тып сплава

Cu Pb Zn Sn Fe

1 Камень 7,5 2,68 4,2 - 62,5 Свшцовая латунь

2 Камень 5,0 1,72 3,21 - 54,5 Свшцовая латунь

3 Камень 12,7 2,8 8,05 8,2 41,2 Шматкампаненшая бронза

4 Камень 14,0 6,7 4,7 - 55,5 Свшцовая латунь

5 Глша 2,13 0,92 3,34 - 74,9 Двайная латунь

6 Камень 6,0 5,58 3,24 - 48,8 Свшцовая латунь

7 Камень 5,6 9,44 3,8 - 68,2 Свшцовая латунь

8 Камень 7,17 8,99 2,13 - 68,6 Свшцовая латунь

9 Камень 2,58 0,49 1,59 - 71,6 Двайная латунь

Заключэнне. Таим чынам, у вышку вывучэння xiMi4Hara складу рэшткау металiчнай сыравж1 на паверхш прыстасаванняу для лщця, яшя выкарыстоувал у ювелipнaй вытворчасщ на тэрыторьп Пауночнай i Цэнтральнай Беларуа у X-XVIII стст., магчыма зрабщь наступныя высновы:

1. АсноуныЕШ сплавам^ як1я зaфiкcaвaны на сценках тыгляу i льячак, з'яуляюцца шматкампанентныя i cвiнцовыя лaтунi. Свшцовыя лaтунi найбольш характэрныя для вытворчых комплексау X-XIII стст., шматкам-панентныя медна-цынкавыя сплавы aтpымaлi распаусюджванне сярод матэрыялау з майстэрш XVTI-XVnI стст. Асобна стаяць вытворчыя комплексы XIII ст. з раскопак на Веpxнiм замку Полацка, як1я cпецыялiзaвaлicя на пераважным выкарыстанш aлaвянa-cвiнцовыx сплавау i нелегipaвaныx легкаплаушх металау. Дадзеныя адроз-неннi трэба звязваць са cпецыялiзaцыяй асобных майстэрняу, ix арыентацыю на вытворчасць пэуных катэгорый вырабау, неабходнасць вытвоpчacцi рэчау масавага попыту з адносна даступнай сырав^1.

2. Даследаванне xiмiчнaгa складу паверхш aдлiвaк каменных i ганяных лщейных форм дaзволiлa устана-вщь, што частка прыстасаванняу выкарыстоувалася для апрацоуш тугаплаушх сплавау на меднай аснове. Уста-ноулена, што у вырабах, нягледзячы на адсутнасць ютотнай aшлaкaвaнacцi пaвеpxнi i слядоу уздзеяння высоких тэмператур, плaвiлi пераважна медна-цынкавую сырав^ (cвiнцовaя i двайная латунь), а таксама складаныя сплавы (шматкампанентная бронза).

Л1ТАРАТУРА

1. Магалшсю 1.У. Лщейныя формы i тшга для плаук каляровых металау з тэpытоpыi Полацка X-XVII стст. // Матэрыялы па археалоги Беларуа. - Мшск, 2011. - Вып. 21: Вывучэнне археалапчных помнжау на тэpытоpыi Полацкай зямлi (да 1150-годдзя Полацка). - С. 184-193.

2. Персов Н.Е., Сарачева Т.Г., Солдатенкова В.В. Тигли из раскопок квартала ювелиров в Твери // Исторический журнал: научные исследования. - 2016. - № 6. - С. 750-759.

3. Магалшсю 1.У. Метады даследавання xiмiчнaгa складу вырабау з каляровых металау X-XVIII стст. з тэpытоpыi Пауночнай i Цэнтральнай Беларуа // Вестн. Полоц. гос. ун-та. Сер. А, Гуман. науки. - 2024. - № 1(69). - С. 2-5. -DOI: https://doi.org/10.52928/2070-1608-2024-69-1-2-5.

4. Лашанкоу M.I. Тыгель // Археалопя Белapуci: энцыкл. У 2 т. / рэдкал.: Т.У. Бялова (гал. рэд.). - Мшск, 2011. - Т. 2.- С. 360.

5. Ениосова Н.В., Ререн Т. Плавильные сосуды новгородских ювелиров // Новгородские археологические чтения-3. -Великий Новгород, 2011. - С. 243-254.

6. Ениосова Н.В., Митоян Р.А. Тигли Гнёздовского поселения // Труды ГИМ. - М., 1999. - Вып. 111: Археологический сборник памяти Марии Васильевны Фехнер. - С. 54-63.

7. Рындина Н.В. Технология производства новгородских ювелиров X-XV вв. // Материалы и исследования по археологии СССР. - М., 1963. - № 117: Труды новгородской археологической экспедиции. Т. 3.- С. 200-247.

8. Зайцева И.Е., Сарачева Т.Г. Ювелирное дело «Земли вятичей» во второй половине XI - XIII в. - М.: Индрик, 2011. - 404 с.

Пастушу 02.04.2024

ХИМИЧЕСКИЙ СОСТАВ ОСТАТАКОВ МЕТАЛЛИЧЕСКОГО СЫРЬЯ НА СТЕНКАХ ЛИТЕЙНЫХ ФОРМ И ТИГЛЕЙ КАК ИСТОЧНИК ПО ИСТОРИИ ЮВЕЛИРНОГО ПРОИЗВОДСТВА НА ТЕРРИТОРИИ СЕВЕРНОЙ И ЦЕНТРАЛЬНОЙ БЕЛАРУСИ В X-XVIII ВВ.

канд. ист. наук, доц. И.В. МАГАЛИНСКИЙ (Полоцкий государственный университет имени Евфросинии Полоцкой)

В статье представлены результаты изучения химического состава остатков металлического сырья, сохранившихся на поверхности приспособлений для литья X-XVIII вв., найденных на территории Северной и Центральной Беларуси. Автором установлено, что основными сплавами цветных металлов, зафиксированными на стенках льячек и тиглей, являются многокомпонентные и свинцовые латуни, что позволяет рассматривать

преимущественное использование данного сырья в качестве отличительной особенности местной цветной металлообработки. Отмечается, что свинцовые латуни наиболее характерны для производственных комплексов Х—ХХШ вв., а сложные медно-цинковые сплавы встречаются в тиглях из мастерской XVII—XVIII вв. Автором также определено, что часть глиняных и каменных литейных форм использовалась непосредственно для обработки тугоплавкого металлического сырья. Установлено, что в изложницах плавились преимущесся в тиглях из мастерской XXVII—XVIII вв. Автором также определено, что часть глиняных и каменных литейных форм использовалась непосредственно для обработки тугоплавкого металлического сырья. Установлено, что в изложницах плавились преимущественно медно-цинковые и многокомпонентные сплавы.

Ключевые слова: археология Беларуси, история древней техники, ювелирное ремесло, археометаллургия.

CHEMICAL COMPOSITION OF REMAINS OF METAL RAW MATERIALS ON THE WALLS OF LYCEUM FORMS AND CRUCCILES AS A SOURCE ON THE HISTORY OF JEWELERY PRODUCTION IN THE TERRITORY OF NORTH AND CENTRAL BELARUS

IN THE X-XVIII CENTURIES

I. MAHALINSKI (Euphrosyne Polotskaya State University of Polotsk)

The article presents the results of a study of the chemical composition of the remains of metal raw materials preserved on the surface of casting devices of the 10th-18th centuries, found on the territory of Northern and Central Belarus. The author has established that the main alloys of non-ferrous metals fixed on the walls ofpots and crucibles are multicomponent and lead brass, which allows them to be considered as a distinctive feature of local non-ferrous metalworking. It is noted that lead brasses are most typical for industrial complexes of the 10th-13th centuries, and complex copper-zinc alloys are found in crucibles from a workshop of the 17th-18th centuries. The author also determined that some of the clay and stone foundry molds were used for casting metal raw materials. It was established that mainly copper-zinc and multicomponent alloys were melted in the molds.

Keywords: archeology of Belarus, history of ancient technology, jewelry craft, archaemetallurgy.