CC BY
0МЭДЕНИ М¥РА
https://doi.Org/W.47500/2023.v16.i4.09
ГТАМР 03.03.20
Билялова Г.Э.1
^Алматы каласы музейлер бiрлестiri» Алматы музейi Алматы к., Казакстан ^-тай: mira.bilyal@yandex.kz
Х1Х-ХХ ГАСЫРЛАРДАГЫ АЛМАТЫЛЬЩ КАЗАКТАР:
ТАРИХИ ТАЛДАУ
Ацдатпа. Макалада елiмiздщ мэдениетi мен eркениетi тоЕыскан ортасы, Жеткудын кeркi - Алматы каласынын зиялылары, iрi саяси тулЕалар мен айтыскер акындар туралы баяндалады. Мьщжылдьщ тарихы бар кене каланын eмiрi талай рухани байлыЕымыздын Yлгiлерiн айгактауда. Сощы жылдардагы тарихи зерттеулер нэтижесшде Х1Х-ХХ Еасыр аралыгындагы Алматы каласынын казак турЕындарынын коFамдык, саяси, рухани, мэдени eмiршщ кeпшiлiкке беймэлiм беттерi ашылды. Кене заманнан келе жаткан жазба кужаттар мен фактiлер тарихты сактаудын басты куралы бола турып, казак халкынын басынан eткен елеулi окигалар, тарихи есiмдер баска елдердщ тiлiнде жазылган. Мундай жазба деректер кала, eлке тарихынын мэселелерiн зерттеуде манызды орын алады. Алматы тарихы бойынша жазба деректер (колжазбалар, шыгыс жэне батыс ерте баспа ютаптары, орыс мурагат материалдары) Франция, Италия, Иран, ТYркия, Сирия, ¥лыбритания, Ресей, Эзбекстан, Кытай, Yндiстаннын Еылыми орталыктарында, колжазба коймаларында сактаулы. Гылыми макалада мурагаттык зерттеулердiн нэтижесiнде Х1Х гасырдын соны - ХХ Еасырдын бiрiншi жартысындагы Алматы каласында eмiр сYрген Алаш козгалысынын танымал кайраткерлерi Б. Сыртанов, М. Тынышбаев, С. Аманжолов, Ы. Жайнаков, Б. Мэметов т.б., кайталанбас eнер шеберлерi Жамбыл, Шашубай, Катагандардын айтыстарынан тын деректер пайдаланылган.
Кiлт сездер: Алматы, мурагат, Жетку, улт-азаттык, Алаш, айтыс.
Ддйексвз ушт: Билялова Г.Э. Х1Х-ХХ гасырлардагы алматылъщ щазащтар: тарихи талдау // Мэдени мура. 2023. №4 (103). 103-113 б.Щаз.)
DOI:https://doi.org/W.47500/2023.v16.i4.09
^ркпе
Алматы каласынын тарихы тэуелйз Казакстаннын жYрiп eткен ^п гасырлык кYрделi жолынын айгагы. 2016 жылы Париждегi ЮНЕСКО штаб-пэтершде Алматы каласынын
мынжылдык мерекесi аталып eттi. Алматы XII-XIV ее. каланын, сауданын, онын iшiнде халыкаралык мэдениет пен идеологиянын барлык белгiлерiне ие болЕан мекен. Алматыда монета
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
ауласынын (двор) болуы каланын eзшщ eмiр сYPуiн жалгастырганын жэне XШ-XIV гасырларда монета аулаларынын бiрi ежелгi Алматыда болганын растайды. Кешнп тарихи окигалар Жетiсу аймагын бYкiл Казакстаннын ен елеулi орталыгына айналуына негiз болды. Оган Казак хандыгынын калыптасуы, казак халкынын жонгарлармен шайкасуы, Ресей империясынын курамындагы кезещ, ХХ гасырдагы саяси тeнкерiстер, жана коFамдык курылымдарды бастан eткiзгенi дэлел. Ягни, Алматы каласы халкымыздын гасырлык кунды материалдык-рухани мэдениетiнiн Yз-дiк Yлгiлерiнiн уйыткысы. 1867 жылы кала мэртебесш алган Верный бекiнiсi <^л-кен Алматы» станицасынан ары карай, онтYстiгiнде Кулжа кeшесiмен, батыс жактан Солдатская ^шеамен шектелдi. Ташкентке баратын жол Yстiнде Yйлер салынып, онтYстiк багытта эскери аландар тYрFызылды. Осы жылдары алты мыннан аса кала тургындарынын кeбi эскери адамдар жэне отбасылар болды. Калалыктардын саны eсе келе 1870 жылы он ею мыннан асты.
Материалдар мен эдiстер
Эркениет жылнамасында калалар тарихы аса манызды орын алады. Алматы туралы зерттеулер каланын тарихы жYздеген жылдар бойы Yзiлмегенiн дэлелдейдь Гасырлар бойы мэдениеттердiн араласуы каланын еуразиялык eркениет орталыгы ретiнде калыптасуына негiз болды. Зерттеу барысында Казакстан калаларынын тарихнамасындагы Алматыга
байланысты гылыми зерттеулер саны аз екенi аныкталды. Макаланын такырыбын ашатын, маныздылыгын айгактайтын тарихи деректер
толыгымен архив корларында элi де болса кeпшiлiктiн назарынан тыс калып жатыр. Зерттеудiн басты дерек кeзi Казакстан Республикасынын Орталык Мемлекеттiк мурагатынын кужаттары болып табылады.
Алматынын тарихына арналган зерттеулерде жалпылама сипаты немесе жекелеген такырыптарды камтыган. Кенестж зерттеудегi басты кемшiлiк каланын тарихы бiржакты, Верный кезенiнен басталатыны. Бул идеологиялык устаным сол кездегi зерттеулерге сын ^збен карауды кажет етедь Алматынын мынжылдык тарихы кола дэуiрiнен басталады деген гылыми тужырым ту^ыш рет екi томдык «Алматы тарихы» гылыми басылымында айтылган (Алматы каласы тарихи.., 2010:99). Белг^ археолог-тар, тарихшылар, шыгыстанушылар жэне Алматы музешнщ гылыми кызметкерлерi жазган бул зерттеудi каланын мынжылдык тарихын камтитын энциклопедиясы деп атауга болады. Бул гылыми енбекте «...Кала тарихы Ресей эскерлерi келiп, бекiнiстiн салынуымен, одан кешн Верный каласынын iргесi калануымен басталды, деген пiкiр гана кещнен насихатталды. Эткенге немкурайлыкпен караудын кeрiнiсi - ежелгi сак корFандарын бузудан, жана жаркын eмiрге «кедерп жасаган» ортагасырлык калашыктардын Yстiне курылыс жYргiзуден кeрiндi» деп, Алматынын кeне мекен екенш баяндайды (Алматы тарихы, т 1., 2006).
Ш.Ш. Уэлиханов атындагы тарих жэне этнология институтынын 2010 жылы жарык ^рген «Алматы каласынын тарихы тулгалар келбетшде» атты жинакта кала тарихына катысты архивтiк тын деректер келтiрiлген (Алматы каласы тарихи.., 2010:99). Макала жинагында Жепсудагы Алаш
козгалысынын белсендi кайраткерi Ы. Жайнаковтын eмiрбаяны туралы тын мэлiметтер берiлген.
Галым, зангер С. Эзбекулы «Барлыбек Сыртанов» атты макаласында ХХ гасырдьщ басында отаршылдык жYЙемен ^рескен саясаткер, шыгыстанушы, коFам кайраткерi Б. Сыртановтын eмiрi жэне Алматы каласы туралы акпарат усынылган (Эзбекулы, 1996).
Казакстан Республикасынын
Мемлекеттiк Орталык мурагатынын 41-шi, 44-шi, 9-шi, 48-ш^ 15-шi корларынан Х1Х гасырдын екiншi жартысы - ХХ гасырдын бiрiншi жартысындагы Алматы тургындарынын элеуметпк-демографиялык, экономикалык,
дiни-конфессиялык жагдайы, улттык курамы т.б. туралы тын мэлiметтер пайдаланылды.
Макаланын максаты Х1Х
гасырдын екiншi жартысы мен ХХ гасырдын бiрiншi ширегшдеп казак тургындарынын каланын саяси, мэдени, сауда-саттык, агартушылык eмiрiне коскан Yлесiн аныктау, зерттеу такырыбына катысты архив деректерш гылыми айналымга енгiзу жэне каланын мэдени дамуына Yлес коскан тулгалар туралы акпарат беру болып табылады. Макаланы жазу барысында нактылы фактiлiк материалдарды талдау, гылыми зерттеудД салыстырмалы негiзде жYЙелеу жэне жинактау эдiстерi колданылды.
Талк;ылау
Х1Х гасырдын екiншi жартысында Жетiсу аймагына Ресей империясынын коныстау саясаты нэтижесiнде ежелп Алматы каласынын орнында Верный эскери беюша каланды. Бекiнiс тек эскери емес, саяси, элеуметлк билiктiн орталыгы болып, 1867 жылы калага
МЭДЕНИ М¥РА
айналды.
Белгiлi географ, тарихнамашы Н.А. Абрамов 1860 жылдын казан айында Алматыга келгенi баяндалады. Верный беюшсшщ негiзi орта гасырлардагы Алмату, ягни «алмалы» кала орналаскан жерде каланды. 1883 жылы кала тургындарынын саны 18040, ал 1885 жылы 21521 адамга жетл. Каладагы Статистикалык комитет 1879 жылы курылган. Осы кезенге дейiнгi каладагы казактардын саны туралы деректердi шартты деп атауга болады. Калалык сауда мен колeнердi дамытумен, сондай-ак каланы кегалдандыру бойынша маусымдык жумыстармен байланысты казак халкынын кебею YPДiсi болганы сeзсiз. (Алматы тарихы, 2 т., 2009:47)
Архив деректерше сэйкес 1893 жылы калалык казактар 1038 адамды курады, ягни казактар халыктын жалпы саны 26 405 адамнын 4 пайызын гана кураFан. Мунда казактардын бiр бeлiгi 13153 адамнан туратын мещандык тапка (сословие) жазылганын есте устаган жeн. Осы саннан казактардын санын есептеу керек. 1911 жылы Верный уезшде 259 370 халыктын 157 357-i казактар болтан, бул жалпы саннын 60,8 пайызы едi (История Алматы в документах, т.1, 2008: 34).
Кала 1867 жылы Жетку облысынын орталыгына айналганымен саяси емес, эскери жэне эюмшыж мiндетiн аткарды, себебi бул жерде Сiбiр казактарынан туратын Жетку казактар эскерi курылды. Кала Yш жагынан казактардын жерiмен коршалып, тек Кiшi Алматы жагалауы бойындагы жер калага карады. Казак-тар жерше, курылыс салуга жалгерлiк акыны тетерш, «патша жэне отан алдындагы» енбегi Yшiн кунарлы егiстiк жэне жайылым жерлердi Yнемi иемденiп отырган. Берiлген жердi eндей алмагандыгынан казактар оны калага кeшкен мещандар мен шаруаларга
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
сатып не жалга берген. Ш^л жэне шeлейт далага куылган казактардын малы eлiм-жiтiмге ушырады. Жетiсу облысында 1883-1897 жылдар арасында жем-шeптiн тапшылыгынан кeшпелi казактардын 1096389 мал басы кырылган» (Алматы тарихы, 2 т., 2009:41).
Осындай килы заманда калага коныстанып, жана кэсiптердi игерген немесе байыргы кэсiбiн жалгастырган казактардын саны жыл сайын eсiп отырды. Мурагат деректерi Пушкин жэне Казыналык бактарда кeшет отыргызумен,шабындыкпенайналыскан жалданган казак жумысшылары болатын (КР ОММ, И-44 кор, 38687 iс, 101 парак). Казактардын арасында кэсiби багбандар да болды. БYгiнде Алматыда атакты багбан ДYЙсембi Жаркымбаевтын урпактары турады. Жетiсу ауылшаруашылык коFамынын тeраFасы Э. Баумнын «ДYЙсембi Жаркымбаев баFбандык кэйбшдеп шеберлiгi Yшiн марапатталады» деген Мактау грамотасы Алматы музейiнде сактаулы. БаFбан казiргi Амангелдi кeшесiнде турFан. Сол кездеп Алматы кeшелерi таптык (сословиелж), этникалык немесе тектiк белгiлерi бойынша аталFаны белгiлi. Осылайша, калада Первогильдейская, Мещан, Солдат, ДYнген, Тараншы, Сарт, Казак (КырFыз) (1925 жылFа дешн казактар кырFыздар деп аталды) жэне баска ^шелер пайда болды. Со^ы кeшенiн турFындары казактар болFаны анык. Кейiннен кeшеге Амангелдi батырдын аты берiлдi. БаFбандыкка, бау-бакшалыкка бейiм Жеткудщ казак балалары 1870 жылы Казыналык бактын жанынан ашылFан бау-бакша училищесшде бiлiм алды. Олардын iшiнде 1902 жылы ЭбYир ТYркебаев училищенi ойдаFыдай бiтiрiп, Курметi шаткалында eзiнiн бау-бакша мектебш
ашканы мураFат деректерiнен белг^ (КР ОММ, 44 к,1 т, 10 к, 5-6 бб).
1877 жылы ерлер гимназиясынын жанынан 16 казак баласына арналFан пансионат курылады. Жыл сайын казак окушылардын саны артып отырFан. Бул оку орнынын тYлектерiнiн арасында кeрнектi мемлекет, саяси жэне коFам кайраткерлерi Жепсу облысынын Мемлекеттiк Думасынын депутаты М. Тынышбаев, Санкт-Петербург университетшщ шыгыс тiлдерi факультетiнде окуын жалFастырFан Б. Сыртанов болды. Кейiн Б. Сыртанов «Алаш» партиясы Конституциясынын мэтшш жазып, Омбы каласында шык-кан «Дала уалаяты» газетiнде кeптеген макалалар жариялайды.
1899 жылы калада курылFан «Халык аFарту iсiн колдаушылар» KOFамы букаралык окулар мен тегiн оку залдарын, жексенбiлiк мектептер, букаралык ютапханалар, сахналык койылымдар, концерттер уйымдастырумен айналысты. Бул KOFамFа каланын зиялылары белсене араласкан. Олардын iшiнде Э.О. Баум, А.П. Зенков, А.А. Шавров, аFайынды Барлыбек жэне Турлыбек Сыртановтар, Б. Шалымбеков болды. КоFам белсендiлерiнiн уйымдастыруымен Пушкин кыздар училищесiнде, жетiм балалар YЙiнде, тYрме мекемелерiнде KOFам мYшелерi кeпшiлiктi кeркем эдебиеттi окуFа тартып, тек бiр жылдын iшiнде 42 кггап окытылып, физика, география сабактары жэне музыкалык койылымдар eткiзiлген (КР ОММ, 48 к, 1т, 539 к, 120).
ХХ Fасырдын басында калалык казактар арасында таптык
стратификация байкалады, олардын iшiнен саудамен, Fимараттар мен мектептер салумен айналысатын iрi кэсiпкерлер К. Ордабаев,
М. Пусырманов, Б. Жиенкулов ерекше ^зге тYседi. Жетiсу губернаторынын атына хат жазып, Кiмасар eзенiнiн бойынан Yш аFаш YЙ салуFа жэне курылыска кажеттi аFаш алуFа руксат алады. Медеу Пусырманулы салFызFан YЙде орналаскан орман мектебiнiн жобасын архитекторлар Поль Гурдэ жэне А. Зенковтар жасаFан болатын. Казак тыш менгерген А. Зенков казiргi Масанчи мен Кабанбай батыр кeшелерiнiн киылысында Медеудiн аFаш YЙi мен моншанын жобасын жасаFан деген деректер бар (Алматы каласынын архив кызметi хабаршысы, 2019: 60-61).
ЖетiсуFа аты жайылFан кэсiпкер Кали Ордабаев Н. Пугасов, Ы. Габдулвалиев, З. Тазетдинов «адал саудагерлердiн» тiзiмiне енiп, олардын жылжымайтын мYлкi миллион рубльге баFаланып, Жетку облысы Халык Комиссарлары Кенесiнiн 1918 жылFы 17 мамырдаFы ЖарлыFымен тэрюлендь
Алматыдан Ташкентке дейiн аты шыккан, калада бiрнеше YЙге иелiк еткен iрi кэсiпкер, бiлiмдi адам Кали Ордабаевтын есiмi ерекше. АныкталFан мураFат материалдарында онын АлматыдаFы Копальская 521, Гурде 26, Красноармейская 248, Солдатская 54, Пишпекская 846 жэне Кулжа кeшелерiндегi YЙлерi туралы мэлiметтер бар. (Алматы каласынын ОММ, 390 кор, 5 тiзiм, 15 к, 2 парак). Эз балалары Yшiн аFартушы К. Ордабаев Германиядан гувернант эйелдi жалдаFаны (суретi калалык мураFатта сакталFан) жэне К. Ордабаевтын кызы ГYлжиhан Галиева Казакстаннын Халык эртю атанып, Казак циркiнiн, эстрадалык-цирк училищесшщ бастауында турды, «ГYлдер» эстрадалык ансамблiнiн негiзiн калаушылардын бiрi болFан. «Бай кызы» деген атаумен кудалауFа ушырап, окып жYрген институттан шы^арылып,
МЭДЕНИ М¥РА
КСРО Халык Комиссары тeраFасынын орынбасары Турар Рыскуловтын колдауынын аркасында окуын кайта жалFастырып, Казакстаннын мэдениетше елеулi Yлес коскан.
1917-1920 жылдардаFы саяси жэне азаматтык какты^ыстар кезiнде казак жумысшылары мен колeнершiлерi «Мусылман жумысшыларынын
бiрiккен одаFы мен кара жумысшылар одаFынын» негiзiн курады.
1917 жылы сэуiрде Алматы каласында 83 делегат катыскан Жетiсу облыстык казак съезi eттi. Съезд тeралкасынын тeраFасы болып ерлер гимназиясынын тYлегi, кeрнектi саяси кайраткер Ыбырайым Жайнаков, онын жолдастары болып К. Ордабаев пен А. Кудайбергенов сайланды. Съезд тарихи шешiм кабылдап, Орал, ТорFай, Акмола, Семей жэне Жепсу облыстарында арнайы рухани жиналыс KурFандыFы туралы дерек сакталFан (КР ОММ, 15 кор, 1™м, 1684 iс, 496 парак).
Жетку жерiнен Мэскеу, Петербор, Казан, Омбы, Орынбор жоFары оку орындарынан жоFары бiлiм алFан, казак мэдениетi, гылымы, бiлiмiне Yлес коскан кeрнектi коFам кайраткерлерi шыккан. Х1Х F. соны мен ХХ F. басында Санкт-Петербургте 20 казак студентi бiлiм алFан. Олардын бiреуi жоFарыда аты аталFан Барлыбек Сыртанов Верныйдын ерлер гимназиясынын Yздiк тYлектерiнiн бiрi болып, Санкт-Петербург университетшщ шыFыс тiлдерi факультетше тYседi. Оны Yздiк бiтiрген сон, Жетку облыстык баскармасында кызметiн жалFастырFан.
Казак халкынын болашаFын ойлап, кызмет жасаFан Барлыбек Сыртанов казак балаларына бiлiм беру мэселесiмен айналысады. Облыстык баскармада жауапты кызмет аткара отырып, ЖетiсудаFы Казан
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
тeнкерiске дейiнгi Казакстандагы Yздiк оку мекемелерiнiн бiрi саналган «Мамания» мектебiн ашуга катысады. Бул мектепте ^рнект саяси жэне когам кайраткерлерi Г. Мусагалиев, М. Тынышбаев, К. Тогысов жэне баска да казак зиялылары сабак берген. Карагаш ауылында 1899 жылы Маман Калкабайулынын каржысына Yш сыныптык мектеп ашылады. Кешшрек онын балалары Турысбек, Сейiтбаттал, Есенкулдар сегiз жылдык мектеп салады.
«Мамания» мектебшщ медреседен айырмашылыгы окушылар арнайы бiлiм алу Yшiн кажеттi eндiрiстiк дагдылар алатын болган. Кедей отбасынын балалары тамакпен жэне интернатта жатар орынымен тегiн камтамасыз етiлдi, тегш окулыктарды пайдаланды. Орынбор, Уфа, Казан калаларынан шакырылган окытушылар келiсiм-шарт бойынша кызметке алынып математикадан, физикадан, табигаттанудан, тарихтан сабак берген. Мектептiн Yздiк окушылары Ресейге окуга жiберiлiп, мектеп каржысынан шэкiртакы алып отырган. Казак жерше кайта оралган олардын тепш^т «Мамания» мектебiнде сабак бердi, баска да ауылдарда жана эдiспен жумыс iстейтiн мектептер ашады. Бiраз жылдан кейiн «Мамания» Аксу, Лепа, Капал жэне т.б. жерлердеп бiрiншi улттык мектептер Yшiн eзiндiк оку-тэрбие, эдктеме орталыгына айналады (Алматы каласынын тарихи тулгалар, 2010:125).
«Мамания» мектебiнiн окытушысы Габдолгазиз МусаFалиевтiн «Жетiсу казактарынын жайынан» атты макаласы 1914 жылы «Казак» газетшде жарык кeрдi, макалада ХХ Fасырдын басындаFы казак коFамынын тарихы, саяси eмiрi, шаруашылыFы, мэдениетi туралы мэлiмет берiлген. Макалада: «...Мунан 40 жыл бурын бул жердегi казактар
койларын, жабаFыларын сауда-саттык жасап тастап кететш болFан. Токты баFасы 50 тиын болFан. Тайынша 2 сом, тай 4-5 сом болFан. Сауда кылып мал сатушылар Хиуа, Бухара саудагерлерi едi, казак iшiне Азия тауары кeп тарайтын едi. Орыстар ЖетiсуFа келдi. Мэскеу байларынан кездемелерш казак iшiне экелiп 2-3 есе пайдасына саткан, казак iшiндегi бос есебшде жаткан жYн, жабаFы, терi hэм аякты малды арзан алып, алыс базарFа апарып, кeп пайда ^рушыер татарлар болды. 1015 жылдан берi казактын малы аса кемш бурынFы байлыктарынын тeрттен бiрiндей-ак колдарында байлык калFан» (ТуFан eлке, 2003: 27-34) деп, казак KOFамынын сол кезендегi eмiрi туралы баяндайды.
ХХ Fасырдын басындаFы Жетiсудын KOFамдык-саяси тарихында Алаш KOзFалысынын кeрнектi кайраткерлер^ Жетiсудын «Алаш» партия уйымынын мYшелерi С. Сабатаев, С. Аманжолов, И. Жайнаков eз eмiрлерiн империялык канаушылыкпен кYреске арнады. Ыбырайым Жайнаков 1884 жылы Yлкен Алматы болысында дYниеге келген, 1902 жылы Верный ерлер гимназиясын бiтiрiп, Жетiсу облыстык баскармасында кызмет еткен. 1910 жылы 21 казан ¥зынаFаш мекенiнде Б. Сыртанов, Н. Дэулетбаков баскарFан съезге катыскан, Ы. Жайнаков казак халкынын мYДДесiн корFау жолында енбек ащрген улт тулFaсы болды ( КР ОММ. 9 кор, 1тiзiм, 14 к,1парак).
Бул съезд шешiмiмен Жетку жерiне Ресей шаруаларынын коныс аударуын токтату кaжеттiлiгi талап етiлiп, Б. Сыртанов пен Д. Сауранбаев ПетерборFa арнайы петиция жетюзетш болды. 1917 жылы 12 сэуiрде Верный каласында Ыбырайым Жайнаков тeрaFaлык еткен Жетiсу облыстык
к,азак,-к,ыргыз Cbe3i етюзыш, съезде мемлекетлк курылыс, дш, баспасез, ултаралык карым-катынас т.б. мэселелердi карастырды. Кытайдан кайткан казак-кыргыз боскындарына ыцгайлы жер берудД, тамак iшетiн пункттердi уйымдастыруды, акшалай жэрдем етудi колга алды (Алматы каласы тарихи тулгалар, 2010: 95, 96).
Жепсу облыстык Казак комитет Уакытша Yкiмет курган Бас жер комитетшщ жергiлiктi баскармаларына ез еюлдерш енгiзу аркылы жер мэселесшщ казактар мен кыргыздар пайдасына шешыуш кадагалауга алды. Ы. Жайнаков 1918 жылы кацтарда екiншi Жетiсу облыстык казак-кыргыздарыныц съезi кабылдаган каулымен Алаш милициясын куруга атсалыскан. Алайда, ТYркiстанда карулы кактыгыстардыц нэтижесiнде билж Кецес Yкiметiне eтiп, Ы. Жайнаков бiркатар казак кайраткерлерiмен абактыга жабылады. Кейiннен абактыдан кашкан Ы. Жайнаков Кытайга eтiп, сол жерде 1938 жылы тYрмеде каза болды (Алматы каласы тарихи тулгалар, 2010: 98).
Жалпы сол кездегi Алматы каласындагы ерлер гимназиясыныц тYлектерiнiц когам кайраткерлерiне, саясаткерлерге айналуында Барлыбек Сыртановтыц ыкпалы жогары болды. Б. Сыртановтыц шэюрттершщ бiрi Мэскеудегi Лазарев Шыгыс тiлдерi институтын бiтiрген Сатылган Сабатаев облыстык баскармада аудармашы болып ецбек еткен. Мэскеу ауыл шаруашылыгы институтында екiншi мамандык алган С. Сабатаев ЖетiсудаFы казактан шыккан тущыш агроном-Fалым болFан (КР МОМ, 44 кор, 1тiзбе, 21507 iс, 1 парак).
Алматылык казак зиялыларыныц бiрi Казан университетi зац факультетшщ тYлегi Садык Аманжолов
МЭДЕНИ М¥РА
«Алашорданын» бYкiл съездерiне Жеть су облысынан делегат ретiнде катыскан. Сол съезде Жетiсудан Алашорда Yкiметiне мYшелiкке сайланады. Кейiн Шэуешекте «Алаш» эскери жасактарын KУPУFа катыскан, ашаршылыктан кYЙзелген казактарFа кeмек комитеттерiн уйымдастырFан. КуFын-сYргiн кeрiп елге оралFан сон, Мэскеу, Бшкек, Ташкент калаларында кызмет еткен (Тeлепберген, 2008:140).
ЖетiсудаFы тущыш кэсiби дэрiгерлердiн iшiнде Ы. Жаксылыков, Б. Шалымбеков, Н. Жакыпбаевтар болды. Бакия Шалымбеков каладаFы алFашкы казак фельдшерi болатын, Омбы фельдшерлiк мектебш бiтiрген жас Бакияны генерал Г.А. Колпаковский Алматы каласына жумыска шакырады. 1885 жылдан бастап Б. Шалымбеков уездж дэрiгер И.И. Соболевскиймен бiрге дэрiгерлiк кызмет еткен (КР ОММ, 44 кор, 48 тiзiм, 757 к, 7 парак).
Х1Х-ХХ FасырлардаFы АлматыдаFы казак халкынын коFамдык-саяси, рухани, мэдени eмiрi халык арасында ерекше курметке ие болFан акындардын шыFармашылыFында кeрiнiс табады. Ел арасындаFы мейрам акындарсыз eтпеген. Жамбылдын, КулмаFамбеттiн, Шашубайдын, Бeлтiрiктiн, Майкeттiн, Бактыбайдын, Тезектiн, Танжарыктын, КатаFаннын, Эсеттiн, Саранын, Койдымнын айтыстары ауыз эдебиетiнiн наFыз Yлгiлерi болып тарихта калды.
1885 жылы ^пес Кожамбердiнiн YЙiнде Жамбыл мен КулмаFамбеттщ эйгiлi айтысы eткен. ¥лы Жамбыл 1909 жылы ^пес Байбулан Жиенкуловтын YЙiнде eткен Шашубаймен eткен айтыска да катыскан. Байбулан Кунанбай кажынын эпкесiне YЙленген, Тезек султаннын туысы болFан. ЖомарттыFымен ерекшеленген Байбулан кайырымдылыкпен айналысып,
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
ел арасында Yлкен курметке ие тулFa болды. Батыр Райымбектщ кaбiрiнiн жанына жерленген.
1890 жылы Алматы каласында Байбулан байдын YЙiнде Жетiсудын тYкпiр-тYкпiрiнен жиналып Yлкен айтыс eткiзiледi. Орта жYздiн найман елшен шыккан aFaйынды Барлыбек пен Турлыбект Шашубай aкынFa былай жырлaFaн:
Барлыбек, Турлыбек, Бакия тамам тeре,
Булар да неше мукам бтген айлай. Жетiсудын тiлеулi тaFы боп тур. Булар да заманында бiр шар айнай. ¥лык боп ¥лы жYзге болFaн тeре, Не кылFaнмен булардын орны eзге. Басшы боп ¥лы жYзге карап тур Fой, Ие боп осы кYнде йздерге де. Барлыбек Сыртанов сол килы заманда «сот кенесшМ, Жетiсу облысынын эскери губернаторы жaнындaFы ерекше тапсырмаларды орындаушы кызметкерi» деген лауазымында болFaн улт зиялысы, казак халкынын мYДДесiн KорFaп, казакка кызмет жасау жолында eз eмiрiн aрнaFaн улт тулFaлaрынын бiрi болды. Шашубай акын жырында aйтылFaн: Барлыбек Сыртановтын aFaсы Турлыбек, Жетiсу облыстык баскармасында тiлмaш болып кызмет жaсaFaн. ЖоFaрыдa аты aтaлFaн aлFaшкы казак фельдшерi Б. Шалымбеков кала ауруханаларында белгШ дэрiгер И.И. Соболевскиймен бiрге жумыс iстеп, халыкка кызмет жaсaFaн улт азаматтарынын бiрi (КР ОММ, 44 к, 48 т, 757 к, 5 п).
Барлыбек Сыртанов Жепсу облыстык баскармасынан 1908 жылы жумыстан шы^ып, купия тYрде казак eлкесiн Ресей отарлауынан шыFaруды кeздеген жaрFы эзiрледi. Бул жaрFыдa отаршылдыктан босау жолдары кaрaстырылFaн едi. Барлыбек Сыртановтын колтанбасы
бар Санкт-Петербургке Эскери генерaл-губернaторFa, Коныс аудару баскармасына жaзFaн eтiнiштерi, «Травяные растения (способ
употребления его)» колжазбасы жэне жеке басынын тYпнускa суретi Алматы музейiнiн корында сaктaлFaн.
К,орытынды
Ел арасында танымал болFaн зиялылар, Faлымдaр, акындар Алматы каласынын коFaмдык, саяси, мэдени, бiлiм-aFaрту салаларында кызмет аткарып, каланын дамуына eз Yлестерiн косты. Макалада мынжылдык тарихы бар саяси, идеологиялык жaFынaн манызды кала eмiрi туралы жан-жакты акпарат берiлдi. Х1Х Faсырдын соны мен ХХ Faсыр басында Алматы каласынын мэдени дамуына жэне б^м мен Fылымынын калыптасуына eзiндiк колтанбасын кaлдырFaн улт тулFaлaры туралы тын мэлiметтер усынылды. Сондай-ак, кaзiрге дешн архив деректерi негiзiнде толык зерттелмеген казак зиялыларынын кызмет жэне Ресей отаршылдык жYЙесiне карсы улт болaшaFы Yшiн жaсaFaн iстерi мен коFaмдык рeлi аныкталып, жеке тулFaлaрдын есiмдерi дэрiптеледi. Олардын шшде жоFaры бiлiм aлFaн тYрлi салаларда кызмет еткен саясаткерлер, дэркерлер, ту^ыш инженерлер, мемлекет кaйрaткерлерi туралы архив деректерi тарихи эдiс турFысынaн зерттеуге алынды. Сол кезенде калада eмiр сYрген мектеп салу жумыстарына белсене катыскан, сауда-саттыкпен айналыскан тулFaлaрFa жекеше токталдык.
Алматы каласынын негiзi орыс зерттеушiлерi деректершде келтiрiлгендей, Х1Х Faсырдa Faнa пайда болFaн жана бекiнiс емес, тарихы терен эр заманда eзiнiн ерекше мэртебеа болFaнын, елiмiздiн рухани орталы^ы, тарихи кала болFaнын бYгiнгi зерттеулер дэлелдеп отыр.
МЭДЕНИ МУРА
Дерекквздер КР ОММ, 44 цор, 48 mÏ3ÎM, 757 ic, 5 парац. КР ОММ, И-44 цор, 3 mi3iM, 38687 ic, 101 парац. КР ОММ, 44 цор,1 mi3iM, 10 ic, 5-6 бб. КР ОММ, 48 цор, 1mi3iM, 539 ic, 120. КР ОММ, 44 цор, 48 mi3iM, 757 ic, 7 парац. КР ОММ, 15 цор, 1mi3iM, 1684 ic, 496 парац. Алматы цалаеыныц ОММ, 390 цор, 5 mi3iM, 15 ic, 2 парац.
Эдебиеттер
1. Сэденова А.Ж., 2019. Медеу Пусырманулынын шыккан теп. Алматы каласынын архив кызмет хабаршысы. № 2 (25) - 174 б.
2. Махаева А.Ш., 2010. Жайнаков Ыбырайым. Алматы каласыньщ тарихи тулгалар келбетшде: Макалалар жинагы. Алматы. - 335 б.
3. Алматы тарихы. Т 2. 2009. Алматы: Credos. - 702 б.
4. Эзбекулы С., 1996. Барлыбек Сыртанов. Алматы: Жет жаргы. - 170 б.
5. Сыртанов Барлыбек. Жет1су. 2004. Алматы: Арыс. - 702 б.
6. Телепберген Б., 2008. Мэнп жас Алаш идеясы. Алматы. - 200 б.
7. Мусагалиев F. Жетiсу казактары жайында. 2003, //Туган елке, №1-2 - 208 б.
8. История Алматы в документах. Т.1 / ред. Б.Г. Аяган. 2008. Алматы: Казак энцикло-педиясы. - 320 с.
Reference
1. Sadenova A. Zh., 2019. Medeu Pusyrmanulynyn syqqan tegi.[Origin of Medeu Pusyrmanov]. Almaty qalasynyn arhiv qyzmeti habarshysy. № 2 (25). 174 p.) [in Kazakh].
2. Mahaeva A. Sh., 2010. Jainakov Ybrahym. Almaty qalasynyn tarihi tulgalar kelbetinde. Makalalar jinagy. Almaty - 335 p. [in Kazakh].
3. Almaty tarihy [History of Almaty]. Vol 2. 2009. Almaty: Credos. 720 p. [in Kazakh].
4. Ozbekuly S., 1996. Barlybek Syrtanov. Almaty: Zheti zhargy - 170 p.. [in Kazakh].
5. Syrtanov Barlybek., Zhetisu. 2004. (Almaty: Arys - 702 p). [in Kazakh].
6. Tolepbergen B., 2008. Mangi zhas Alash ideyasy. [The idea of Forever Young Alash]. Almaty. - 20 p. [in Kazakh].
7. G. Musagaliyev. Zhetisu qazaqtary zhajynda [About the Kazakhs of Zhetysu]. 2003. // Tugan olke. No.1-2 - 208 p. [in Kazakh].
8. istoria Almaty v dokumentah. T.1 [History of Almaty in documents] / red. B.G. Aiagan. 2008. Almaty: Qazaq ensiklopediasy. - 320 s. [in Russian]
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
Билялова Г.А.1
1Музей Алматы «Объединения музеев г. Алматы» г. Алматы, Казахстан 1e-mail: mira.bilyal@yandex.kz
КАЗАХИ АЛМАТЫ Х1Х-ХХ ВЕКА: ИСТОРИЧЕСКИМ АНАЛИЗ
Аннотация. В данной статье рассматривается роль казахской интеллигенции, политических деятелей в истории города, стоявшего на перекрестке цивилизаций. Исторические исследования последних лет выявили малоизвестные страницы общественной, политической, духовной, культурной жизни казахского населения города Алматы на рубеже Х1Х-ХХ веков. Письменные источники, с древних времен являющиеся основным инструментом передачи событий, фактов и имен, связанных с историей казахского народа, написаны на разных языках. Эти письменные данные занимают важное место в изучении проблем истории города, края. Письменные источники по истории Алматы (рукописи, ранние печатные книги Востока и Запада, российские архивные материалы) хранятся в научных центрах, рукописных хранилищах Франции, Италии, Ирана, Турции, Сирии, Великобритании, России, Узбекистана, Китая, Индии. В статье использованы новые данные об айтысах известных акынов Жамбыла, Шашубая, Катагана, о жизни и деятельности видных деятелей движения Алаш, живших в городе Алматы конца Х1Х - первой четверти ХХ века Б. Сыртанова, М. Тынышбаева, С. Аманжолова, Ы.Жайнакова, Б. Маметова и др.
Ключевые слова: Алматы, архив, Жетысу, национально-освободительное, Алаш, айтыс.
Для цитирования: Билялова Г.А. Казахи алматы Х1Х-ХХ века: исторический анализ // Мэдени мура. 2023. №4 (103). 103-113 с.(рус.)
DOI: https://doi.org/10.47500/2023.v16.i4.09
МЭДЕНИ М¥РА
Bilyalova G.A.1
1 Almaty Museum «Association of Museums of Almaty City», Almaty Je-mail: mira.bilyal@yandex.kz
ALMATY KAZAKHS OF XIX-XX CENTURIES: HISTORICAL ANALYSE
Abstract. This article examines the role of the Kazakh intelligentsia, political figures in the history of the city, which stood at the crossroads of civilizations. Historical studies of recent years have revealed little-known pages of the social, political, spiritual, cultural life of the Kazakh population of Almaty at the turn of the XIX-XX centuries. Written sources in different languages related to the history of the Kazakh people were found. Such written data occupy an important place in the study of the problems of the history of the city, the region. Written sources on the history of Almaty (manuscripts, early printed books of the East and West, Russian archival materials) are stored in scientific centers, manuscript repositories of France, Italy, Iran, Turkey, Syria, Great Britain, Russia, Uzbekistan, China, India. The article uses new data on the aitys of famous akyns of Zhambyl, Shashubai, Katagan, about the life and activities of prominent figures of the Alash movement who lived in Almaty at the end of the XIX - first quarter of the XX century B. Syrtanov, M. Tynyshbayev, S. Amanzholov, Y.Zhainakov, B. Mametov, etc.
Keywords: Almaty, archive, Zhetysu, National Liberation, Alash, aitys.
For citation: Bilyalova G.A. Almaty kazakhs of XIX-XX centuries: historical analyse// Madeni mura. 2023. №4 (103). 103-113 p. (eng.)
DOI: https://doi.org/10.47500/2023.v16.i4.09
Автор туралы мэлiмет:
Билялова ^лмира ЭлiмFазык;ызы - Алматы музеш «Алматы каласы музей-лер бiрлесriri», гылыми кызметкер. Казакстан Республикасы, Алматы каласы, Кабан-бай батыр ат. кеше, 132
ORCID - 0000-0003-0303-8314
Сведения об авторе:
Билялова Гульмира Алимгазиевна - Myзей Aлматы «Объединения мyзеев г. Aлматы», научный сотрудник, Респyблика Казаxстан, г. Aлматы, ул. Кабанбай батыра 132,
ORCID - 0000-0003-0303-8314
Information about the author:
Bilyalova Gulmira Alimgazyevna -, Researcher, Republic of Kazakhstan, Almaty, Kabanbay batyr st. 132,
ORCID - 0000-0003-0303-8314
