Научная статья на тему 'ХIХ АСР ОХИРИ ХХ АСР БОШЛАРИ САМАРҚАНД ТАРИХИНИНГ РУС ТАРИХШУНОСЛИГИДА ЁРИТИЛИШИ'

ХIХ АСР ОХИРИ ХХ АСР БОШЛАРИ САМАРҚАНД ТАРИХИНИНГ РУС ТАРИХШУНОСЛИГИДА ЁРИТИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
107
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЧИЛДУХТАРОН / "ДВОРЯН АРХЕОЛОГИЯСИ" / "ЕР ОСТИ ДАҲМАСИ" / ДАҲБЕТ / ТУЙТЕПА / ЧОРЛОқ ТЕПА / ЧОДАК / ЧУСТ / АХСИКЕНТ / САМАРИЯ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Умрзоқов М.

Мақолада рус ҳукуматининг Ўрта Осиё хусусан, Самарқанд тарихий меъморий ёдгорлик ва обидаларини ўрганилишидан асосий мақсади илм фанга аниқ бўлмаган янги маълумотлар билан фанни бойитиш эмас, балки ўлкамиз тарихий ёдгорликларидаги моддий бойликларни излаб топиб уларни ўзлаштириб олиб кетишдан иборат эканлигини очиб беришга ҳаракат қилинган. Шунга қарамасдан илм фанга фидоий бўлган кўплаб рус олимлари тарихимизга маълум бўлмаган жуда кўп маълумотлар билан уни бойитди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CLOSING SAMARKAND'S HISTORY IN THE HISTORY OF RUSSIA AT THE LATE OF XIX - BEGINNING OF XX CENTURIES (IN REALITY N.V. VESELOVSKY)

The article attempts to reveal that the main purpose of the study of the historical and architectural monuments of Central Asia, especially of Samarkand, by the Russian government is not to enrich science with new information incomprehensible to science, but to search for material resources in historical monuments of our country. Nevertheless, many Russian scientists, devoted to science, have enriched it with a mass of information unknown to our history.

Текст научной работы на тему «ХIХ АСР ОХИРИ ХХ АСР БОШЛАРИ САМАРҚАНД ТАРИХИНИНГ РУС ТАРИХШУНОСЛИГИДА ЁРИТИЛИШИ»

Умрзоцов М. уцитувчиси

СамДЧТИ академик лицей тарих фани

Х1Х АСР ОХИРИ ХХ АСР БОШЛАРИ САМАРКАНД ТАРИХИНИНГ РУС ТАРИХШУНОСЛИГИДА ЁРИТИЛИШИ (Н.В.ВЕСЕЛОВСКИЙ МИСОЛИДА)

Аннотация: Мацолада рус уукуматининг Урта Осиё хусусан, Самарканд тарихий меъморий ёдгорлик ва обидаларини урганилишидан асосий мацсади илм фанга аниц булмаган янги маълумотлар билан фанни бойитиш эмас, балки улкамиз тарихий ёдгорликларидаги моддий бойликларни излаб топиб уларни узлаштириб олиб кетишдан иборат эканлигини очиб беришга уаракат цилинган. Шунга царамасдан илм фанга фидоий булган куплаб рус олимлари тарихимизга маълум булмаган жуда куп маълумотлар билан уни бойитди.

Калит сузлар: Чилдухтарон, "дворян археологияси", "ер ости даумаси ", Даубет, Туйтепа, Чорлоц тепа, Чодак, Чуст , Ахсикент, Самария.

Umrzokov M. shkituvchisi

SAMDCHTI academic lyceum tarikh fani

CLOSING SAMARKAND'S HISTORY IN THE HISTORY OF RUSSIA AT THE LATE OF XIX - BEGINNING OF XX CENTURIES (IN REALITY N.V. VESELOVSKY)

Annotation: The article attempts to reveal that the main purpose of the study of the historical and architectural monuments of Central Asia, especially of Samarkand, by the Russian government is not to enrich science with new information incomprehensible to science, but to search for material resources in historical monuments of our country. Nevertheless, many Russian scientists, devoted to science, have enriched it with a mass of information unknown to our history.

Key words: Childukhtaron, "archeology of the nobility", underground tomb, Dakhbet, Tuytepa, Chorloktepa, Chodak, Chust, Aksikent, Samaria

КИРИШ: Уч минг йиллик тарихга эга Самарканд асрлар давомида йирик маданият учоги булиб келган булиб, шахдрда яратилган моддий маданият намуналари бу нарсанинг яккол намунасидир. Шундай экан маънавият ва маърифат учоги булиб келган шахдр узининг утмиши билан хдм доимо кишилар эътиборини узига жалб килиб келган. Зеро Самарканд XIV-XV аср иккинчи ренесанс даврида бутун ер юзининг сайкали деган шарафли номга сазовор булган. Бугунки кун юртимизда амалга оширилаётган янгидан

янги ислохотлар ва бунинг натижасида биз кадам куяётган учинчи ренесанс даври Самарканд бутунлай узгача янги киёфа касб этмокда. Шахарнинг кухна тарихини урганиш XIX асрнинг II ярмидан бошланган булиб, унинг илмий жихатдан асосли ёритилиши XX аср биринчи ярмига тугри келади. Кадимги ва кухна Самарканд шахри тарихини урганиш борасида кейинги йилларда хам куплаб ишлар амалга оширилди. Жумладан Самарканднинг 2750 йиллик ёши илмий жихатдан асослаб берилди. Лекин Самарканд шахри тарихини урганилиши ва бу борада иш олиб борган рус олимлари фаолияти етарлича акс эттирилгани йук. Самарканд шахри тарихини махаллий тарихчи олимлар каторида рус шаркшунослари Григорев В.В., Веселовский Н. И, Бартолъд В. В, Вяткин Н. И, О. И. Сенковский, П. С. Савелев, X. Д. Френ, Н. В. Xанков, П. И. Лерх, В.В. Радловлар Урта Осиёни хусусан, Самарканд тарихини урганишда катта илмий ишларни олиб боришган. Улар орасида В, Веселовский Н. И, Вяткин В.Л. узига хос урин эгаллаб, уларни Самарканд тарихини илмий жихатдан урганиш асосчиларидан десак хам адашмаймиз. Зеро, уларнинг Самарканд шахри тарихи буйича яратган ишлари кейинги тадкикотчилар учун асосий кулланма булиб келган.

АСОСИЙ КИСМ: 1884 йилда Н.Веселовкийни Урта Осиёга биринчи сафари амалга оширилиб у бевосита Афросиёб харобаларида тадкикот ишларини олиб бориши лозим эди. Бунга кадар Афросиёб худудида Крестовский томонидан казишма ишлари амалга оширилган эди.

Самаркандга 1885 йил март ойининг охирларида келади. У утган турт ой мобойнида Фаргона водийсида Туйтепа, Чорлок тепа, Чодак, Чуст , Ахсикент, Косон, Узган, Уш худудларида казишма ишларини олиб боради. Лекин 4 ой ичида бундай куп ёдгорликларни урганилиши Шишкин томонидан Веселовскийнинг казишма ишлари борасидаги услублари шубха остига олинади. У Веселовкий купрок казишма шароитида фактик маълумотлар олишдан кура кимматбахо буюмлар топишга мойилрок булган деган фикрни билдиради.[3] Бунга карама карши равишда Лунин Веселовский Самарканд ёки Урта Осиёга олтин ёки кимматбахо буюмлар туплаш учун эмас балки улкани илмий тадкик этиш учун келган деган фикрни билдиради. [2]

Самаркандга келган Веселовский биринчи навбатда Афросиёб харобаларини кезади ва шахар харобларини ураб турган ташки деворлардан ташкари ички деворлар борлигини хам кайд этади. Аммо у бундан бирор бир хулоса чикармайди. У асосий эътиборни Афросиёбда куп сонли эр ости йулаклари ва хоналарга каратади. Айрим тарихий маълумотлар келтирилган холда шахар тарихини ривожланиш боскичлари борасида Александр боскини даврида Мароканд Афросиёб урнида булганлиги хамда у 1220 йилда Чингизхон томонидан вайрон килинган деган фикрни билдиради. Бундан ташкари у тош билан териб чикилган йул казиб курилгач унинг тагида кадимги иншоат борлигини кайд этиб Афросиёб куп каватли маданий катламга эга ва у бир неча марта вайрон болиб яна тикланган деган фикрни илгари суради. Лекин Самарканддаги кейинги казишма ишлари айрим

сабабларга кура тухтаб колади. Кейинчалик яна 1895 йилда Самаркандга Веселовский бошчилигида архетектор Покръшкин П. П, А. В. Шусев ва рассом С.М Дудинлар келиб улар уз олдиларига Самарканддаги ёдгорликларини археологик урганиш вазифасини куйишган эди. Аммо бу иш охиригача этказилмайди. Айни вактда Веселовский хам уз казишма ишларини тухтатади. Бу ходиса - деб ёзади Якубоский - Архелогик комиссия томонидан маблаг ажратилмаганлиги туфайли юзага келган эмас. Асосий сабаб Веселовкийни узидадир. У казишма ишларини кур курона олиб бориш мумкин эмаслигини яхши тушунар эди, айни вактда Афросиёбда олтин кумуш буюмларни мавжуд эмаслиги уни ишга булган кизикишини пасайтирган эди.[1]. Буни тасдиги сифатида Веселовский И. куйидаги фикрларини келтиради. "Агар Афросиёб ахли шахарни тарк этган булса , албатта улар рузгор учун керакли буюмларни олиб кетишган. Агар душман хужум килган булса улар маглубларни талаган. Юкоридагилардан кайси бири тугри булмасин археология учун натижа бир хил. Факатгина эсдан чикиб колган ёки тушиб колган нарсагина тадкикотчини хурсанд килиши мумкин . ^имматбахо нарсалар олдин олиб кетилган мен бунга хар холда амин булдим"[2] Лекин Лунин, Фармоковский каби тадкикотчилар бу борада бошкача фикрни билдирадилар. Xусусан, Лунин Веселовский маълум даражада Афросиёбда кимматбахо буюмлар чикмаганидан хафсаласи пир булсада, лекин бунга катта умид богламаган ва у ушбу шахар харобаларида олтин кумуш буюмлар куплигига умид киладиган даражада содда булмаган деб ёзади.[2]

В. А. Шишкин эса Веселовскийни казишма ишларини олиб бориш усули булмаганлигини кайд этади. Бунга карама карши равишда Лунин бу даврда хали археологияни узи энди шаклланиб келаётганини, Самарканднинг узи архелогик жихатдан урганилмаганлигини сабаб килиб кусатади. Бундан ташкари Шишкин уз асарида Веселовскийнинг Архелогия комиссиянинг казишма ишларини олиб бориш борасида курсатмасига риоя килмаган деган фикрни билдиради.[3] Яъни, Археология комиссияси берган курсатмалар материккача булган маданий катламларни руйхатга олиш белгиланган эди. Бу фикрни Лунин Бартольднинг "уша даврда на кадимги давр ёдгорликлар на Афросиёб тугрисида тулик маълумотга эга булмаган комиссия тадкикотчилар олдига муаммони умумий килиб куйган эди. Афросиёбда эса материкка кадар барча маданий катламларни материкгача руйхатга олишнинг албатта имкони йук эди".деган фикрни куяди.[4]

Умуман олганда , Веселовскийнинг Афросиёбдаги археологик казишма ишларидаги тажрибаси ва фаолияти Шишкин, Якубоскийлар томонидан танкид остига олинади. Лекин шундай булсада хар иккала олим хам Веселовский фаолияти маълум даражада фан ривожига ижобий хисса кушди деб хисоблайдилар. Жумладан, Шишкин Веселовскийнинг казишма ишларида йул куйган камчиликларини хамда ноёб ва кизикарли ашёларга булган муносабатини куйидагича изохлайди."Бу даврда археологик" тадкикот ишларини олиб бориш методикаси- яъни казишма услуби,

фиксасия, казишма натижасада топилган маълумотларни тахлил килиш борасида Забелин И. Э. , А.А. Списни, Д. Н. Анугинлар уз хиссаларини кушган булсаларда хали археология сохаси ривожланиши жихатидан куйи боскичда эди. Бу нафакат Россия археологиясига балки бошка гарб олимлари тадкикотларига тегишли булиб замонавий казишма ишлари техникаси, услуби факатгина Миср ва Киртда тадкикот олиб броган Финдерс Петри ва Эванслар (XIX аср охири- ХХ аср бошида) томонидан, Россияда эса Б.В.Фармокавскойни бунга мисол килиб келтириш мумкин. Веселовский фаолиятига бахо берганда буни хисобга олиш керак. У "дворян археологиясини" типик вакили булиб археологик материални кимматбахо тархий хужжат сифатида тушуниш хамда йирик тарихий муаммоларни эчиш даражасига кутарилган эди. Веселовскийга булган муносабатимиз кандай булмасин биз унинг Самарканд тарихини кадимги ёдгорликлари билан танишуви катта ахамиятга эга булганлигини тан олишимиз керак.У махаллий зиёлилар билан алока урнатди ва улар томонидан топилган археологик ашиёларни Археологик комиссияга топширишга муваффак булди.[3] Якубовский хам кайд килганидек Веселовскийни Афросиёбда археологик тадкикотлар олиб боришга тайёр эмаслигини хамда дастлаб Самаркандни кадимги ва урта аср тарихи хакида ёзма манбалар тупламаганлиги, кундалик дафтар тутмаганлиги ва хокозоларни танкид килсада Шишкин каби Веселовский тугрисида бир катор ижобий фикрларни келтиради." Шундай булсада - деб ёзади Якубовский - Веселовскийни Афросиёбдаги казишма ишлари бир катор камчиликларга карамасдан фанга маълум даражада хисса кушган натижаларга эришди: У бир катор камчиликларга йул куйган булсада Афросиёбда бир неча ой ишлаб бир катор хулосаларга келдики, улар кейинчалик нафакат тугри булиб чикди, балки куп йиллар давомида Афросиёбни тадкик этишда асосий йуналиш булиб келди. Узининг казишма ишлари билан Веселовский кадимги Самарканд тарихини урганишни бошлаб берди".[1]

Урта Осиё тарихини урганишда катта урин эгаллаган Бартолъд хам Веселовский фаолияига тухталиб узининг айрим маколалари Веселовскийнинг айрим ишларига кескин фикрлар билдирди. Лекин кейинчалик шаркшинос В. Ф. Минорскийга ёзган шахсий маълумотларида ушбу кескин бахоларни нотугри деб кайд этади.[5] Бундан ташкари Бартолъд Веселовскийни вафоти учун ёзилган некрологда "Веселовскийни 1885 йилги казишма ишлари унинг имий хизматлари орасида биринчи уринни эгалланишини" ва Туркистонни архелогик урганилишини биринчи бор йулга куйилганлиги; илк бор улкада топилган архелогик буюмларга тугри ва аник бахо берилганлигини кайд этади.[4]

Веселовский фаолиятига Фармоковкий , Лунин, Арцеховскийлар жуда хам ижобий фикр билдиришган. "Айрим кимсалар Веселовскийни хазина изловчи сифатида куришади" деб ёзади. Лекин Фармоковский бунга карши чикади. Лунин хам Веселовский хакида илик фикр билдириб, Веселовский

йул куйган камчиликларга карамасдан Афросиёб тарихини урганишни биринчи булиб бошлаб берди деб кайд этади.[2]

Юкоридагилардан куриниб турибдики Веселовскийни археологик фаолияти зиддиятли булиб , бу борада турли хил фикрлар билдирилган . Аммо уларнинг хаммаси Веселовский кандай камчиликларга йул куйган булсада унинг Урта Осиёни, жумладан, Самаркандни археологик ва тарихий жихатдан урганишда мухим хисса кушиб, бу борада узига хос из колдирди. Хусусан, юртимиз тарихшуносларни аксарияти хам шу фикрни куллаб кувватлашади. Жумладан, бу борада Узбекистон Миллий энсклопедиясидаги куйдаги жумлаларни мисол килиб келтиришимиз мумкин: Веселовский Самаркндни археологик жихатдан тадкик этиш билан бирга этнография, нумизматика хамда Самарканднинг тарихий- архетектура ёдгорликларини тадкик этиш билан шугилланди. У асосан урта асрларга оид масжидлар, мадрасалар, мозорларнинг ичи ва ташкарисидаги ёзувларни хамда кабртошлар ва алохида предметлар, (жумладан, мухир ва хокозалар )буйича анча этнографик материалларни туплаб тадкик этган. Хусусан, бу борада тадкикотчи Лунин Веселовский Урта Осиёга келиши биланок "тарихий ахамиятга эга ёзувлардан нусха олиш билан шугилланди. Темур ва унинг угиллари хамда неваралари кабрларидаги ёзувлар; Чилдухтарон, Шайбонийлар, Хужа Ахрор кабртошларидаги ёзувлар шулар жумласидандир" деб кайд этади.[2]

1885 йилда Веселовский Самарканддан унча узок булмаган Дахбет кишлогида Саид Ахмад Косоний (Махдуми Аъзам)кабрини куздан кечиради. Шундан сунг у Ялангтушбий томонидан курилган масжидга тавсиф бериб 1028 (1619)йилда бунёд этилган деган фикрни билдиради. Кейинчалик у 1889 йилда "Дахбет"деган маколасида Махдуми Аъзам кабри устидаги ёзувларни русча таржимасини чоп килди. Шу асарида у 6-8 ракамли кабр тошиларидаги ёзувлар тескари холатда жойлаштирилганлигини кайд этади. "Укилишининг тугрилиги - деб ёзади В. А. Крачковский - Веселовский томонидан тикланди. У шунгдек нафакат Дахбетда балки Урта Осиёнинг бошка ёдгорликларидаги айрим сузларда"араб тили булаклари нотугри кулланилганлигини хам кайд этади.[6] Бундан ташкари хозирги вактда Дахбет тарихи борасида илмий тадкикот ишларини олиб борган Комилхон Каттаев Н.Веселовскийни "Дахбет"номли асарида Махдуми Аъзамнинг кабр тошларидан кучирилган малумотларни тулик келтирган деб кайд этади.[7]

1893-95 ва 1898-99 йилларда Веселовский томонидан Урта Осиёга яна тарихий -архикектура ёдгорликларни тадкик этиш учун экпедеция уюштирилиб, шу йилларда унинг томонидан Гури Амир ёдгорлигидаги ёзувлардан нусха олинади. Кейинчалик Крачковскаяни кайд этишича ушбу ёзув нусхаларини айримлар Мирза Абу Саид Махсум томонидан амалга оширилганлиги кайд этилади.[6] Ушбу ёзувлар асосида Веселовский "Надгробний памятник Темура в Самарканде" маколасини эълон килади. Аммо кейинчалик бу борада тадкикот олиб борган Семенов А.А. Веселовский томонидан амалга оширилган таржималарда ноаникликлар

мавжуд эканлигини кайд килади.[8] Шундай булсада у ушбу ва кейинчалик чоп этилган "О надгробии Темура" маколасида бир катор янги фикрларни илгари суради. Жумладан у маълумотларига аниклик киритиб Темур кабри устидаги кабртош Нодиршох томонидан Эронга олиб кетилган вактда эмас, балки олдин унинг узи икки кисмдан иборат булган деган фикри кейинчалик Темурийлар макбарасини тадкик этиш жараёнида уз тасдигини топди.

1895 йилда Веселовский Самарканд шахри атрофидаги Хужа Ахрор кабри борасида "Памятник Ходжи Ахрора в Самарканде" маколасини эълон килиб, унда Хожа Ахрорга Урта Осиёда ислом дининг кузга куринганн шахслардан бири сифатида бахо беради. Маколада кабр тошилардан хамда ёдгорликлардан олинган ёзувлар нусхаси хам келтирилади. Ушбу ёзувларга асосланиб Веселовский Хужа Ахрорни 1490 йил февралда (895 хижрий йил билан), мадрасани эса Имомкулихон хукмронлик килган даврда хижрий 1040 йилда курилган деган фикрни билдиради. Ёзувлар таржимасига айни вактда илмий изохлар берилади.[9]

Бундан ташкари Веселовский Шайбонийхон кабртошидаги ёзувдан хам нусха олиб, унинг таржимаси В.А. Жуковский томонидан амалга оширилади. Веселовский томонидан нумизматика сохасида ишлар хам амалга оширилиб у махаллий коллекционер- хаваскор Мирзо Абдулло Бухорийдан 1202 та предмет - тангалар, мухр ва хокозаларни олишга муваффак булади. Ушбу коллекциядан Веселовский 1889 йилда император маъмурий кабенитига 43 та предметни намойиш этиб улар орасида Афросиёбдан топилган 7 та танга хам мавжуд булган. Веселовский нумизматика сохасидаги ишлари Лунин кайд этагинидек асосан туплаш характерига эга булган.[2] Урта Осиё худудаги жумладан Самаркандда кадимги меъморчилик ёдгорликларини урганиш, илмий жихатдан руйхатга олиш ва саклаш ва реставрация лойихалари хам бевосита Веселовский номи билан богликдир.

1895 йил 1 февралда молия вазири С. Ю. Витте Россия Фанлар Академиясига Стокголъмдаги кироллик археологик ва тарихий музейи ходими Мортинсонни Урта Осиёдаги тарихий ёдгорликлар жуда ёмон ахволда эканлиги борасида хатини олганлигини хамда 1890 йил Урта Осиёга жумладан Тошкент, Самарканд, Фаргонага килган саёхатида олимнинг фикри тугри эканлигини билдирган эди. Ушбу хатдан келиб чиккан холда Фанлар Академияси котиби Н. Ф. Дубровин 17 февралда Археология комиссияси раиси А. А. Бобринскийга бу борада амалий харакатларни олиб бориши, кадимги давр ёдгорликларни саклаш борасида чора тадбирларни амалга ошириш тугрисида мурожаат килади. Ушбу масала юзасидан 1895 йил 11 апрелда Фанлар Академиясининг конференцияси булиб утиб, унда ёдгорликларни шу холида тадкик этиш ва илмий урганиш вазифаси куйилади. Ушбу вазифа профессор Н. И. Веселовскийга юклатилиб , архетектор П. П. Покришкин ва рассом С. М. Дудиндан иборат экспедетсияга 10000 рубл микдорида маблаг ажратилади.[2]

Экспедеция аъзолари ёз ойида Самаркандга келиб дастлаб Гури Амир ва Бибихоним жоме масжидида тадкикот ишларини бошлаб юборади. Ушбу

тадкикотлар бир неча йил давомида олиб борилиб Гури Амир, Бибихоним, Шохизинда каби ёдгоеликларини суратлари, тархлари чизилиб "описание Самаркандский мечети" тупламида чоп этилади.

1905 йилда эса Гури Амирга багишланган аълбом нашр этилиб унда макбаранинг курилиши тарихи, дастлабки куриниши, улчами акс эттирилади. Аълбом ун сакизта таблицадан иборат турли хил кисмларини суратлари, архетектуравий тарихи хам урин олган. Бундан ташкари аълбомда"Куктош Темурнинг мармар тахти", "Темурнинг нефритдан ясалган кабр тоши", "ер ости дахмаси" номли суратлар билан хам бойитилган.

Гури Амир ёдгорлигидан ташкари Веселовский, Кутби Чохардун ёдгорлигини хам тадкик этиб, 1896 йил 14 мартда РАЖ нинг Шарк булимини йигишда ёдгорлик тугрисида маълумот бериб ёдгорликнинг суратларини такдим этади. Кейинчалик ушбу суратлар. "Самария" асарининг иловасида хам чоп этилади. (Кутби Чохардун макбараси Нуриддин Басир шарафига Амир Темур томонидан бунёд этилган булиб 1880 йилда руслар томонидан янги калъа куриш чогида портлатиб юборилган).

Веселовский ёдгорликларни тадкик этиш билан биргаликда уларни сакдаб колиш борасида хам бир катор амалий ишларни амалга оширди. Жумладан, 1897 йил 5 октябрда руй берган зилзиладан сунг, у Бибихоним жомеъ масжидини саклаб колиш борасидаги лойихасини Туркистон хукуматига такдим этади.[10] Бу борада у 1911 йил граф А. А. Бобрискийни сиёсий салонидаги Давлат кенгаши аъзолари иштирокида кечада "Кадимги ёдгорликларни саклаб колиш чора тадбирлари"тугрисида маъруза килади. Ушбу маърузадаги Веселовскийни Самарканд ёдгорликларини саклаш борасидаги фикрига жавобан "генерал Веретенников профессорга Рус хукумати мусулмон масжидларидан кура рус черковлари тугрисида кайгургани маъкулрок деб жавоб беради".[11]

Веселовский фаолиятининг яна бир кирраси бу унинг Самарканд тарихига доир манбаларни тадкик этганидир . Шундай манбалардан бири Мир Абу Тохир садр Самаркандийнинг "Самария" асаридир. "Самария" асари XIX аср бошларида Абу Тохирхужа томонидан яратилган. Ушбу асар ун бир боб, мукаддима ва хотимадан иборат булиб, Самарканднинг бунёд этилиши тарихи, шахарнинг "Самарканд"деб аталиши сабаблари, географик холати, об хавоси ва XIX асрнинг учинчи чорагига кадар сакланиб колган осори атикалари, шунгдек, масжид ва мадрасалар, кушклар ва мозорлар хакида маълумот беради. Бундан ташкари, асарда машхур тарихий шахсларнинг хаётига оид ахборотлар хам куп. Самарканд тарихи учун кимматли булган ушбу асар В. Л. Веяткин томонидан биринчи марта рус тилига таржима килиниб, 1898 йилда Самаркандда чоп этилади.[12] Орадан куп утмай 1904 йилда Веселовский томонидан асарнинг тожикча матни хам нашр этилди. Веселовский асарнинг тожикча матнини кириш кисмида кулёзманинг чоп этилишини куйидагича изохлайди: " Веяткин уз таржимасини учта кулёзма асосида тайёрлади. Натижада рус китобхонларига ушбу асардан тулик фойдаланиш имконияти яратилди. Энди факатгина унинг

хакдкдй матнини чоп этиш колди.1895 йилда мен мусулмон адабиётини чукур билган махаллий укимишли кишилардан бири Мирзо Абу Саид Махсумдан Самарияни асл кулёзмасига якин нусхасини олишга муваффак булдим. Мен уша вактда ушбу кулёзмани таржимаси билан чоп килишни уйлаган эдим, аммо Веяткинни таржимасини пайдо булиши буни фойдасиз килиб куйди ва мен факатгина матнни узини нашр килиш билан чекланаман".[11]Веселовский матнни нашрга тайёрлашда Абу Саид Махсум кулёзмасидан ташкари Фанлар Академиясини Осиё музейида сакланиётган кулёзмалар асосида тайёрлаганлигини хам кайд этади. Шундай булсада ушбу матн бир катор камчиликларга эга. Хусусан, 1969 йилда Б. Ахмедов томонидан Самариянинг узбекча матни нашрга тайёрланиб у Веселовский матни билан киёслаганда, Веселовский тузган матн хам муфассал эмаслиги аникланди.[13]

Масалан унга куйидаги маълумотлар кирмай колган:

1 .Шердор мадрасасининг равокига шер ва офтоб суратининг солиниши сабаблари хакидаги гаплар (19-сахифа)

2. Бурхониддин Маргилоний ва у дафн этилган урин хакидаги маълумот

(36-сахифа)

3. Хужа Ахрор хаётига оид айрим сузлар (18-сахифа)

4. Хужа Дониёл ва Хужа Рашидин хакида баъзи бир кимматли маълумотлар

(40-сахифа)

5.Хужа Мухаммад Башарга оид бир икки жумла (52-сахифа)

6. Абу Тохирхужанинг узи хакида маълумот (53-сахифа)

7. Пирим шайх Азизон вафоти тугрисидаги тарихлар (52-сахифа)ва бошкалар. Ундан ташкари, Амир Темур Хиндистондан мато ортиб келтирган филлар сони 91 (14-сахифа) ва Кусам ибн Аббос дафн этилган урин "Гор ёнида"деб ёзилган (22-сахифа).[14]

ХУЛОСА Урта Осиё хусусан Узбекистон Чор Россияси томонидан босиб олинганддан сунг хам бу худуддаги узаро илмий жараёнлар эндиликда рус олимлари билан биргаликда, махаллий халк вакиллари томонидан хам олиб борилган. Самарканд мавзуси Рус тарихшунослигида энг куп юритилган. Маколанинг асосий кисмида мен В.И. Веселовскийнинг Урта Осиёда хусусан Самаркандда олиб борган ишлари ва уларнинг умумий хаёт йули хакида маълумот бериб утишга харакат килдим. Веселовскийнинг руйи замин сайкали булган Самарканд худудида олиб борган ишлари, рус тарихшунослигида турли талкин килинишининг сабабларига хам аниклик киритишга харакат килдим. Рус олимлари томонидан шахарнинг тадкик килиниши, купрок моддий бойликларни излаб топиш учун булсада тарихимизга маълум булмаган жуда куп маълумотлар аникланди. Бундан ташкари Н.В. Веселовский томонидан Абу Тохирхужанинг "Самария" номли асарини таржима килиниши катта ахамиятга эгадир. Веселовскийни хакли равишда Урта Осиё тарихий обидалар тадкикотчиларининг асосчиси десак адашмаймиз. Юкоридагилардан хулоса киладиган булсак Самарканд асрлар

давомида инсоният цивилизациясининг фан ва маданиятнинг кадимий марказларидан бири булиб, жахон маданияти ва фани тараккиётига бекиёс хисса кушган шахарлардан биридир. Шундай экан унинг тарихи доимо тадкикотчилар диккат марказида булиб, келгани хам бежиз эмас.

Адабиётлар:

1. Якубовский А.Ю. Из истории археологического изучения Самарканда-тр. Отдела Востока Государственного Эрмитажа Т-ИИ. Л-1940г. с291

2. Лунин Б. В. Средняя Азия в научном наследии отчественного востоковедения. Т-1979г. с-62-67.

3. Шишкин В. А. К истории археологического изучения Самарканда- тр. Отделяя Востока Государственного Эрмитажа Т-1. Т-1940г с-26-27.

4. Бартольд.В.В.Сочинения Т-1Х.Т-1977 г. с525-526

5. Умняков И. И. Аннотированая библография трудов В. В. Бартолъда .Т-1977.с-208.

6. Крачковский В. А. Эпиграфика Средней Азии.( Туркестанский кружок любителей археологии).-"Эпиграфика Востока"ВИИ. М-Л-1953г.с-51.

7. К. Каттаев " Махдуми Аъзам ва Дахбет" с-1994й. 10- бет.

8. Семенов А. Ф.Надписи на надгробии Темура и его потомков в Гури-Эмире- "Эпиграфика Востока". М-Л1948г. с- 49-62.

9. Лунин Б. В. Самарканд в отечественной и мировой науке-в кн. История Самарканда. Т-11.с-75

10. Лунин Б.В. Средняя Азия в дореволюционном и советском востоковедении. Т-1965г. с-83.

11. Лунин Б. В. Из истории русского востоковедения и археологии в Туркестане. Туркестанский кружок любителей археологии. 1895-1917гг. Т;1958г. с-298.

12. Каралсин: Самария. "Описание древностей и мусульманских святшнь Самарканда" Абу Тахир Ходжа, перевод В.Л. Вяткина.СКСО, ВИ,Самарканда, 1898, стр153-259.

13. Аслида Самариянинг узбекча таржимаси 1921 йилда Самаркандлик ёш олим Абдулмумин Сатторий (1903-1925)томонидан форс-тожик тилидан узбек тилига таржима килинган.Абдулмумин Сатторий вафотидан "Самария" таржимаси 1925 йилда Садриддин Айний томонидан тахрир килиниб нашрга тайёрланган. Аммо атокли адиб сузбошиси ва изохлари билан тулдирилган асар нашрга тайёрланган холда колиб кетади. 1969 йилда атокли олим Б. Ахмедов "Самария"ни нашрга тайёрлайди. У таржимон йул куйган ноаникликларни , Садриддин Айний олиб ташлаган айрим уринларни тиклаш максадида "Самария"нинг мавжуд кулёзмалари ва Н. И. Веселовский томонидан амалга оширилган (1904йил)нашри асосида кайта куриб чикилиб, сузбоши ва зарур изохлар билан бойитилди. Аммо уша йиллардаги турли хил тусиклар туфайли "Самария" ни бу сафар хам нашр этишга муваффак булинмади. Факатгина 1991 йилдагина ушбу асар дунё юзини курди.

14. Абу Тохирхужа- Самария Т -1991й. 10 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.