Научная статья на тему 'ХХ АСРНИНГ 50 80 ЙИЛЛАРИДА ФАРҒОНА ВОДИЙСИ АҲОЛИСИНИНГ КЎЧИРИЛИШИ ВА СИРДАРЁ ВИЛОЯТИДА ЯНГИ ЕРЛАРНИ ЎЗЛАШТИРИШ'

ХХ АСРНИНГ 50 80 ЙИЛЛАРИДА ФАРҒОНА ВОДИЙСИ АҲОЛИСИНИНГ КЎЧИРИЛИШИ ВА СИРДАРЁ ВИЛОЯТИДА ЯНГИ ЕРЛАРНИ ЎЗЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

211
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аҳолини кўчириш / пахта яккахокимлиги / совет хукумати / ўзлаштириш / Мирзачўл / Сирдарѐ / қишлоқ хўжалиги / совхоз / чўл / resettlement / cotton monopoly / Soviet government / appropriation / Mirzachul / Syrdarya / agriculture / state farm / desert.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Акрам Мадаминович Саттаров

Ушбу мақолада ХХ асрнинг 50-80 йилларида Ўзбекистонда пахта яккаҳокимлигини мустаҳкамлашда янги ерларга ўзлаштириш аҳолини кўчирилиши ѐритилган. Жумладан, Мирзачўл худудида Сирдарѐ вилоятини ташкил этилиши ва Фарғона водийсидан ўзлаштирилган ерларда ташкил этилган совхозларга ахолининг кўчирилиши архив материаллари ва илмий адабиѐтлар асосида таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RESIGNATION OF THE POPULATION OF THE FERGANA VALLEY IN THE 50-80S OF THE XX CENTURY AND THE DEVELOPMENT OF NEW LAND IN THE SYRDARYA REGION

This article describes the resettlement of the population to new lands in the 5080s of the twentieth century in order to strengthen the cotton monopoly in Uzbekistan. In particular, the formation of the Syrdarya region in the Mirzachul area and the resettlement of the population from the Fergana Valley to the established state farms were analyzed on the basis of archival materials and scientific literature.

Текст научной работы на тему «ХХ АСРНИНГ 50 80 ЙИЛЛАРИДА ФАРҒОНА ВОДИЙСИ АҲОЛИСИНИНГ КЎЧИРИЛИШИ ВА СИРДАРЁ ВИЛОЯТИДА ЯНГИ ЕРЛАРНИ ЎЗЛАШТИРИШ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-871-876

ХХ АСРНИНГ 50 - 80 ЙИЛЛАРИДА ФАРГОНА ВОДИЙСИ АХОЛИСИНИНГ КУЧИРИЛИШИ ВА СИРДАРЁ ВИЛОЯТИДА ЯНГИ

ЕРЛАРНИ УЗЛАШТИРИШ

Акрам Мадаминович Саттаров

Андижон давлат тиббиёт институти Ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси

катта укитувчиси tadqiqotchisattarov@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада ХХ асрнинг 50-80 йилларида Узбекистонда пахта яккахокимлигини мустахкамлашда янги ерларга узлаштириш ахолини кучирилиши ёритилган. Жумладан, Мирзачул худудида Сирдарё вилоятини ташкил этилиши ва Фаргона водийсидан узлаштирилган ерларда ташкил этилган совхозларга ахолининг кучирилиши архив материаллари ва илмий адабиётлар асосида тахлил килинган.

Калит сузлар: ахолини кучириш, пахта яккахокимлиги, совет хукумати, узлаштириш, Мирзачул, Сирдарё, кишлок хужалиги, совхоз, чул, .

RESIGNATION OF THE POPULATION OF THE FERGANA VALLEY IN THE 50-80S OF THE XX CENTURY AND THE DEVELOPMENT OF NEW

LAND IN THE SYRDARYA REGION

ABSTRACT

This article describes the resettlement of the population to new lands in the 50-80s of the twentieth century in order to strengthen the cotton monopoly in Uzbekistan. In particular, the formation of the Syrdarya region in the Mirzachul area and the resettlement of the population from the Fergana Valley to the established state farms were analyzed on the basis of archival materials and scientific literature.

Keywords: resettlement, cotton monopoly, Soviet government, appropriation, Mirzachul, Syrdarya, agriculture, state farm, desert.

КИРИШ

Совет хокимиятининг иккинчи жахон уришидан кейин пахта яккахокимлигини кучайтиришда унлаб карор ва фармонларни имзолади.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-871-876

СССР Халк Комиссарлар Совети 1946 йил 2 февралда 1946-1953 йилларда Узбекистонда пахтачиликни кайта тиклаш ва янада юксалтириш плани ва тадбирлари тугрисида карор кабул килди. Узбекистон пахтакорларига партия ва хукуматнинг пахтачиликни кайта тиклаш ва хосилдорликни ошириш сохасидаги карорлари асосида аник вазифалар белгилаб берилди. Пахтачиликни ривожлантиришдаги мухим тармок механизациялаш масаласига этибор кучайтирилди. Бу сохада МТС ларни роли оширилди. [1. Б-262] 1970 йилга келиб Республика олдида пахтачиликнинг янги районларини барпо килиш, сугориладиган янги ерларни узлаштиришни тезлаштириш, совхозларни комплекс куриш вазифаси белгиланган эди. Мирзачул, Сурхон, Шерабод водийси ва Карши чулида янги узлаштирилмаган районларида кейинги беш йилликда 400 минг тонна пахта етиштириш режалаштирилган. [2. Б-101] Умуман Республика буйлаб давлат маблагларидан 500 минг гектар янги ерлар узлаштирилиб колхоз ва совхозлар хисобидан 50 минг гектар ерга сув чикарилиши кузда тутилган эди. Айнан 1970-1980 йилларда узлаштирилган ерларда колхоз вап совхозлар ташкил этилиб ахолини кучириш тадбирлари жадаллашди.

Узбекистонда ирригация-мелиорация курилиши ХХ-асрнинг 50 йилларида охиридан бошлаб кенг куламда олиб борилди. Пахта хом ашёси олишни купайтириш максадида киска муддат ичида Мирзачулдаги унумдор курик ерларни узлаштиришга киришилди. Мирзачулда шу муносабат билан 1960 йили 16-февралда Сирдарё вилояти, 1973 йили 29-февралда Жиззах вилояти ташкил этилди.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

ХХ асрнинг 50-80 йилларида Фаргона водийси ахолисининг кучирилиши ва Сирдарё вилоятида янги ерларни узлаштириш мавзуси алохида тадкикотларда айрим жихатлари акс этган булиб, яхлит тарзда Фаргона водийси ахолисини Мирзачулда ташкил этилган Сирдарё вилоятига кучирилиши илмий урганилмаган. Фойдаланилган адабиётларни хронологик жихатдан совет даврида ва мустакиллик йилларида чоп этилган адабиётларга булинади.

Пахта яккахокимлигини кучайиши натижасида Узбекистонда янги ерларни узлаштиришга каратилган тадбирлар амалга оширилди. Нафакат чулларни узлаштириш балки, ахоли яшаб келаётган узлаштирилган ерларга

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-871-876

туташ булган янги ерларни хам узлаштириш жадаллашди. Ушбу узлаштирилган ерларга пахта етиштиришда албатта ишчи кучи зарур булган. Шу максадда юзлаб оилалар узлаштирилган ерларга ихтиёрий-мажбурий кучирилган. Кучириш тадбирларини УзССР Министрлар совети хузуридаги "Кучиш ва кучириш бошкармаси" тамонидан амалга оширилган. Ахолини кучиш ва кучириш тадбирлари бир катор адабиётларда тадбик этилган. Лекин айнан Фаргона водийси ахолисини янги ерларни узлаштиришда кучирилган ахолини айрим кирралари ёритилган халос. Бу эса урганилаётган мавзуни тулик ва холисона урганишга имкон бермайди. Асосий урганилган тадкикотларда совет хокимиятининг аграр сиёсатида пахта яккахокимлигини кучайиши, ирригация тармоклари хакида изланишлар олиб борилган.

Мирзачулда янги ерларни узлаштириш ва узлаштирилган ерларга ахолини кучириш. Кучирилган ахолини ижтимоий-иктисодий ва маданий жихатлари айрим тадкикотларда урганилган. Айнан Фаргона водийсини ахолисини узлаштирилган ерларга кучирилиши масалалари чукур тадкик этилмаган.

Ушбу маколада умум кабул килинган тарихий методлар тарихийлик, киёсий-мантикий тахлил, кетма-кетлик, холислик тамойиллари асосида ёритилган.

МУХ,ОКАМА

1949 йил январ ойида Узбекистон комсомолининг XII съезди булиб утди. Бу даврда республика комсомол ташкилотлари сафида 281 минг аъзо бор эди. [3. Б-266] Ушбу съезддан кейин чулкуварлар кахратон киш булишига карамай Мирзачулни узлаштиришга отландилар. Биринчи булиб Андижон, Фаргона, Самарканд вилоятлари комсомоллари Мирзачулни узлаштиришга етиб бордилар.

Мирзачулни забт этиш иши умумхалк курилиш шаклини олди. Мирзачулда 35586 гектар ер узлаштирилди. Темир бетон новлардан 460 километр узунликда сугориш шахобчаси утказилди. 630 километр узунликда очик коллекторлар, 240 километр узунликда ёпик горизонтал дренажлар барпо этилди. 1956 йилдан 1960 йилгача булган давр ичида 31 млн. Сум капитал маблаг узлаштирилди. Х,ар йили Мирзачул ерларини узлаштирилиши давом эттирилди. 1960 йилдан бошлаб курик ерларда совхозлар ташкил килиш ишлари авж олди. Шу йилларда Мирзачулда 15 та совхоз бор эди. Мирзачул

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-871-876

билан бир каторда Марказий Фаргонада хам янги ерларни узлаштириш авж олмокда эди. 1953 йилдан 1963 йилгача булган 10 йил мобайнида республиканинг ана шу минтакасидаги буш ётган ерларга кучиб келган ахоли хисобидан 16 та колхоз ва 2 та совхоз ташкил килинди. [4. Б-29]

Мирзачул худудидаги Сирдарё областининг ташкил этилиши янги ерларни узлаштириш, республикада пахта яккахокимлигини урнатиши билан боглик булган. Дашт-чул ерлардан иборат ушбу худудларда ахолининг хаддан ташкари сийрак жойлашганлигини эътиборга олиб хукумат томонидан ахолини кучириб келтиришга карор килинади. Бунинг учун Фаргона водийси асосий объект сифатида танланади, чунки Фаргона водийси дехконлари кадимдан пахтачилик сохасида миришкор эдилар. Бошка тарафлама Фаргона водийсида демографик вазият нихоятда кескин булиб, бир кисм ахолининг Сирдарёга кучирилиши уни меъёрга солишнинг йулларидан бири деб эътироф этилади. Натижада Сирдарё области ташкил этилиши билан Фаргона водийсидан ахолини у ерга кучирилиши кенг куламда авж олдирилади. Бундан ташкари Тошкент области, Жиззах ва областларидан хам ахоли кучирилади.

НАТИЖАЛАР

XX асрнинг 50-80 йилларда Фаргона водийси ахолисини кучирилиши икки йуналишда амалга оширилди. Биринчи йуналишда ахолини Фаргона водийси худудида янги узлаштирилган ерларга кучириш ишлари амалга оширилган булса, иккинчи йуналишда Мирзачулни узлаштириш учун ахолини кучириш тадбирлари амалга оширилди. 1950-1970 йилларда ахоли ихтиёрий-мажбурий равишда кучирилган булса, 1970 йилдан кейинги йилларда ахоли асосан ихтиёрий равишда кучирилди. Фаргона водийси дехкончилик учун кулай шарт-шароитларга эга худуд булганлиги учун дехконлар пахтадан мунтазам равишда юкори хосил олиб келишган. Мисол учун: "1957 йилда Андижон вилоятининг мехнаткашлари энг катта ютукни кулга киритдилар. 158 минг гектар ердан 28,5 центнердан ёки 450 минг тонна пахта олинди, бу 1956 йилдагидан 38 минг тонна куп эди."[3. Б-292] 1957 йилда Андижон вилояти Избоскан тумани колхозлари янги ерларни узлаштиришда пешкадам булдилар. Бундан ташкари Урмонбек массивида курик ерларни узлаштириш хисобига минг гектар ерни алмашиниб экишни жорий килдилар. Шу йили Урмонбек массивида янги "Сталин йули" колхози ташкил килинди. [5. Б-3] Янги ташкил этилган колхозларга ахолини кучириш тадбирлари амалга оширилган.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-871-876

Дастлабки янги узлаштирилган ерларда ахоли яшаш учун кулай шарт-шароитлар булмаган. Асосон кучиб борган ахоли шийпонларда ва вагонларда яшаган. Кучирилган ахолини кунимсизлигини юзага келишида хам асосий сабаб яшаш шарт-шароитлари булган. Куплаб оилалар узларининг аввалги яшаш жойларига кайтиб кетиб колган.

Мирзачулда ташкил этилган колхозларга кучиб борган ахоли хам пахтадан сермахсул хосил олишга эришилди. 1956 йили Мирзачул районидаги Мичурин колхози 150 гектар ерга пахта экиб гектаридан 22 центнердан хосил олди. [6. Б-15] Жданов номли колхоз аъзолари эса 430 гектар ердан 21 центнердан пахта хосилини олиб давлатга пахта сотиш режасини ортиги билан бажаришди. [6. Б-14] Курик ва буз ерларни узлаштирган Фаргона водийсидан кучиб борган чулкуварлар, дехкончиликдаги бой тажрибаси билан барчага наъмуна булиб унуми паст булган ерлардан юкори хосил олишга эришдилар.

Марказий Фаргона чулини узлаштиришда хам Фаргона водийси ахолиси жанбозлик курсатади. Андижон, Наманган, Фаргона вилоятлари худуди таркибига кирган Марказий Фаргона чулини узлаштиришда хам мураккаб иклим шароитлари, курик ва буз ерларни машаккатли кийинчиликлар билан узлаштиришга эришилган. Мана шундай чулкуварлардан бири,- Тошхон Хожикосимова район комсомол комитетининг секратари булиб ишлар эди. 1962 йил у комсомол йулланмаси билан Марказий Фаргонанининг курик ерларида ишлаган. Уни Янги турмуш колхозига раис килиб сайладилар. 1961 йилда ушбу колхоз гектаридан 7,5 центнер пахта олган булса, 1962 йилда 14,5 центнердан, 1963 йилда 22 центнердан пахта олди. Республиканинг донгдор механизатори Манноб Жалолов ватанпарварлик ташаббуси билан майдонга чикди КПСС XXII съездининг карорларига жавобан бир гурух йигит ва кизлар билан бирга Марказий Фаргонадаги курик колхознинг колок бригадасига ишлаш учун кучиб борди. Унинг бригадаси муттасил хар йили пахтадан мул хосил олди. [3. Б-328] 1962 йилда Узбекистон комсомолининг XVII съездига келиб, комсомол йулланмалари билан Мирзачул ва Марказий Фаргонадаги курик ерларни узлаштиришга икки минг ёш ватанпарвар юборилди.

1960 йил Сирдарё вилоятини ташкил этилгандан сунг, Фаргона водийси ахолиси аввал кучиб борган ахолининг чакириклари асосида ихтиёрий равишда совхозларга кучиб бориш жадаллашди. Айникса Андижон ва Фаргона вилояти ахолисини Сирдарёга кучиб бориши сезиларли даражада ошди. 1980 йилгача ёш оилаларнинг Сирдарё вилоятига кучиб бориши давом этди. Бугун кунда

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-871-876

Сирдарё вилоятининг кайси туманига борсангиз водийликлар билан тукнаш келасиз. Мехнаткаш водий халки Сирдарёда узининг дехкончиликдаги бой тажрибаси билан барчага наъмуна булиб келмокда

ХУЛОСА

Совет хокимиятини аграр сиёсатида янги курик ва буз ерларни узлаштириш натижасида узлаштирилган ерларга ахолини кучириш сиёсати мухим вазифа эди. Шу каби вазифалардан келиб чикиб пахта етиштиришда бой тажрибага эга ахолини кучириш ишлари олиб борилди. Фаргона водийсини ахолиси дехкончилик ишларида бошка худудларга нисбатан тажрибаси юкори эди. Асосан Мирзачулда узлаштирилган ерларга ахолини кучирилиши водий вилоятлар ахолиси хиссасига тугри келди. Янги узлаштирилган ерларга кучиб борган ахолини пахта етиштиришда дастлабки йилларда хосилдорлик центнери паст булсада, дехконларнинг бой тажрибаси оркали хосилдорлик ошиб борди. Мирзачулда ташкил этилган Сирдарё вилояти таркибидаги совхозларга Фаргона водийси ахолисини кучиб келиши жадаллашди.

REFERENCES

1. Узбекистон колхоз ва совхозлари тарихи, очерклар VII китоб-Т., Узбекистон, 1978.

2. Узбекистон Совет социолистик Республикаси-Т., Узбекистон, 1974.

3. Узбекистон комсомоли (Узбекистон комсомоли тарихидан очерклар) -Т., Ёш гвардия, 1975.

4. Турсунов С. Мустабид тузумнинг аграр сиёсати (1946-1965 йиллар)-Т., Шарк, 2001.

5. Кизил Узбекистон// 1954 йил 20 январ, №24.

6. Гулустон туман давлат архиви, 125-фонд, 1-руйхат, 263-иш, 14-15 варак.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.