Научная статья на тему 'ХХ АСРДА МУСТАМЛАКАЧИЛИК СИЁСАТИГА ҚАРШИ ЖАДИДЧИЛИК ҲАРАКАТИ'

ХХ АСРДА МУСТАМЛАКАЧИЛИК СИЁСАТИГА ҚАРШИ ЖАДИДЧИЛИК ҲАРАКАТИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
миллий ва диний қадриятлар / рус давлатчилик ғоялари / шариат меъёрлари / Феодализм қолоқлиги ва диний фанатизм / маърифатпарвар ва миллатпарварлар. / national and religious values / ideas of Russian statehood / Sharia norms / Feudalism backwardness and religious fanaticism / enlightened and nationalists.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Мансуров У.Ж.

Ушбу мақолада жадидчилик ҳаракатини келтириб чиқарган бир қатор сабаблар таҳлил қилинган. Шунингдек, жадидчилик ҳаракатининг асосий фалсафий қарашлари ва уларнинг асосий ғояларнинг туб мазмун-моҳияти талқин қилинган. Шу билан бирга Туркистон аҳолиси орасидаги янги фикрли зиёлиларнинг мустамлака зулмига қарши ҳаракатларининг асосий фалсафий ва маърифий жиҳатлари очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE MOVEMENT AGAINST COLONIAL POLICY IN THEXX TH CENTURY

This article analyzes a number of reasons that gave rise to the Jadidist movement. Also, the main philosophical views of the Jadidist movement and the essence of their main ideas are interpreted. At the same time, the main philosophical and educational aspects of the movements of new-minded intellectuals among the population of Turkestan against colonial oppression have been revealed.

Текст научной работы на тему «ХХ АСРДА МУСТАМЛАКАЧИЛИК СИЁСАТИГА ҚАРШИ ЖАДИДЧИЛИК ҲАРАКАТИ»

Мансуров У.Ж.

Шароф Рашидов номидаги Самарканд давлат университети таянч докторанти

ХХ АСРДА МУСТАМЛАКАЧИЛИК СИЁСАТИГА ЦАРШИ ЖАДИДЧИЛИК ХДРАКАТИ

Аннотация. Ушбу мацолада жадидчилик уаракатини келтириб чицарган бир цатор сабаблар таулил цилинган. Шунингдек, жадидчилик уаракатининг асосий фалсафий царашлари ва уларнинг асосий гояларнинг туб мазмун-моуияти талцин цилинган. Шу билан бирга Туркистон ауолиси орасидаги янги фикрли зиёлиларнинг мустамлака зулмига царши уаракатларининг асосий фалсафий ва маърифий жиуатлари очиб берилган.

Калит сузлар: миллий ва диний цадриятлар, рус давлатчилик гоялари, шариат меъёрлари, Феодализм цолоцлиги ва диний фанатизм, маърифатпарвар ва миллатпарварлар.

Mansurov U.J. doctoral student

Samarkand State University named after Sharof Rashidov

THE MOVEMENT AGAINST COLONIAL POLICY IN THEXX TH

CENTURY

Abstract. This article analyzes a number of reasons that gave rise to the Jadidist movement. Also, the main philosophical views of the Jadidist movement and the essence of their main ideas are interpreted. At the same time, the main philosophical and educational aspects of the movements of new-minded intellectuals among the population of Turkestan against colonial oppression have been revealed.

Key words: national and religious values, ideas of Russian statehood, Sharia norms, Feudalism backwardness and religious fanaticism, enlightened and nationalists.

Кириш: ХХ аср бошларига келиб дунё микёсида содир булаётган инкилобий узгаришлардан хавфсираган мустамлакачилар Туркистон ахрлиси орасидан узининг мустамлака сиёсатини устидан сиёсий назоратини урната бошлаган. Хусусан, Россия мустамлакачилик сиёсатининг Англия, Франсия мустамлакачилигидан фарк килувчи узига хос жихдтлари бор эди. Колаверса, ахрли турмуш даражасининг энг паст ривожланиши, шариат меъёрларининг бузилиши, миллий ва диний кадриятларнинг йук килиниши, турли даражадаги жиноятлар сонининг купайиши, ма^аллий ахрлининг мавжуд тузумга нисбатан нафратини янада

оширар эди. Шу боис турли ижтимоий табакалар мустамлака зулмидан халос булишнинг хар хил йуллари ва усулларини уйлашга мажбур булган.

Тадкикот методологияси. Жадидчилик тафаккур тарзи уз даврининг ижтимоий-иктисодий шароити ва сиёсий холати негизида вужудга келган. XIX аср иккинчи ярмидан бошлаб Россия империяси режали тарзда Туркистон улкасини истило этиш ишларини авж олдириб юборди. Туркистонни забт этиш руслар учун уз навбатида турли муаммоларни кундаланг килиб куйди. А.Исакбоев фикрича: «Чунки тили, дини ва маданияти бутунлай бегона булган Туркистон халкларини харбий жихатдан буйсундириш билан бир каторда, улкада мустамлакачилик тартиботини урнатиш хамда бу худуд ахолиси хаётига чукур кириб бориш анча мушкул эди»[Исакбоев А. 2008. - Б. 22]. Хусусан, Туркистон мустамлакага айлантирилгач, подшо Россияси узининг асосий максади этиб энг аввало халкларимизда миллий давлатчилик туйгуларини йук килишни максад килган. Бунда хамма сохада рус миллатчилик шовинизмини карор топтириш кузланлигини келтириш зарур. Жумладан, бу давр хакида узбек олималаридан Н.Абдурахимова., Г.Рустамовалар шундай фикр билдиради: «Туркистонда барча рус амалдорлари, зиёлилари улкада буюк рус давлатчилик гояларини амалга оширишга киришдилар. Туркистонда сиёсий, иктисодий ва миллий маънавий зулм нихоятда кучайди» [Абдурахимова Н., Рустамова Г. 2000. - С. 84]. Бизнинг фикримизча, айнан мустамлакачиларнинг бу каби сабаблар оркали зулмга асосланган мустамлакага айлатириш холатлари кейинчалик Туркистон худудида халк харакатининг юзага келишига муайян даражада сабаб булган.

Дархакикат, Туркистон халкининг ахволи кескин даражада янада ёмонлашиб борган. Улкада эски феодал бошкаруви билан баробар эксплутациянинг янги тартиб усуллари жорий этилган. ^олаверса, Г.Т.Махмудова фикрича: «ижтимоий тараккиёт зинопоясининг юкорирок погонасида турган Россия Туркистон халклари хаётига янгилик олиб кирмаслиги хам мумкин эмас эди. Феодализм колоклиги ва диний фанатизм хукмрон булган улкада жорий этилаётган бошкарув ва таълим системаси бу улка илгор намоёндаларининг диккат эътиборини тортиши табиий эди» [Махмудова Г.Т. 1992. - Б. 16].

Та^лил ва натижалар. Туркистон улкасидаги дастлабки тараккийпарвар жамиятлар, тадкик этилган манбалар берган маълумотларга кура, 1905-1907 йилги биринчи рус инкилобидан сунг, эрон ва Туркиядаги ижтимоий-сиёсий харакатлар таъсирида вужудга келган. Дархакикат, подшо маъмурлари махаллий мактаблардаги таълим-тарбия ишларини такомиллаштиришни махаллий ахолини руслаштириш борасидаги катта тусик деб карадилар. Х.Мажидий фикрича: «Шу сабабли эски мактабларда укиш-укитиш ишларини яхшилаш учун бирор бир тадбир курилмади. Мактабларнинг ахволи Россия боскинидан аввал кандай булган булса, шундайлигича колиб кетаверди» [Мажидий X. 1992. - Б. 16]. ^олаверса,

Россия Туркистонни истило килгач, рус маъмурлари уз мавкеларини мустахкамлаш учун махаллий халкнинг айрим анъаналаридан, урф-одатларидан фойдаланишга уриндилар ва шу максадда диний акидалардан, махаллий халк уртасида обру-эътибор козонган шахслардан, рухонийлардан фойдаланган. Шу жихатдан олиб караганда, махаллий халкларнинг тарихий кадриятларига, диний эътикодларига таъсир утказиш, уларни маънавий карамликда ушлаш учун Россия маъмурияти, тажрибали мустамлакачи давлатларнинг уз мустамлакаларида олиб борган миссионерлик сиёсатларидан фойдаландилар. Мухаммад Азиз Маргилоний ёзишича: «Махаллий ахолининг яшаш тарзи, сихат-саломатлигини яхшилаш борасида хам бирон-бир тадбир амалга оширилмади. Губернияларда, уездларда бир ёки икки врач булиб, улар хам асосан, солдатлар ва рус ахолисига ёрдам курсатиш билан банд булганлар» [Мухаммад Азиз Маргилоний. 1999. - Б. 73]. Бу эса уша даврдаги Туркистон халкларининг ахволини янада огир даражага тушиб колишига сабаб булганлигини хулоса килиш мумкин.

Рус хукумати махаллий халк ва унинг вакиллари учун хар кандай мустакил харакат килиш эшикларини бутунлай ёпиб ташлаган эди. Туркистон вилоятининг сунгги генерал губернатори генерал А.Н.Куропаткин (1848-1925) 1917-йили уз хотираномасида ёзганидек, «сунгги 50 йил давомида биз (руслар) махаллий халкларни тараккиёт, мактаб ва рус хаётидан узокрок тутдик» [Kuropatkina. 1992. - S.40]. Шу сиёсат доирасида улар махаллий тилларда газеталар, хатто улар давлат сиёсатини куллаб-кувватловчи дастур асосида булса хам нашр килинишига ижозат бермади. И.Гаспринский «Зиёи Кафказия» газетасида 1879-йили чоп килинган, хозиргача аникланган биринчи маколасида хар бир миллат уз муаммоларини мухокама килиш имкониятини берувчи миллий матбуот органига ега булиши кераклиги хакида ёзган еди.

Тахлилларга биноан, улкада мустамлакачиликни кучайтиришга каратилган ижтимоий, иктисодий, сиёсий жараёнлар аста-секин махаллий ахолининг моддий ва маънавий кашшокланишига, ижтимоий-иктисодий зиддиятларнинг кескинланишига олиб келиб, чоризм мустамлакачилигига карши каратилган миллий озодлик харакатларининг кучайишига сабаб булган. Х.Мажидий фикрича: «XIX асрнинг 70-80 йилларида эса мустамлакачиларга карши миллий озодлик харакатлари Туркистон улкасининг деярли барча жойларида кучайиб кетди. Бу хакда махфий маслахатчи Гирс хам уз маълумотларида тухталиб утиб, «халкда русларга карши курашиш бефойда», деган тушунча пайдо булган, - дея таъкидлаб утади» [Мажидий Х. 1992. - Б.19]. Зеро, биз кейинги йилларда булиб бир канча миллий озодлик харакатларидан халкда бундай хулоса пайдо булмаганлигини курамиз. Шунингдек, миллий озодлик харакатларининг кучайишига яна бир сабаб, мустамлакачилар томонидан амалга оширилаётган иктисодий зулм эканлигини таъкидлаш зарур. Мухаммад

Азиз Маргилоний фикрича: «Бундай чикишлар махаллий маъмурият -волост бошкарувчилари мингбошилар, оксоколлар ва халк судьялари -козилар сайловларида тобора очик-ойдин курина бошлади» [Мухаммад Азиз Маргилоний. 1999. - Б. 184]. Юкоридаги фикрдан келиб чикиб айтиш мумкинки, рус мустамлакачилари кузголончиларни жазолащда узларига ёкмаган махаллий зиёлиларни, халкни кутаришга кодир маърифатпарвар ва миллатпарварларни хам катогон килди.

Хулоса. Хулоса килиб айтиш мумкинки, ХХ аср бошларида Туркистондаги ижтимоий-сиёсий вазият гоят огир булиб, махаллий ахолининг хукуксизлиги, тахкирланиши хаддан ошган, Туркистон мустамлакачилар учун арзон иш кучи ва хом ашё базасига айланиб колади. Маърифатпарвар зиёлилар Туркистон метрополиянинг хом-ашё базасига айланиши билан бирга, ижтимоий, иктисодий ва сиёсий жабхаларда жахон тараккиётидан ортда колаётганлигини сезганлар. Туркистон улкасининг келгуси такдири хакидаги бундай уйлар охир-окибатда мустакиллик учун курашнинг узига хос йулларини излаб топишни такозо этганлигини айтиш мумкин.

Адабиётлар:

1. Исакбоев А. Туркистон ижтимоий сиёсий ва маданий хаётида татар -бошкирд маърифатарварларининг фаолияти (XIX аср охири - XX аср бошлари): Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун такдим этилган. - Наманган: 2008. - Б. 22.

2. Абдурахимова Н., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане. - Ташкент, 2000.- С. 84.

3. Махмудова Г.Т. Туркистонда жадидчилик харакати ва унинг ахлокий -эстетик фикр таракккиётига таъсири. Фалс. фан. ном. илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертацияси. - Тошкент: 1996. - Б. 10.

4. Мажидий Х. Туркистон боскини. - Тошкент: Нур, 1992. - Б. 16.

5. Мухаммад Азиз Маргилоний. Тарихи Азизий. - Тошкент: Маънавият, 1999. - Б. 73.

6. Dnevnik generala A.N.Kuropatkina.1917 god // Istoricheskij arhiv. 1992. -С.40

7. Мухаммад Азиз Маргилоний. Тарихи Азизий. - Тошкент: Маънавият, 1999. - Б. 184.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.