Научная статья на тему 'ХХ АСР ИНГЛИЗ АЁЛЛАР НАСРИНИНГ БАЪЗИ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИХХ АСР ИНГЛИЗ АЁЛЛАР НАСРИНИНГ БАЪЗИ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ'

ХХ АСР ИНГЛИЗ АЁЛЛАР НАСРИНИНГ БАЪЗИ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИХХ АСР ИНГЛИЗ АЁЛЛАР НАСРИНИНГ БАЪЗИ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
13
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ayollar nasri / adabiy harakat / xotin-qizlar muammosi / oilaviy munosabatlar / ayol va jamiyat. / women's prose / literary movement / women's issues / family relationships / woman and society.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Қозоқова Чарос Абдивалиевна

Ingliz ayollar nasrining ayrim nazariy masalalari. Maqola XX asr ingliz ayollar nasrining xususiyatlarini nazariy adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan o'rganishga bag'ishlangan. Asosiy rivojlanish tendentsiyalari aniqlanadi, ingliz tilidagi ayollar nasri poetikasining asosiy xususiyatlari umumlashtiriladi, masalan, shakl bilan tajribalar, mavzularni rivojlantirish, feminizm bilan aloqalar va boshqalar.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME THEORETICAL ISSUES OF ENGLISH WOMEN'S PROSE OF THE 20TH CENTURY

Some theoretical issues of English women's prose. The article is devoted to the study of the characteristics of English women's prose of the twentieth century in the aspect of theoretical literary criticism. The main development trends are identified, the main features of the poetics of English-language women's prose are summarized, such as experiments with form, development of themes, connections with feminism, etc.

Текст научной работы на тему «ХХ АСР ИНГЛИЗ АЁЛЛАР НАСРИНИНГ БАЪЗИ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИХХ АСР ИНГЛИЗ АЁЛЛАР НАСРИНИНГ БАЪЗИ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ»

ХХ АСР ИНГЛИЗ АЁЛЛАР НАСРИНИНГ БАЪЗИ НАЗАРИЙ

МАСАЛАЛАРИ ^озокова Чарос Абдивалиевна

Самарканд давлат чет тиллар института укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.10404307

Annotatsiya: Ingliz ayollar nasrining ayrim nazariy masalalari. Maqola XX asr ingliz ayollar nasrining xususiyatlarini nazariy adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan o'rganishga bag'ishlangan. Asosiy rivojlanish tendentsiyalari aniqlanadi, ingliz tilidagi ayollar nasri poetikasining asosiy xususiyatlari umumlashtiriladi, masalan, shakl bilan tajribalar, mavzularni rivojlantirish, feminizm bilan aloqalar va boshqalar.

Kalit so'zlar: ayollar nasri, adabiy harakat, xotin-qizlar muammosi, oilaviy munosabatlar, ayol va jamiyat.

SOME THEORETICAL ISSUES OF ENGLISH WOMEN'S PROSE OF THE

20TH CENTURY

Abstract: Some theoretical issues of English women's prose. The article is devoted to the study of the characteristics of English women's prose of the twentieth century in the aspect of theoretical literary criticism. The main development trends are identified, the main features of the poetics of English-language women's prose are summarized, such as experiments with form, development of themes, connections with feminism, etc.

Keywords: women's prose, literary movement, women's issues, family relationships, woman and society.

НЕКОТОРЫЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ВОПРОСЫ АНГЛИЙСКОЙ ЖЕНСКОЙ

ПРОЗЫ ХХ ВЕКА.

Аннотация: Некоторые теоретические вопросы английской женской прозы.

Статья посвящена исследованию особенностей английской женской прозы ХХ века в аспекте теоретического литературоведения. Выявлены основные тенденции развития, обобщены основные особенности поэтики англоязычной женской прозы, как эксперименты с формой, разработкой тем, связь с феминизмом и др.

Ключевые слова: женская проза, литературное течение, женский вопросы, семейные отношения, женщина и общество.

КИРИШ

Аёллар насри, аёллар драматургияси ва бошка муаллифи аёл феномени билан алокадор йуналишлар, умуман аёллар адабиёти мавзуси каби, купчиликни кизиктирадиган ва шу билан бирга хдли хдмон уз ечимини тополмаётган илмий сохдлигича колиб кетмокда. Миллий адабиётшуносликда яратилган айрим тадкикотларда илмий атамалар чалкаштириб юборилган [1] хдмда аёллар адабиёти тушунчасини асосан аёл образи талкини билан боглаш холатлари кузатилади.[2]. Шу сабабли мазкур маколамизда тадкикотимиз обьекти булган аёллар насрининг назарий хусусиятларини илмий асослашга, турли талкинларни ягона махражга келтириб шарх,лашга харакат киламиз.

АСОСИЙ ЦИСМ

Аёллар насри бу адабий жанр х,ам, маълум мазмундаги китоблар жамланган жавон х,ам эмас. Аёллар насри, умуман аёллар адабиёти каби алох,ида феномен, бетакрор суз

санъати х,одисаси булиб, уз тарихи хдмда хоссаларига эга. Турли маълумотнома -лугатларда шундай талкинга х,ам дуч келамиз: аёллар насри бу "оламни, ижимоий тажрибани ва амалиётни аёллар нигох,и билан баён киладиган адабий матнлардир" [3]. Бунга аёллар насри тарихини илова килиб хдмда шу йуналиш вакилалари ижодини урганиб, биз унга хос булган бир нечта хусусиятларни кайд этдик:

-асар муаллифи ва бош кахрамони аёл киши:

- асарда "аёллар масаласи" кутарилади;

- аксарият холларда асар замирида автобиографик мактуб ётган булади.

Бу хусусиятлар ретроспектив -тарихий планда каралганда кузга ташланади. Бундан ташкари аёллар насрига хос булган бадиий -психологик ва поэтик хусусиятларни х,ам таъкидлашимиз лозим:

- психологизм ва экспрессивлик эркаклар насрига нисбатан юксакрок;

- тез-тез узлигини курбон килиш ва барчани кечириб юбориш мотиви учрайди, бу эса асарнинг алох,ида эмоционал таъсирчанлигини оширади;

- замонанинг сиёсий ва иктисодий муаммоларидан чекинилганлиги.

Масала тарихига эътибор каратсак, XIX асрда адабий мех,нат туласинча эркаклар

зиммасида булган. Факатгина XIX асрнинг уттизинчи йилларига келиб дастлабки аёл-муаллифлар эркак хдмкасбларига нисбатан ракобат кила бошлашди. Уша асрнинг 80 -йилларига келиб эса, тулик адибалар асарларидан ташкил топган тупламлар чоп этилди -бу аёллар насри тарихи учун сакраш даври булиши билан бир каторда, ута мух,им адабий -тарихий х,одиса хисобланади. Аста-секинлик билан жамиятдаги ижтимоий-сиёсий ислох,отлар аёллар насрини адабий йуналишларнинг бири сифатида эътироф этилишига олиб келиш билан бир каторда, адабий оламнинг ажралмас тулаконли булагига айланиш имконини берди. Аёллар насрининг шаклланиш тарихи аёллар эмасипацияси билан боглик булган "аёллар масаласи"дан ажралган х,олда урганиш мумкин эмас. Жорж Санд («Графиня Рудольштадт»), Шарлотта Бронте («Виллет»), Жейн Остин («Эмма») кабилар уз романларида анъанавий-одатий хдтти-харакатдан фаркланувчи янгича холатларни тасвирлай бошлаган сохднинг илк кашшофлари эдилар. Муаллиф -аёлга нисбатан муносабат вакт утиши билан турлича узгариб туради. Агар ун туккизинчи асрнинг бошида унга нисбатан кисман беписандлик ва хайрих,ох,лик билан муносабатда булинган булса, киска вакт ичида аёллар учун тулик легал булган имкониятлар пайдо булади: таржима иши ва болалар учун асарлар яратиш. Аммо ун туккизинчи асрнинг уттизинчи йилларида аёл -адабалар танкиди яна кескин тус олиб, очикдан очик кулгу ва кинояга чулганади.

Олтмишинчи йилларга келиб вазият яна узгариб кетади: аёлларнинг эркинлик харакати канчалик кенг кулоч ёйса, худду шу тарзда аёлларнинг адабий мехнати эркинлашиб, эътироф этилади. Аср сунгида аёллар адабиётида куплаб насрда ижод киладиган адибалар номини курамиз.

Аёлнинг уз такдирини узи белгилаши адабиёт майдонига янгидан янги мавзуларни олиб чикди. Аёллар насри яна исталган мавзуни ишлай бошлади: маиший, ижтимоий, фалсафий. Мазмун излаш, узликни англаш, жамият ва шахс муносабатлари, мух,ит ва вазият таъсирида шахснинг узгариши, улим ва хаёт масаласи, ва албатта, улар каторида оила, мухаббат, болалар, улгайиш, уй-жой мотиви кабилар х,ам кенг ишланди. Аёллар насри феномени тугрисида гапирар эканмиз, инглиз адабиётида уз даврида аёллар насри ривожига мух,им х,исса булиб кушилган Луиза Мей Олкотнинг "Кичкина аёллар", Жейн Остиннинг

"Fypyp ва ирим", Энни Берроуз ва Мэри Шаффернинг "Китоб ва картошка колдигидан пирогсеварлар клуби" асарларини алохида эслатмок жоиз.

Аёллар адабиёти йуналишининг илк вакиллари яратиб кетган новеллалар, муемуарлар, кундаликлар кейинги авлод вакилалари ижодида ёки хозирги замонда хикоя, кисса, хасбу-хол -романлари ва эсселарига айланиб борди.

ХХ асрга келиб уз фаолиятида аёллар насрини устувор биладиган яхлит «No Kidding Press» каби нариёт уйлари пайдо булди. «Common place» нашриёти эса Х1Х-ХХ асрларда яшаб ижод килган, аммо хозирда номлари унутилиб бораётган адибаларнинг мемуарлари ва бадиий насрини чоп этишга багишланган «0» сериясини нашр этишни бошлаб юборган, уларда суз санъати борасидаги аёллар тажрибаси акс этган.

Таъкидлашимиз жоизки, утган асрнинг охирига келиб, аёллар насри алохида адабий ходиса эканлиги эътироф этилади. Уни тахлил килишади ва муххокамага куйишади, тадкикотлар, бахс-муназаралар утказилиб, турли мутахассислар ишти рок этишади: филологлар, социологлар, тарихчилар. Аёллар насрининг алохида уз тили, эстетикаси, тасвир услуби борми? Кимдир бу саволларга барчаси бор, мавжуд деб жавоб берса, кимдир адабиётни гендерлик жихатдан булиш шартли дейган хулосага келади. Бировлар, аёллар насри дейилганда муаллиф аёл киши булган хар кандай асарни камрайди, деб уйласа (бу аслида хато караш), бошкалар бу тушунча замирида феминизм ва патриархал турмуш тарзи масалаларини камровчи матнларни жамламокчи булади. Нуктаи назарларнинг турлича эканлигидан катьий назар, ишонч билан таъкидлашимиз лозимки, аёллар насри - хаёт ва санъатнинг тулаконли акс эттирилишидир. Унга тажрибалар ва новаторлик, бадиий идеал ахтариш хдмда турли жанрлар ва окимларга хос хусусиятларни синтезлаш хос. Бу бадиий адабиётни аёлларга хос такрорланмас узига хослик билан, айнан уша борликни аёллар нигохи билан тасвирлаш хисобидан, бойитиш демакдир.

"Аёллар насри" атамасини илмий асосда урганишга И.М.Попова, Е.В.Любезная [4], Л.Ф.Алексеева, В.Киляков, Н.А. Туранин [5] ва бошка адабиётшунослар эътиборига тушган.

ХХ аср инглиз аёллар насри узига яраша бой ва рангбаранг адабий оким булиб, бир катор иктидорли адибалар ижодини камрайди. Улардан баъзилари уз диккат -эътиборларини ижтимоий масалаларда ва хотин-кизларнинг жамиятдаги урни ва роли масалаларида айнан аёллар тажрибасига каратишади. Бунга мисол тарикасида номлари башарият адабиёти ва маданияти тарихида сакланиб колган бир катор ижодкорлар ва уларнинг асарларини санаб утиш мумкин: кахрамонларининг ички монологлари тафаккур окими усулига таянганлиги, оригинал тузилиши билан китобхонларга танилган В.Вулфнинг "Миссис Дэллоуэй" (Mrs. Dalloway), замон ва оилавий муносабатлар масаласини урганишга багишланган "Маёк томон" (To the Lighthouse) романлари, Жоржия ОАКифнинг феминизм, аёллик жозибаси ва маданий ислохотлар мавзулари ишланган "Туманли-мовий тоглар" (The Blue Mountains) романи, Жойс Кэрол Оутснинг бадиий матн шакли устидан тажрибалар утказган ва узликни англаш масаласини кутарган "Булиб ташла ва хукмронлик кил" (The Golden Notebook) асари, Сильвия Платхнинг жамиятда депрессия ва аёллар роли мавзусини ёритган "Кузгули калпок" (The Bell Jar) автобиографик романи, Маргарет Этвуднинг аёл мутелиги ва сиёсий дин масаласини кутариб чиккан "Хизматкор киз хикояси" (The Handmaid's Tale) футуристик романи кабиларни курсатиш мумкин. Албатта бу жуда улкан, Америка ва Европа китьасига сочилиб кетган инглиз тилида яратилган аёллар насрининг бой меросидан айрим парчалар холос. ^айд этилганидек,

уларнинг хар бири аёллар тажрибасини турли аспектлар урганади ва уз даври адабиётига муносиб хисса булиб кушилади. ХУЛОСА

ХХ аср инглиз аёллар насрига, жахон хамжамиятида содир булган ижтимоий -маданий, иктисодий-сиёсий узгаришлар, аёллар роли ва урнининг мазмун -мохияти ислох булганлигини акс эттирувчи юксак бадиийлик билан бирга, адабий услуб ва шаклларнинг эволюциясини хам ифодалаш хосдир. Бу жихатларни куплаб адибаларнинг аёллар насрига тегишли деб эътироф этилган бадиий матнларини урганиш, киёслаш ва уларга багишланган баъзи тадкикотлар хулосаларини умумлаштириш асносида, хулоса урнида, инглиз аёллар насрига хос асосий хусусиятлар сифатида куйидагиларни санаш мумкин:

1. Феминистик мавзулар: аксарият аёл муаллифлар-адибалар феминистик мавзуларни диккат-эътибор билан урганишади, жамиятдаги аёлларнинг роли билан боглик булган тенгсизлик, ижтимоий дискриминация ва чекловлар муаммоларини ахтаришади;

2. Бадиий матн шакли-жанрлари билан тажриба: айрим адабалар, масалан Виржиния вулф кабилар, ижодик жасорат курсатишиб анъанавий бадиий матн шакли устидан тажриба утказишарди, бунда персонажларининг ички кечинмаларини акс эттириш максадида тафаккур окими ва бошка инновацион усуллардан фойдаланишарди.

3. Персонажлар психологиясини урганиш : аксарият асарларда аёл персонажлар психологиясини, ички зиддиятларини ва хиссий кечинмаларини чукур урганиш масаласига асосий эътиборларини каратишади.

4. Оилавий муносабатлар ва ундаги онанинг роли: инглиз аёллар насрининг мухим мавзуси оналик контекстида тасвирланган оилавий муносабатлар масаласи булиб, айрим адибалар замонавий оналик ролининг мураккаблиги ва унинг аёл хаётига таъсирини урганишади.

5. Ижтимоий-маданий меъёрлар танциди: аёл адибалар тмавжуд ижтимоий -маданий стереотиплар ва меъёрларни фаол танкид килишар ва бу билан жинс, синф ва ирк билан боглик масалаларни мухокама килишга чорлашарди.

6. Куп овозлилик: айрим асарлар узида куплаб турлича овозлар ва нуктаи назарларни камраб, муаллифларига аёлларча тажрибаларнинг хилмахиллик имкониятини беришарди.

7. Жанрлар цоришуви: баъзи холларда муаллифлар турли туман жанрларни аралаштириб, кориштириб, ноёб асарлар яратишганлиги кузатилади; уларда роман, автобиография, фэнтези ва хатто илмий фантастика унсурларидан аралаш фойдаланилган.

Санаб утилган бадиий узига хос хусусиятлар ХХ аср инглиз аёллар насрининг серкирра, бой ва турлича поэтик хусусиятларга эга меросини ташкил этиб, адабий ва маданий тарихда узининг муносиб изини колдирган.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Muhammedova N. Margarett Drtbbl asarlarida ayol obrazi va uning ijtimoiy maqomining oziga xosligi: Filol. fan.fals.dok. diss.- T.,2019.-177 bb.; Muhammedova X. Charlz Dikkens asarlarida ayol xarakteri tipologiyasi: Filol. fan.fals.dok. diss.- T., 2019.-169 bb.; Fayzullaeva U. Virjinia Vulf romanlarida ayol ichki dunyosining tasvirlanishi: Filol. fan.fals.dok. diss.-Samarkand, 2020.-175 bb. va boshqalar.

2. Чориева Ш.Ш. Инглиз "йук;отилган авлод" адабиётида аёллар образининг бадиий узига хослиги (Ричард Одингтон ва Вера Бриттен асарлари мисолида). - PhD диссертацияси автореферата.-Т.-2023 й.-59 с.

3. Тезаурус терминологии гендерных исследований.-М.:Восток-Запад:Женские Инновационные Проекты. 2003. Автор: А. А. Денисова.

4. Феномен современной «женской прозы» // Вестник ТГТУ. 2008. Том 14. № 4. Transactions TSTU

5. Алексеева, Л.Ф. Литературная жизнь 1970-2000-х гг. / Л.Ф. Алексеева //История русской литературы XX в. В 4 -х кн. - М., 2008. - Кн. 4. - С. 5-19.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.