Научная статья на тему 'ВИКТОРИАН ИНГЛИЗ АДАБИЁТИДА АЁЛЛАР НАСРИ ТАДРИЖИ'

ВИКТОРИАН ИНГЛИЗ АДАБИЁТИДА АЁЛЛАР НАСРИ ТАДРИЖИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
167
50
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аёллар насри / феминист аёллар / аёллар адабиёти / характер / асар / викториан адабиёт / элемент / Women prose / feminist writers / women literature / character / novel / Victorian literature / element.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Хулкар Мухаммедова

Мазкур мақоламизда Англия қироличаси Виктория (1837-1901) хукмдорлик қилган даврда шаклланган аёллар насрининг тадрижи таҳлил этилган. Айнан мана шу даврда ижод қилган адибалар опа-сингил Бронтелар, Э.Гаскелл ва Ж.Элиот қаламига мансуб асарлар аёллар насрининг илк намуналари сифатида эътироф этилади. XIX аср Англияда содир бўлиб ўтган аёллар харакати тарихда феминизмнинг биринчи тўлқини деб баҳоланди. Мазкур тўлқин адабиётга ўз таъсирини ўказмай қолмади. Аёллар ҳаракати натижасида адибаларнинг фаол ижод қилиши кўзга ташланди. Аёллар томонидан яратилган романларда таълим, саноат ва оила ва никоҳ хронотоплари давр анъаналари билан уйғун равишда тасвирланди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE DEVELOPMENT OF WOMEN PROSE IN VICTORIAN LITERATURE

This article focused on the evolution of women prose in Victorian period in English literature. During this period Sisters Bronte’s, E. Gaskell’s and G. Eliot’s novels were considered as the first samples of women prose. In the XIX century England witnessed the first women’s movement that was considered as the first wave of feminism. This influenced the formation of women writing in English literature. As a result of feminist movement, women became active authors in English literature. The problems, issues raised in their novels focused on the themes of education, industry, family and marriage in the life of English women.

Текст научной работы на тему «ВИКТОРИАН ИНГЛИЗ АДАБИЁТИДА АЁЛЛАР НАСРИ ТАДРИЖИ»

ВИКТОРИАН ИНГЛИЗ АДАБИЁТИДА АЁЛЛАР НАСРИ ТАДРИЖИ

Хулкар Мухаммедова Узбекистон давлат жахон тиллари университети hulkar m@yahoo.com

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколамизда Англия кироличаси Виктория (1837-1901) хукмдорлик килган даврда шаклланган аёллар насрининг тадрижи тахлил этилган. Айнан мана шу даврда ижод килган адибалар опа-сингил Бронтелар, Э.Гаскелл ва Ж.Элиот каламига мансуб асарлар аёллар насрининг илк намуналари сифатида эътироф этилади. XIX аср Англияда содир булиб утган аёллар харакати тарихда феминизмнинг биринчи тулкини деб бахоланди. Мазкур тулкин адабиётга уз таъсирини указмай колмади. Аёллар харакати натижасида адибаларнинг фаол ижод килиши кузга ташланди. Аёллар томонидан яратилган романларда таълим, саноат ва оила ва никох хронотоплари давр анъаналари билан уйгун равишда тасвирланди.

Калит сузлар: аёллар насри, феминист аёллар, аёллар адабиёти, характер, асар, викториан адабиёт, элемент

THE DEVELOPMENT OF WOMEN PROSE IN VICTORIAN LITERATURE

Khulkar Mukhammedova Uzbekistan State University of World Languages hulkar m@yahoo.com

ABSTRACT

This article focused on the evolution of women prose in Victorian period in English literature. During this period Sisters Bronte's, E. Gaskell's and G. Eliot's novels were considered as the first samples of women prose. In the XIX century England witnessed the first women's movement that was considered as the first wave of feminism. This influenced the formation of women writing in English literature. As a result of feminist movement, women became active authors in English literature. The problems, issues raised in their novels focused on the themes of education, industry, family and marriage in the life of English women.

Key words: Women prose, feminist writers, women literature, character, novel, Victorian literature,element.

КИРИШ

XIX аср Англия тарихида викториан давр хисобланиб мамлакатнинг ижтимоий, сиёсий, иктисодий ва маданий хаётида мухим ахамият касб этади. Инглизона хаёт мезонлари, ахлок ва маданият тушунчалари давлатни бошкарган киролича Виктория (1837 - 1901) номи билан богликдир. XX аср иккинчи ярмида ижод этган инглиз адибларининг XIX асрга булган жиддий эътибори Англиянинг маданий хаётида "викториан тикланиш даври" номини олди. Xусусан, мазкур даврда аёллар насри яхлит тарзда шаклланди. Инглиз адибаси Жейн Остен аёллар насрини бошлаб берган адиба сифатида эътироф этилади. Унинг издошлари сифатида опа-сингил Бронтелар, Жорж Элиот, Элизабет Гаскелл каби адибалар етишиб чикди. Мана шу ёзувчилар томонидан яратилган асарларнинг барчаси аёллар насри вужудга келганлигини исботлади. Мана шу наср оркали аёл образи асарнинг биринчи планида тасвирланибгина колмай, аёл такдири оркали ижтимоий масалалар хам очиб берилди. Аёл такдири мисолида касб, оила ва никох муаммолари акс эттирилди. Улар бир даврда яшаб ижод этса-да, уларнинг асарлари турфа хиллиги билан ажралиб туради.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Аёллар насри куплаб бахс мунозарага сабаб булган наср булиб, бугунги кунгача мазкур мавзуда катор бахслар ва тадкикотлар олиб борилиши давом этмокда. Уз даврида мазкур наср инглиз танкидчилари томонидан кисман тан олинмаган эди. Аёл адибаларнинг романлари китобхонлар томонидан илик кутиб олинишига карамасдан куплаб танкидларга сабаб булди. Аслида у хакикий наср талабига жавоб берадими деган савол уртага ташланди. Викториан давр опа сингил Бронтелар (Шарлотта Бронте 1816-1855, Анна Бронте (1820-1849), Эмили Бронте (1818-1848), Элизабет Гаскелл (1810-1865), Жорж Элиот (1819-1886) ижодини узида акс эттиради.

Юкорида таъкидлаб утилган адибалар томонидан ёзилган романлар аёллар насри шаклланганлигини исботлади, аммо у уз даврида наср сифатида эътироф этилмади. Аёллар насри илмий адабиётларда турлича ифода этилади. Xусусан, инглиз ва Америка илмий адабиётларида "woman writings - аёллар адабиёти", "women prose - аёллар насри" ва "feminist writers - феминист адибалар" каби атамалар тез-тез учрайди. Биз инглиз адабиёти тарихига назар ташласак, юкорида курсатиб утилган атамалар бир-биридан сезиларли даражада фарк килмайди. "Woman writings - аёллар адабиёти" 1752 йилда дастлаб ношир Жорж Баллард томонидан "Етита Ледининг хотиралари"[8. 46] асарининг нашр этилиши аёллар адабиётининг вужудга келишига туртки була олди. 1792 йилга келиб Мэри Волстенкрафт томонидан "Аёл хукуклари" асарининг яратилиши эса

аёлларнинг хукук борасида хам етарли билимга эга эканлиги ва аёл муаммоси мавжуд эканлигини курсатиб берди. Иккала асар муаллифлари аёллар булиб, аёллар тажрибасига таянган холда яратилганлиги жамиятда янгича аёллар насри вужудга келганлигини курсатди. Аёллар насрининг илк хусусияти бу аёл тажрибасига таянган холда асар яратиш эди. Адабиётнинг бундай куриниши XIX асрга келиб хакикий наср сифатида эмас, балки оким мисолида шаклланди. Эндиликда аёллар насрининг етакчи хусусиятлари: муаллиф - аёл, марказий кахрамон аёл, муаммолар аёллар такдири билан боглик равишда тасвирлаш услубига айланди. 1970 йилга келиб инглиз адабиётшуноси Элаин Шовалтер аёллар насрига нисбатан "gynocriticism" атамасини куллади [15.296]. Мазкур атама айнан аёллар насрининг узига хослигини ажратиб беришга хизмат килди. Унинг узига хослиги роман муаллифи, вокеалар ривожи, услуб хамда аёл образини биринчи планда тасвирлашида кузга ташланди.

Инглиз танкидчилар аёллар насрининг хусусиятлари автобиографик, сюжет яъни ёш кизнинг хикояси ва аёл исёни хакидаги мавзуларда уз аксини топади деб хисоблашдилар. Хусусан инглиз танкидчилари юкорида таъкидлаб утилган хусусиятлари мавжуд асарларни аёл каламига мансуб деб топдилар. Ж. М.Томпкинс ун саккизинчи асрга оид эпистоляр романларнинг аксарияти аёллар томонидан ёзилганлигини таъкидлайди[10.37]. Иан Ватт шунчаки XIX асрга оид барча романларнинг аксарияти аёл каламидан чикканлигини айтади[12.94]. "Аёллар насри" XIX асрда расмий равишда адабий ходиса сифатида тан олинган ва бугунги кунда жахон адабиётининг баркарор ходисаси сифатида ажралиб туради.

НАТИЖАЛАР

XX асрга келиб викториан адибалар ижоди хакикий наср сифатида тан олинди. Мазкур аёллар насри илмий адабиётларда турли атамалар билан изохланди. 2001 йилда Крис Балдек томонидан яратилган "The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms" адабиётшунослик терминлар лугатида аёллар насри Эллин Шовалтер томонидан "Genocriticism" атамаси билан номланганлиги берилган. Мазкур наср - ' woman as the producer of textual meaning with the history, themes, genres, and structures of literature by women - аёллар насри тарихни мавзуларни, жанрларни ва структурани узида акс эттиради " [15.119]. Шу билан бирга аёллар насри "women's genres" such as melodrama and sentimental fiction -мелодрама ва сентиментал асарни узида акс эттириши изохлаб берилган. 2011 йилда мухаррир Питер Мелвил рахбарлигида нашр этилган "Роман энциклопедияси - The Encyclopedia of Novel" да аёллар насри - бу муаллифи аёл

булган романлардир - female authored novel" дея изохланган. Викториан адибалар ижодини урганар эканмиз, унинг узига хос хусусиятлари куйидагича аникладик:

- аёл дунёсининг узига хослиги;

- муаллифнинг образи ва китобхон образини шакллантириш (китобхонлар аудуторияси аёллардан иборат);

- ахлокий ва эстетик кадриятлар (тафсилотларга эътибор, кичик тафсилотлар,

м м \

дунёнинг 'тасвирга кучиши" );

- танланган мавзулар (маиший-оилавий ва ижтимоий ахамиятга эгалиги усунлик килиши);

- суз бирикмаларининг хусусиятлари, бадиий тил воситалари, хикоя турларидир.

Викториан адибалар ижодини тахлил килиш натижасида мазкур насрнинг асосий элементлари жадвалда яккол акс эттирилди.

Аёллар насри элементлари

4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1

0,5 0

Опа-сингил Бронтелар Э.Гаскелл Ж.Элиот

■ аёл тажрибаси ва хотиралари ■ аёл такдири ■ аёл муаммоси

Аёллар насрининг узига хослини курсатиб турувчи элементлар асраларда хиссиёт, романтика ва гайриодийлиги билан хам ажралиб туради. Бундан ташкари, адабиётнинг барча жанрларида аёллар томонидан яратилган романлар катта аудуторияли китобхонларни ташкил этган.

МУ^ОКАМА

Рус адабиётшуноси О. Гаврилина "аёл адабиёти" тушунчасида иккита асосий маъно яъни: "... кенг маънода буларнинг барчаси аёллар томонидан ёзилган асарлар, муаллиф феминизм анъаналарига содик колади. Ва тор маънода анъанавий умуминсоний муаммолар (хаёт ва улим, хиссиёт ва бурч, инсон ва

табиат уртасидаги муносабатлар, оила ва бошка нарсалар) асосланган матнлар доирасидир[14.22]" мавжуд деб хисоблади.

Инглиз танкидчиси Элаин Шовалтер викториан адибалар "биринчидан аёл, иккинчидан эса адиба - were first women, second artists" - булганлигини таъдлайди[15.33]. Шу билан бирга адибаларга билдирилган эътирозлар сабаб эркак псевдонимлари остида ижод килганликларини айтиб утади. Гордон Хайтс эса Жорж Элиот ижоди хакида гапира туриб, роман ёзадиган адибалар орасида у каби насрда ижод киладиган биронта адибни билмаймиз дея таъкидлайди[1.37]. 1840 йилгача викториан танкидчилари аёл адибаларнинг мохирлик билан яратган ишларига эътибор каратишмади. Адибаларнинг китобхонлари орта бошлагачгина уларга "аёл ёзувчи, аёл калами, адиба хонимлар - women writer, female pen, lady novelist" дея ном бердилар.

1847 йилда Херст ва Блекс томонидан яратилган "^иролича Виктория давридаги аёл адибалар" тупламида аёл адиба бу яшаётган аёл ёхуд муаллима касби деб изохланган[3.48]. 1840-1860 мобайнида аёллар насрида катта юксалишлар содир булди. Аёлларнинг ижодда бундай юксалиши нафакат Англия балки Европа колаверса Америкага хам кенг ёйилди.

Аёл ёзувчиларнинг ишига етарлича бахо бермаган инглиз адиби Ковентри Петмор роман ёзиш кобилиятига эга булган аёлларнинг ижод килиши мумкин булган холат, аммо бу холатни биз эътиборсиз колдиришимиз керак деб таъкидлайди[11.281]. 1853 йилда инглиз танкидчиси Ж.М.Лудло китобхонларга карата хозирги жахоннинг ривожланган мамлакатларида энг зур романлар аёллар томонидан ёзилганлигини факт сифатида тан олиш кераклигини таъкидлайди[7.555]. 1855 йилга келиб эса инглиз адибаси Жорж Элиотнинг узи адибаларга карши билдирилаётган эътирозларга карата хозирги давр бу илм-фан, маърифат колаверса ижтимоий ривожланиш даври булиб колиши билан бирга аёл адибалар давридир деган фикрни билдириб утади. Адиба томонидан билдирилган фикр куплаб мунозараларни келтириб чикарди. Эндиликда адабиётшунослар аёлни адиба сифатида тан олиши унинг адабиётдаги урни каерда булиши кераклигини аник курсатиб бериш муаммосини келтириб чикарди.

1847-1875 йилларда адибаларга каратилган танкидларнинг аксарияти аёл ёзувчиларнинг замон стереотипларига мос келмаслигини курсатди. Шу билан бирга адабиётга Ж.Х.Луис, Р.Х.Хартон каби танкидчилар кириб келди. Эндиликда аёл ёзувчилар бир гурух булиб роман насрига кандай хисса кушиш мумкинлиги хакида уйлаш кераклигини тушунишди.

Билдирилган салбий танкидларнинг аксарияти адибаларнинг романлари адибларникидан паст даражада ёзилган деган асоссиз фикрни беришга харакат килди. Жамият вакиллари аввало аёл деганда унинг жинсига ва унинг

мажбуриятларига эътибор каратишди. Эндиликда аёллар уз зиммаларига фарзанд дунёга келтириш билан бирга роман яратишни хам олдилар.

1862 йилда инглиз танкидчиси Мисс Бровнинг Жералд Мэссей аёлнинг кучли табиати икки куринишда акс этади. Биринчиси унинг оиласи ва никох муносабатларида, иккинчиси адабиётда тулаконли равишда адиба сифатида намоён булади деган фикрни билдирди[6.271]. Элизабет Баррет эса уз кахрамони булган Жорж Сандни кучли тафаккур сохибаси ва катта юракли одам деб эътироф этди[5. 122]. Бу эътироф Жорж Элиотга метафорали ибора билан айтилган "катта кулли ва катта кузли" махорат сохибасига ишора килди. 1869 йилда инглиз антропологи Ж.Макригор Аллен аклий мехнат аёлда кучли ривожланмайди, бирок табиат вакти-вакти билан унинг тафаккурини чархлаб туришини таъкидлади [4.65-66].

Аёл ёзувчиларга билдирилган яна бир эътироз уларнинг етарлича тажрибага эга эмаслиги деб топилди. Турли сохаларда тадкикотлар олиб бориш имкониятидан махрум аёлларнинг етарлича тажрибага эга эмаслиги арзирли сабаб булган эди. Бундай сабабларга карши уларок Жорж Элиот тугри фикрлаш, жиддий урганиш ва доимий равишда уз-узини бошкариш кобилияти тугри келганида журналларни тахрир килиш уларни нашр этишда кузга ташланишини[2. 31] курсатди. Бундай вазифаларни уддалаган ёзувчи аёллар иш жараёнида эски стереотиплардан хам мохирлик билан фойдаланиш мумкин эканлигини очикчасига намоён этишди.

Мамлакатда юз бераётган ижтимоий жараёнлар адабиётга кучган истисноларни бартараф эта олмади. К.М.Роджер таъкидлаганидек адиблар романи адибалар романларига караганда тайёр махсулотдир, уларнинг билими ва тажрибаси кенг эканлиги образ яратишда хам кенгрок фикрлаш имконини бериши ва инглиз тилида яхши ёза олишини маълум даражада курсата олди[9.221]. Ижтимоий реализмнинг шаклини олган роман шубхасиз уз ижодкорларидан кучли тасвирлаш махоратини талаб килди. Викторианликлар аёлларни эхтирос, газаб, шухратпарастликни ёки шарафни хис кила олмайдиган мавжудотлар деб хисоблашдилар. Шу билан бирга аёлларни хаётни тулик тасвирлай олишларига ишонишмади. Э.С.Даллас эса хаётий тажрибасизлик сабаб хаёлпарастлик хеч качон роман яратишга ёрдам бермайди. Аёлларнинг роман ёзишга уринишлари сабаб жиддий камчиликлар устида ишлаши аникдир[13.56] деб хисоблади.

Назарий жихатдан адибалар фарзанд куриш ва оналик вазифаси туфайли хаётий тажрибага эга эдилар ва айнан мана шу маъсулият адиблар кура олмаган хаёт ходисаларини реал равишда тасвирлай олишига ёрдам берарди.

Викториан танкидчилари агар аёл хамма нарса хакида ёзишни истаса демак у роман ёзиши керак деган тухтамга келдилар. Аёл ижодкорларнинг бундай

бахоланиши уларнинг маълум маънода ютукка эришганлигини курсатди. Аммо яхлит наср сифатида эътироф этилишига тускинликлар мавжуд эди. Аёлларнинг роман ярата олиш кобилияти уларнинг заиф томонларини хикоянинг кучли томонларига айлантира олиш воситаси сифатида намоён булди. Уларнинг хис-туйгу ва романтикага берилиб кетиши фантазиянинг бойлигини бир кадар исботлади. Улар эндиликда ижтимоий сахнанинг зукко кузатувчилари булиб, жамиятнинг турли катламларига аралаша бошладилар. Буларнинг хаммаси адибаларнинг романларида махорат билан тасвирланиши керак эди.

ХУЛОСА

Маколамизда тахлил этилган аёллар насри бугунги кунда жахон адабиётида наср сифатида эътироф этилди. Гарчанд уз даврида оким сифатида бахоланган адибалар ижоди викториан даврининг уч хронотопида уз аксини топди. Опа-сингил Бронтелар ижодида таълим, Э.Гаскелл ижодида саноат, Ж.Элиот ижодида эса оила ва никох хронотопларида викториан даври анъаналари сингдириб юборилди. Ахамиятли томони шундаки аёллар насрининг классик намуналари айнан мана шу даврда яратилди. Асарларда кутарилган муаммолар учта йирик хронотоп мисолида очиб берилди. Аёллар насрининг илк намуналари бугунги кунда хам китобхонлар томонидан севиб мутоала килинмокда.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. A Century of George Eliot Criticism. Boston 1965. - p. 37.

2. Brown S. To George Sand: A Desire. 1844. - 31.

3. Hurst and Blackett. Women Novelists of Queen Victoria's Reign. 1897.-48 p.

4. Haller J.S and Haller R.M. He physician and Sexuality in Victorian America. Urbana 1974. -pp. 65-66.

5. Introduction to the Half Sisters London 3 vol. 1848. -122 p.

6. Last poems and other Works of Mrs. Browning. North British Review 1852. -p. 271.

7. Modern Novelists - Great and Small. Blackwoods 1855. -p. 555.

8. Rivera A. The History and Importance of Women's Literature. 2017. -46 p

9. Rodgers K.M. The troublesome Helpmate: A history of Misogyny in literature. Seatle 1966. -pp. 219-221.

10. Tompkins J.M. Gender and Reception of Victorian novels. Bangstoke: Macmillan 1996. -37p.

11. The social position of women. North British Review 1851. -p. 281.

12. Watt I. Do Woman Have a Distinct Nature? Women and Values. Reading in Recent Feminist Philosophy. - California State University, 1986. - 94 p.

13. Women in France. In Essays of George Eliot. Ed by Thomas Pinney. New York 1963. -p. 56.

14. Гаврилина О. Гендер и литература: проблема «женского письма» и «женского чтения» // Филологические науки. - 2000. - №3. -22 p.

15. Showalter E.The Double Standard and the Feminine Novel. In a Literature of their own: British Women novelists from Bronte to Lessing. Princeton University Press 1977. -p. 296.

REFERENCES

1. A Century of George Eliot Criticism. Boston 1965. - p. 37.

2. Brown S. To George Sand: A Desire. 1844. - 31.

3. Hurst and Blackett. Women Novelists of Queen Victoria's Reign. 1897.-48 p.

4. Haller J.S and Haller R.M. He physician and Sexuality in Victorian America. Urbana 1974. -pp. 65-66.

5. Introduction to the Half Sisters London 3 vol. 1848. -122 p.

6. Last poems and other Works of Mrs. Browning. North British Review 1852. -p. 271.

7. Modern Novelists - Great and Small. Blackwoods 1855. -p. 555.

8. Rivera A. The History and Importance of Women's Literature. 2017. -46 p

9. Rodgers K.M. The troublesome Helpmate: A history of Misogyny in literature. Seatle 1966. -pp. 219-221.

10. Tompkins J.M. Gender and Reception of Victorian novels. Bangstoke: Macmillan 1996. -37p.

11. The social position of women. North British Review 1851. -p. 281.

12. Watt I. Do Woman Have a Distinct Nature? Women and Values. Reading in Recent Feminist Philosophy. - California State University, 1986. - 94 p.

13. Women in France. In Essays of George Eliot. Ed by Thomas Pinney. New York 1963. -p. 56.

14. Гаврилина О. Гендер и литература: проблема «женского письма» и «женского чтения» // Филологические науки. - 2000. - №3. -22 p.

15. Showalter E.The Double Standard and the Feminine Novel. In a Literature of their own: British Women novelists from Bronte to Lessing. Princeton University Press 1977. -p. 296.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.