HEYDӘR ӘLİYEVİN MİLLİ İQTİSADİ İNKİŞAF MODELİ MÜSTӘQİLLİYİMİZİN QARANTIDIR Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

УДК 342

HEYD9R aLÍYEVÍN MÍLLÍ ÍQTÍSADÍ ÍNKͧAF MODELÍ MÜST9QÍLLÍYÍMÍZÍN

QARANTIDIR

9DAL9T FÍRÍDUN OGLU QULÍYEV

ba§ müallim Azarbaycan Dóvlat Pedaqoji Universiteti, Az-1000,Baki,Ü.Hacibayov kü9.68

YAQUB ABBASQULU OGLU S9M9DOV

tarix elmlari üzra falsafa doktoru, dosent ADPU-nun Agcabadi filiali Agcabadi §ahari

Annotasiya. 1995-2003-cü illdr drzindd olkamizda gox mühüm iqtisadi dayiqikliklar ba§ verdi. Xüsusila bu dovrün an mühüm ugurlari iqtisadiyyatin uzunmüdddtli va dinamik inki§af etdirilmasi ügün Ulu Ondar Heydar dliyev tarafindan i§lanib hazirlanan va hayat kegirilan milli iqtisadi inki§af modeli oldu. Bu maqsadyonlü siyasat naticasinda Azarbaycan tadrican oz avvalki inki§afim barpa etdi va hatta, qisa müddat arzinda iqtisadi cahatdsn daha güclü dovlata gevrildi.

Agar sozlar: Azarbaycan, milli, iqtisadi, inki§af, model.

SSRÍ-nin süqutu, onun arazisinda 15 müstaqil dóvlatin yaranmasina sabab oldu va vaxtila burada móvcud olmu§ vahid iqtisadi makanin par9alanmasina gatirib 9ixardi. Sovet dóvründa formala§mi§ ticarat-iqtisadi alaqalarin qirilmasi, ke9mi§ müstaqil respublikalarda milli valyutanin tatbiqi, milli valyutalarin bir-birina kotirovkasi ila bagli ta§kilati, iqtisadi va hüquqi manealarin hallinin daf edilmasinin uzanmasi müstaqil dóvlatlar arasinda bank amaliyyatlarini va bütünlükda iqtisadiyyati iflic vaziyyatina saldi. Istehsal amillarindan istifadanin saviyyasi süratla a§agi dü§dü, kütlavi i§sizlik ba§ verdi, hiper- inflyasiya proseslari ba§landi [1].

Bütün bunlari nazara alan Ulu Ondar 1993-2003-cü illarda Azarbaycanin milli iqtisadi inki§afinin formala§masinin ugurlu va perspektiv inki§afina istiqamatlanmi§ ke9id modelinin asaslarini müayyanla§dirdi. Bu modelin hayata ke9irilmasini tamin edan islahat-inki§af xarakterli dóvlat proqramlarinin, inki§af strategiyalarinin, layihalarin i§lanilmasina va realla§dirilmasina xüsusi ahamiyyat verdi. Bu illarda Azarbaycanda milli iqtisadiyyatin inki§afi sahasinda hayata ke9irilan tadbirlar, müstaqilliyin ilk illarinda aparilan maqsadyónlü iqtisadi islahatlar ólka iqtisadiyyatinin perspektiv inki§afi ü9ün güclü zamin yaratdi [2]. Ulu Ondar uzaqgóranlikla qeyd edirdi ki, "Azarbaycan istiqlaliyyat alda etdiyi vaxtdan bari óz hayatini, dóvlatini, iqtisadiyyatini, óz milli manafelarini demokratiya prinsiplari asasinda qurur. Bu da bütün iqtisadi sistemin ciddi §akilda yenidan qurulmasini qar§iya bir §art kimi qoyur." [3,s.72]. Dogurdan da, Ulu Ondarin bazar iqtisadi sistemina ke9id marhalasinda müstaqil milli iqtisadiyyatin formala§dinlmasi ila alaqadar hayata ke9irdiyi iqtisadi strategiya ólkada makroiqtisadi sabitliyin tamin olunmasi; sistemin transformasiyasi ila bagli bütün istiqamatlar üzra asasli iqtisadi islahatlarin aparilmasi; bütün saviyyalarda bazar iqtisadi münasibatlarinin liberalla§dirilmasi; ólkada demokratiyanin va sosial adalatin barqarar olunmasi ólkamizin strateji milli maraq va manafelarini qorumaqla dünya iqtisadi sistema faal va samarali inteqrasiya olunmasi prinsiplarina asaslanirdi [2].

Liberal bazar iqtisadiyyatinin bütün komponentlarini hayata ke9irmayi islahatlarin ba§lica hadaflarina 9eviran Azarbaycan hókumati 1994-cü ildan balayan barpa va dinamik inki§af dóvrünün talablarina uygun qatiyyatli addimlar atdi. Dóvlatin tabe9iliyinda olan torpaq mülkiyyati kandlilara verildi ki, bu sahada respublikamiz MDB-da ilk islahat aparan ólka hesab olunur. Digar sahalarda da ózalla§dirmanin hayata ke9irilmasi naticasinda iqtisadiyyatin strukturunda ciddi keyfiyyat dayi§ikliklari ba§ verdi va liberal iqtisadiyyatin formala§masi ü9ün alveri§li zamin yarandi [4].

Ulu Öndar galacak iqtisadi inki§afin mahz özal sektorla bagli oldugunu bel a vurgulayirdi: "Sahibkarligin inki§af etdirilmasi, sarbast iqtisadiyyata yol verilmasi, bazar iqtisadiyyatinin yaradilmasi bizim strateji yolumuzdur". Göründüyü kimi, bu dövrda iqtisadi inki§af tadbirlarin sistemliliyi, dövlat tanzimlanmasinin liberalla§dirilmasi va dövlat - sahibkar münasibatlarinin institusionalla§dirilmasi ila xarakteriza edilir [5].

Heydar öliyevin müayyanla§dirdiyi iqtisadi ink§af modelinin özayini ü9 mahalada hayata ke9irilmasi nazarda tutulan islahatlar ta§kl edirdi:

- Birinci marhalada güclü dövlat tanzimlanmasi ila böhrandan 9ixmaq;

- ikinci marhalada iqtisadiyyatin sahibliyini tamin etmak;

-Ü9üncü marhalada isa iqtisadiyyatin dir9ali§ina nail olmaq [6,s.78].

Har bir marhalaya uygun kompleks proqramlarin hayata ke9irilmasi naticasinda artiq 1996-ci ilda iqtisadi sabitlik alda edildi, 1997-ci ildan etibaran isa iqtisadi inki§afda ugurlu naticalar alda olundu.

Digar tarafdan milli iqtisadi inki§af modeli iqtisadiyyatin uzunmüddatli, dinamik inki§afini da nazarda tuturdu va ü9 strateji hadafi ahata edirdi:

- sarbast bazar münasibatlarina asaslanan - müstaqil milli iqtisadiyyatin formala§dirilmasi;

- ölkanin tabii-iqtisadi, texniki istehsal va elmi-texniki potensialinin iqtisadi dövriyyasinda faal

i§tirak;

- milli iqtisadiyyatin dünya iqtisadi sistemina rasional inteqrasiyasinin tamin edilmasi [3,s.596].

Ölka iqtisadiyyatinin agir vaziyyatda olmasina baxmayaraq, Heydar öliyevin uzaqgöran siyasati va rahbarliyi ila ardicil va sistemli tadbirlar hayata ke9irildi. Bu tadbirlar sirasina iqtisadi islahatlari va galacak iqtisadi inki§afi tamin edacak Azarbaycan modelinin tarkib hissasi kimi bir 9ox irimiqyasli sanadlarin da qabulunu xüsusi vurgulamaq lazimdir. "Azarbaycan Respublikasinda 1995-1998-ci illarda dövlat mülkiyyatinin özalla§dirilmasinin Dövlat Proqrami", "Azarbaycanda ki9ik va orta sahibkarliga Dövlat Yardimi Proqrami (1997-2000-ci illar)", "Azarbaycan Respublikasinda dövlat amlakinin özalla§dirilmasinin II Dövlat Proqrami", "Azarbaycan Respublikasinda Ki9ik va Orta Sahibkarligin ínki§afinin Dövlat Proqrami (2002-2005-ci illar)", "Azarbaycan Respublikasinda ma§inqayirma sanayesinin inki§afinin Dövlat Proqrami (2002-2005-ci (illar)", "Azarbaycan Respublikasinda aqrar bölmanin inki§afinin Dövlat Proqrami (2002-2006)", "Azarbaycan Respublikasinin demoqrafik inki§af konsepsiyasi", "Azarbaycan Respublikasinda 2002-2005-ci illarda turizmin inki§afina dair Dövlat Proqrami" va ölkanin iqtisadi masalalarina dair qabul edilan digar proqramlar, konsepsiyalar [7] qar§iya qoyulan vazifalarin hayata ke9irilmasina alveri§li zamin yaratdi.

Belalikla, Ulu Öndar Heydar öliyevin müallifi oldugu milli iqtisadi inki§af modeli ölkamizda a§agidaki perspektiv ugurlarin alda olunmasinda ahamiyyatli rol oynadi:

1. inzibati-amirlik sistemi lagv edilarak bazar iqtisadiyyati prinsiplari barqarar olmu§dur.

2. Müstaqil, demokratik, hüquqi dövlatin asaslari qoyulmu§ va ölka yüksak inki§af marhalasina daxil olmu§dur.

3. Transformasiya prosesi ugurla aparilmi§ va özünün son marhalasina qadam qoymu§dur.

4.Qapali sosial-iqtisadi sistem xarica a9ilmi§ va «a9iq qapi» siyasatinin tatbiq edilmasi naticasinda barabarhüquqlu dövlat kimi qlobal iqtisadi sistema inteqrasiya prosesi süratlanmi§dir.

5. Xarici kapital geni§ miqyasda calb edilarak, resurs amillarindan intensiv istifada edilir.

6. Ölkada yaradilmi§ yeni imkanlar daxili manbalarin harakata gatirilmasi, iqtisadiyyatin strukturunun yenidan qurulmasi, informasiya texnologiyalarinin süratli inki§afi va bütün sahalarda modernla§dirma xattinin hayata ke9irilmasi maqsadlarina xidmat edir va bu sahada ciddi iralilayi§lar mövcuddur.

7. Hayata ke9irilan qlobal ahamiyyatli infrastruktur layihalari Azarbaycanin Avrasiya makaninda markazi naqliyyat dahlizina 9evrilmasi ü9ün geni§ imkanlar yaratmi§dir.

8. Siyasi müstaqillik iqtisadi müstaqillikla möhkamlandirilmi§dir va onun mühüm tarkib hissalari olan iqtisadi, enerji va arzaq tahlükasizliyini qisa zaman kasiyinda tamin eda bilmi§dir.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

9. Ölka qisa tarixi dövr arzinda kapital idxal edan ölkadan ixrac edan ölkaya, tabii qaz idxal edan ölkadan ixrac edan ölkaya 9evrilmi§, bir 9ox hayati ahamiyyatli mahsullarla öz ehtiyaclarini tamin edir.

10. Ölkanin alveri§li geosiyasi vaziyyatindan maharatla istifada edilmasi Azarbaycanin regionda lider dövlata 9evrilmasina va qabaqcil dünya dövlatlari arasinda mövqenin möhkamlandirilmasina sabab olmu§dur [8].

Yuxarida deyilanlari yekunla§dirib bela naticaya galmak olar ki,Ulu Öndar Heydar öliyev tarafindan irali sürülan milli iqtisadi inki§af modeli respublika iqtisadiyyatinda hökm süran tanazzülün qar§isini aldi va galacakda bu istiqamatda böyük ugurlarin alda olunmasinda ahamiyyati lrol oynadi.

9D9BiYYAT

1.Bayramov Э., Bayramov V., Yaqubzada M. "Heydar öliyev va Azarbaycanin iqtisadi inki§af strategiyasi". Xalq qazeti.- 2010.- 16 may.- S.

2.https:// www.yeniazerbaycan. com/ xeberlenti e82159 az.html. Mammadov Mahabbat M. Heydar öliyevin milli iqtisadi inki§af modeli Azarbaycanin iqtisadi müstaqilliyinin asasidir.

3. "Heydar öliyev va Azarbaycanda iqtisadi islahatlar: naticalar va perspektivlar". Respublika elmi-praktiki konfransin materiallari. Baki. "iqtisad Universiteti" Na§riyyati, 2021.- 618 sah.

4. Mammadov R.Azarbaycanin inki§af strategiyasinda Heydar öliyev irsi. "Respublika", fevral 2018-ci il. https:// genprosecutor.gov.az/az/post/2436).

5.https://news.unec.edu.az/ heyder-eliyev-100/10026-heyder- eliyev-azerbaycan-milli-igtisadi-inkishaf-modelinin-muellifi-kimi. Karimova T. Heydar Qliyev Azarbaycan Milli iqtisadi inki^af modelinin müallifi kimi...

6. Novruzov V. inki§af va taraqqinn Heydar öliyev modeli.Baki, Azarna§r, 2004- 288 s. 7.ibrahimov E. Ugurlu islahatlarin müallifi. "Azarbaycan".- 2009.- 28 aprel.- №90.- S. 2.

8. Valiyev D. Heydar öliyev va Azarbaycanin milli iqtisadi inki§af modeli. «Vergi xabarlari».-2010.-№4.-S.26-32.