Научная статья на тему 'HELIANTHUS ANNUUS L. ЎСИМЛИГИ НАМУНАЛАРИДА СУВ АЛМАШНУВ ХУСУСИЯТЛАРИ'

HELIANTHUS ANNUUS L. ЎСИМЛИГИ НАМУНАЛАРИДА СУВ АЛМАШНУВ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

49
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кунгабоқар / физиология / сув ушлаш / намуна / донор / ҳосилдор / вариация коэффициенти

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ориф Хушбоқович Омонов, Ойбек Одил Ўғли Муротов

Мақолада Helianthus annuus L. турига мансуб хорижий намуналари Тошкент вилояти шароитига экилиб, ўсимликнинг физиологик хусусиятларидан баргларни сув ютиш ва сувни ушлаш хусусиятлари таҳлил қилинган. Тошкент вилояти дала шароитида кунгабоқар ўсимлигининг маҳаллий ва хорижий сув ушлаш ва сув ютиш хусусиятлари Жахонгир, 9848Степняк (Россия), 30835-C 207 (Туркия), 9859-S 01 (АҚШ) нав ва намуналарида юқори кўрсаткичлар аниқланди. Мойли экинлар селекциясида физиологик хусусиятларга эга бўлган намуналар бошланғич манба сифатида тавсия этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам об образовании , автор научной работы — Ориф Хушбоқович Омонов, Ойбек Одил Ўғли Муротов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «HELIANTHUS ANNUUS L. ЎСИМЛИГИ НАМУНАЛАРИДА СУВ АЛМАШНУВ ХУСУСИЯТЛАРИ»

HELIANTHUS ANNUUS L. УСИМЛИГИ НАМУНАЛАРИДА СУВ АЛМАШНУВ ХУСУСИЯТЛАРИ

Ориф Хушбокович Омонов

Тошкент давлат аграр университети магистранти

Ойбек Одил ^ли Муротов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Табиий фанлар

факультети II боскич талабаси

АННОТАЦИЯ

Маколада Helianthus annuus L. турига мансуб хорижий намуналари Тошкент вилояти шароитига экилиб, усимликнинг физиологик хусусиятларидан баргларни сув ютиш ва сувни ушлаш хусусиятлари тахлил килинган. Тошкент вилояти дала шароитида кунгабокар усимлигининг махаллий ва хорижий сув ушлаш ва сув ютиш хусусиятлари Жахонгир, 9848-Степняк (Россия), 30835-C 207 (Туркия), 9859-S 01 (АКЩ) нав ва намуналарида юкори курсаткичлар аникланди. Мойли экинлар селекциясида физиологик хусусиятларга эга булган намуналар бошлангич манба сифатида тавсия этилади.

Таянч сузлар: кунгабокар, физиология, сув ушлаш, намуна, донор, хосилдор, вариация коэффициенти.

КИРИШ

Жахон микёсида ахолининг озик-овкат хавфсизлигини таъминлашда аграр соханинг урни ва ахамияти кундан-кунга ошиб бормокда. Жумладан, мамлакатимизда хам мавжуд ресурс ва имкониятлардан окилона фойдаланиб, ахолини кишлок хужалик махсулотлари билан кафолатли таъминлаш, хосилдорлик ва манфаатдорликни янада ошириш, сохага илм-фан ютуклари хамда замонавий ёндашувларни жорий етиш долзарб масаладир. Республика ёг-мой корхоналарида ноанавий махаллий ёг-мой махсулотларини ишлаб чикариш хажмини ошириш хисобига ички истеъмол бозорини тулдиришни йулга куйиш вазифалари катъий белгилаб берилди.

Кунгабокар усимлиги (Helianthus annuus L.) ер юзида кенг таркалган экин хисобланиб, озукавий ва биологик фаол моддаларга бойдир. Кунгабокар экинининг озик-овкат

April, 2022

102

сифатида бир канча сохаларда фойдаланиш мумкунлиги хакида илмий далиллар келтирилган [12].

Усимликларнинг хаёти сув билан боглик булиб, сув етарли булгандагина организмда борадиган барча физиологик ва биокимёвий жараёнлар маълум изчилликда давом этади. Усимлик хужайраларидаги сув микдори 70-80% ва айримларида эса 95%га етади. Сув хаётий жараёнлар учун зарур омил хисобланиб, барча физиологик ва биокимёвий жараёнларда катнашади. Усимлик уруглари маълум микдорда сув булади ва муайян сувни шимиб олгандан сунг унади, унинг усиши ва ривожланиши хам етарли намлик булганида амалга ошади [2, 5, 10, 13, 14].

Фотосинтез кислород хосил килиш билан бирга хосилдорликни оширишда хам мухим урин тутади. Шунинг учун инсон куёш энергияси ва агротехника ёрдамида далаларда сунъий биоценоз хосил килиб узини озик моддалар билан таъминлайди ва шу оркали хосилдорликни оширишга харакат килади [1, 11].

В.В.Кузнецов, Г.А.Дмитриева [7] усимлик баргларида энг мухим физиологик жараёнлар-фотосинтез ва сув алмашинуви хусусиятлари хисобланади. Усимликларнинг фотосинтетик фаолияти барг сатхининг кулай улчамларда шаклланиши ва уларнинг ишлаш давомийлиги билан боглик. ^ишлок хужалик экинларидан юкори хосил олиш учун, уларнинг ривожланиш фазаларида макбул улчамларда барг сатхини шакллантириш лозим.

Тадкикотнинг максади: Helianthus annuus L. турига мансуб махаллий ва хорижий намуналарини дала тошкент вилояти дала шароитида морфо-физиологик белгиларини урганиш.

ТАДЦЩОТ ОБЪЕКТИ ВА УСЛУБИ

Тадкикотлар Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Генетика ва эволюцион биология кафедрасида олиб борилган илмий изланишлар давомида Helianthus annuus L. турига мансуб махаллий ва хорижий намуналаридан фойдаланилди. Хорижий намуналар махаллий "Жахонгир" яъни назорат навига нисбатан киёсий таккослаш усулида урганилди. Ушбу намуналарда усимликларнинг баргларни сув ютиш, баргларни сув ушлаш хусусиятлари тахлил килинди.

Тажрибаларда куйидаги кузатишлар, биометрик улчовлар ва тахлиллар утказилди. Усимликлардаги курук модда микдори - куритиш шкафида доимий массагача

April, 2022

103

куритиш оркали Третьяков Н.Н., Карнаухова Т.В., Паничкин Л.А. [9] усулида ва фенологик кузатишлар, биометрик улчовлар кишлок хужалик экинларини нав синаш буйича давлат инспекциясининг [8] услуби хамда Бейдеман [3] усулларидан фойдаланилди.

ТАДКЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Усимлик тукималарда сув микдорининг камайиши пояда кечадиган асосий физиологик ва биокимёвий жараёнларнинг сустлашишига олиб келади, бунинг натижасида усимликларнинг усиши ва ривожланиши сустлашишига олиб келади. Усимлик баргларида энг мухим физиологик жараёнлар -фотосинтез ва сув алмашув хусусиятлари хисобланади. Усимликларнинг фотосинтетик фаолияти барг сатхининг кулай улчамларда шаклланиши ва уларнинг ишлаш давомийлиги билан боглик. Кишлок хужалик экинларидан юкори хосил олиш учун, уларнинг ривожланиш фазаларида макбул улчамларда барг сатхини шакллантириш лозим. [7].

Усимлик хаётида сув фотосинтез ва нафас олиш, минерал озикланиш, усимлик танасининг тургор холати, моддалар транспорти каби жараёнларда бевосита иштирок этади. Сув усимлик танасининг хароратини муътадиллаштиради. Усимлик организмида содир буладиган барча хаётий жараёнларнинг жадаллиги уларнинг сув билан таъминланганлик даражасига боглик булади [5].

Олиб борилган тадкикотлар тахлили шуни курсатдики, урганлиган кунгабокар усимлиги баргларида сув ушлаш хусусияти юкори булиши кайд этилди. Жумладан, махаллий Жахонгир навида сув ушлаш хусусияти юкори курсаткични 40,8%, вариация коэффициенти эса вариация коэффициенти шунга мос равишда 5% ни ташкил этган булса, энг паст курсаткич 30837-Koriya (Aвстралия) 30,5% ни, вариация коэффициенти эса 8% булди. Кунгабокар усимлигининг колган намуналарида бир-бирига якин курсаткичлар (33,3%-39,8%) кайд этилди (1-жадвал).

Усимликнинг физиологик мухим курсаткичларидан кунгабокар баргларда сув ютиш хусусияти буйича хам тадкикот ишлари давом эттирилди. Сув ютиш хусусияти буйича 77,7%-91,0% ни ташкил этди (2-жадвал). Масалан, сув ютиш хусусияти буйича юкори курсаткич махаллий Жахонгир ва хорижий 9848-Степняк (Россия) намуналарида 86,9%-91,0% ни вариация коэффициенти эса 0,37%-1,07% булиши аникланди. Ушбу

April, 2022

104

курстакич буйича паст курсаткич 9843-As 502 (Туркия) намунасида (мос равишда 77,7%) кузатилди.

1-жадвал

Кунгабокар нав ва намуналаринининг баргларини сув ушлаш хусусияти курсаткичи (2021 йил).

№ x ¿S x S V% Limit

1 Жахонгир 40,8±1,27 2,20 5 38,28-42,31

2 9843-As 502 (Туркия) 37,5±0,68 1,18 3 36,36-38,71

3 9859-S 01 (АКШ) 39,5±1,32 2,29 6 36,97-41,42

4 30835-C 207 (Туркия) 39,8±0,84 1,46 4 38,19-41,01

5 30837-Koriya (Aвстралия) 30,5±1,43 2,47 8 27,73-32,2

6 33673-Almesson (Франция) 34,4±1,62 2,81 8 31,21-36,43

7 9853- Чакинсикй (Россия) 33,3±0,96 1,67 5 31,79-35,11

8 9848-Степняк (Россия) 39,5±2,28 3,95 10 35,15-42,78

2-жадвал

Кунгабокар нав ва намуналаринининг баргларини сув ютиш хусусияти

курсаткичи (2021 йил).

x ¿S x S V% Limit

1 Жахонгир 86,9±0,18 0,32 0,37 86,67-87,27

2 9843-As 502 (Туркия) 77,7±0,42 0,70 0,90 77,16-78,53

3 9859-S 01 (АКШ) 85,6±1,7 2,95 3,44 82,28-87,63

4 30835-C 207 (Туркия) 82,6±0,99 1,71 2,07 81,06-84,46

5 30837-Koriya (Aвстралия) 80,7±0,98 1,69 2,09 78,85-82,07

6 33673-Almesson (Франция) 79,2±1,25 2,16 2,73 76,84-80,98

7 9853- Чакинсикй (Россия) 79,4±0,37 0,63 0,80 79,07-80,17

8 9848-Степняк (Россия) 91,0±0,56 0,98 1,07 90,48-92,17

ХУЛОСА

Олинган физиологик тадкикот натижалари тахлили шуни курсатдики, кунгабокар усимлигининг махаллий ва хорижий сув ушлаш ва сув ютиш хусусиятлари Жахонгир, 9848-Степняк (Россия), 30835-C 207 (Туркия), 9859-S 01 (А^Ш) нав ва намуналарида юкори курсаткичлар аникланди. Мойли экинлар селекциясида физиологик хусусиятларга эга булган намуналар бошлангич манба сифатида тавсия этилади.

April, 2022

105

REFERENCES

1. Алёхина Н.Д., Балнокин Ю.В., Гавриленко В.Ф. Физиология растений. -М.: Академия, 2007. -640 с.

2. Авутхонов Б.С., Сафаров А.К. Особенности водного обмена травы Колумба // Вестник ККО АН РУз. 2012. № 4. -С 28-30.

3. Бейдеман И.Н. Методика изучения фенологии растений и растительных сообществ.-Новосибирск: Наука, 1974.-153 с.

5. Кушниренко М.Д. Физиология водообмена и засухоустойчивости плодовых растений. -Кишинев, "Штиинца", 1975. -216 с.

7. Кузнецов В.В., Дмитриева Г.А. Физиология растений.- М.: Абрис, 2011. - 783 с.

8. Методика Государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур.-М.: Колос, 1971. -239с.

9. Третьяков Н.Н., Карнаухова Т.В., Паничкин Л.А. Практикум по физиологии растений. - М.: Агропромиздат, 1990. -С. 116-119.

10. Хужаев Ж.Х. Усимликлар физиологияси. - Тошкент: Мехнат, 2004.-223 б.

11. Шерманова Б.Д., Хужаев Ж.Х., Авутханов Б.С., Сабохиддинов Б.С.Самарканд вилояти шароитида Колумб ути (Sorghum almum Ра1^^нинг фотосинтез соф махсулдорлиги // УзМУ хабарлари - № 3/2 2018. -Б. 191-194.

12. Shuangshuang Guo, Yan Ge and Kriskamol Na Jom A review of phytochemistry, metabolite changes, and medicinal uses of the common sunfower seed and sprouts (Helianthus annuus L.) // Chemistry Central Journal. 2017. Р. 12-29.

13. SHavkiev, J., Nabiev, S., Azimov, A., KHamdullaev, S., Amanov, B., Matniyazova, H., & Nurmetov, K. (2020). Correlation coefficients between physiology, biochemistry, common economic traits and yield of cotton cultivars under full and deficit irrigated conditions. Journal of Critical Reviews, 7(4), 131-136.

14. SHAVKIEV, J., AZIMOV, A., NABIEV, S., KHAMDULLAEV, S., AMANOV, B., KHOLIKOVA, M., ... & YULDASHOV, U. (2021). COMPARATIVE PERFORMANCE AND GENETIC ATTRIBUTES OF UPLAND COTTON GENOTYPES FOR YIELD-RELATED TRAITS UNDER OPTIMAL AND DEFICIT IRRIGATION CONDITIONS. SABRAO Journal of Breeding & Genetics, 53(2).

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.