Научная статья на тему 'ДУККАКДОШЛАР ОИЛАСИГА МАНСУБ FAGOPYRUM ESCULENTUM, PHASEOLUS VULGARIS L. НАМУНАЛАРИДА УРУҒ УНУВЧАНЛИГИ'

ДУККАКДОШЛАР ОИЛАСИГА МАНСУБ FAGOPYRUM ESCULENTUM, PHASEOLUS VULGARIS L. НАМУНАЛАРИДА УРУҒ УНУВЧАНЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

100
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дуккак / уруғ унувчанлиги / лаборатория / намуна / маржумак / ҳосилдорлик / физиологик жараён

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Ойбек Одил Ўғли Муротов, Жадра Қурбанали Қизи Тувганбаева, Бахтияр Хушбакович Аманов, Нилуфар Муйдиновна Турсунова

Ушбу мақолада Fagopyrum esculentum ва Phaseolus vulgaris L. турларига мансуб намуналарида лаборатория шароитида уруғ унувчанлиги юқори кўрсаткичларни намоён этди. Бу эса уруғларини унувчанлиги юқори бўлиши дала тажрибаларини олиб бориш жараёнида юқори самара беради. Тажрибани турли ҳарорат даражаларида олиб борилди. Шу нарса маълум бўлдики, ҳарорат кўтарилган сари уруғларда униш қобилияти тезлашсада лекин кўп ўтмай муртаклар нобуд бўлиши тажрибаларда ўз тасдиғини топди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — Ойбек Одил Ўғли Муротов, Жадра Қурбанали Қизи Тувганбаева, Бахтияр Хушбакович Аманов, Нилуфар Муйдиновна Турсунова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДУККАКДОШЛАР ОИЛАСИГА МАНСУБ FAGOPYRUM ESCULENTUM, PHASEOLUS VULGARIS L. НАМУНАЛАРИДА УРУҒ УНУВЧАНЛИГИ»

ДУККАКДОШЛАР ОИЛАСИГА МАНСУБ FAGOPYRUM ESCULENTUM, PHASEOLUS VULGARIS L. НАМУНАЛАРИДА УРУГ УНУВЧАНЛИГИ

Ойбек Одил ртли Муротов Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти талабаси

Жадра Курбанали кизи Тувганбаева

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти магистранти

Бахтияр Хушбакович Аманов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти

amanov.81 @bk.ru

Нилуфар Муйдиновна Турсунова

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Fagopyrum esculentum ва Phaseolus vulgaris L. турларига мансуб намуналарида лаборатория шароитида уруг унувчанлиги юкори курсаткичларни намоён этди. Бу эса уругларини унувчанлиги юкори булиши дала тажрибаларини олиб бориш жараёнида юкори самара беради. Тажрибани турли харорат даражаларида олиб борилди. Шу нарса маълум булдики, харорат кутарилган сари уругларда униш кобилияти тезлашсада лекин куп утмай муртаклар нобуд булиши тажрибаларда уз тасдигини топди.

Таянч сузлар: дуккак, уруг унувчанлиги, лаборатория, намуна, маржумак, хосилдорлик, физиологик жараён.

КИРИШ

Республикамиз шароитида бошокли дон экинлари хосили йигиштирилгандан сунг кузги совуккача булган вакт оралигида вегетация даври киска дуккакли дон экинлари билан бир каторда маржумак етиштириш борасида хам кенг камровли чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7-февралдаги ПФ-4947-сон Узбекистон республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисидаги фармонида кишлок ва сув хужалигини илм-фан ютукларини жорий этиш асосида

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

566

ривожлантириш, унинг экспорт салохияти самарадорлигини ошириш, ккишлок хужалиги ишлаб чиккариш сохасига интенсив усулларини, энг аввало сув ва ресурсларни тежайдиган замонавий агротехнологияларни куллаш мухим вазифалардан бири этиб белгиланган.

Бурчокдошлар оиласига мансуб нухат, ловия, ясмик, гречиха каби усимликларнинг таркибида учровчи моддалар инсон саломатлиги учун энг керакли моддалар булганлигидан озукавий киймати юкори даражада бахоланади. Оддий ловия таркибида протеин, углевод, витаминлар, минераллар, кальций, темир, рух ва алмаштириб булмайдиган аминокислоталар мавжуддир. Бундан ташкари маржумак, асосан, асаларичилар томонидан асал йигиб олиш учун ва жуда кимматли булган ёрма олиш учун экилади. Маржумак донида рутин моддаси булиб, ёрмасининг таркибида 9% га якин оксил, лимон, олма кислоталари булиш билан биргаликда жуда куп микдорда витаминлар Bi (тиамин), В2 (рибофлавин) ва Р (рутин) мавжуд. Е витамини ёрмани узок муддат саклаб туришга ёрдам беради. Ундан кондитерлик саноатида фойдаланилади.

Дунёда кишлок хужалиги ривожланган, маржумак етиштирувчи йирик мамлакатларда унинг морфо-биологик ва физиологик хусусиятлари асосида турли экстремал шароитларга мослашган навларни яратиш буйича кенг камровли тадкикотлар утказилмокда [2]. Бу борада яратилаётган навларнинг унувчанлигини йулга куйиш, физиологик фаол моддалардан самарали фойдаланишда маржумак уругларини экиш олдидан ва усимликни усув даврларида ишлов бериш, усимликларни илдизи ва барги оркали озиклантириш, касаллик ва зараркунандаларга бардошлилигини ошириш, юкори ва сифатли хосил етиштириш агротехнологияларини ишлаб чикиш буйича илмий изланишларга эътибор берилмокда [3, 4].

Доннинг сифат ва микдор курсаткичлари хам мухим урин эгаллайди. Маржумакнинг узига хос хусусиятларидан бири усув даврида гуллайди ва чангланган гуллардан шаклланган уруглар физиологик етилиб, сунгра тиним даврини утай бошлайди. Шунинг учун маржумак уругларини тиним даври киска булиб, морфологик ва физиологик етилиш муддати деярли баробар содир булади. Бахорда экиб етиштирилган маржумак хосилидан энг сараларини ажратиб олиб уруглик сифатида фойдаланиш мумкин. Бунинг учун такрорий экин сифатида фойдаланилган бахорги хосилдан олинган уругларнинг бир текис, кдйгос униб чикиши учун хосил йигиштириб олингандан сунг 3-6 кун саклаш максадга

February, 2022

https://t.me/ares uz Multidisciplinary Scientific Journal

мувофик. Уругларни саклаш шароити хона хароратида 18-20 °С атрофида махсус хаво утказувчи халталарда елимланган когоз халталарда сакланиши керак [6].

Н.М.Турсунова, Б.Х.Аманов [5] олиб борган илмий изланишларида Phaseolus vulgaris L. турига мансуб махаллий ва хорижий намуналари уртасида дурагайлаш амалга оширилган. Физиологик курсаткичлардан уругларнинг унувчанлиги аникланган. Лаборатория шароитида олиб борилган тахлиллар асосида махаллий ва хорижий фасол намуналари уругларини унувчанлиги юкори булиши кайд этилган.

Phaseolus vulgaris L. турига мансуб навларнинг кенг майдонларга таркалишига асосий сабаб, биринчидан унинг кимматли биокимёвий таркиби булса, иккинчидан унга булган талабни кондириш максадида етиштириш жараёнида агротехник тадбирларнинг меъёридан ортик талаб килмаслигидадир. Оддий ловия усимлиги учун энг кулай абиотик омил куёш нури ва унумдор кора тупрокдир. Бахор фаслининг май ойи ловия уругини экиш учун энг оптимал шароит саналади. Иссик минтакаларда апрел ойининг охирги ун кунлиги энг мухим хисобланади. Уругни экиш чукурлиги 3-4 см ни ташкил этади. Агар намлиги етишмайдиган тупрок булса 5 см чукурликка экилиши лозим. Усимлик учун гуллаш ва мева тугиш даврида энг куп намлик талаб этади [7].

Тадкикот объекти сифатида Оддий ловия (Phaseolus vulgaris L.) турига махаллий Равот (Узбекистон), хорижий навлардан Солнышко, Фасоль белая (Россия), Бэйби Лима, Калипсо Красная, Beep (Туркия) навлари бундан ташкари Fagopyrum esculentum турига мансуб Кореядан келтирилган K-15 (Kimje 1 Jaerea), 2). K-17 (Chinchon 1 Jaerae), 3). K-18 (Chinchon 2 Jaerae), 4). К-23 (номсиз), 5). К-28 (Vongwoe Jae), 6). K-31 (номсиз), 7). K-36 (Kimi Jaerae), 8). K-37 (Chongsu Jaerae), 9). K-38 (Chenchon 1- Jaerae), 10). K-46 (номсиз) намуналаридан фойдаланилди.

ТАДКЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Маълумки, усимликларнинг узига хос хусусиятларидан бири физиологик жараёнлардир. Усимликларнинг усиши, ривожланиши ва хосилдорлигини урганишда уругларни лаборатория шаритида унувчанлигини аниклаш катта ахамиятга эга. Оддий ловия намуналарида уругларини лаборатория унувчанлаги 3 та намунаси тахлил килинганда бир бирига якин курсаткичлар кайд этилди. Жумладан, Равот

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

568

- 94%, Калипсо Красная - 93%, Фасоль белая - 92%, Бэйби Лима - 91%, Солнышко - 90% ва Веер - 89% ни ташкил этди хамда намуналар уртасида лаборатория унувчанлиги буйича фарк жуда кам 5% ни ташкил этди. Оддий намуналарини лаборатория шароитида уругларини лаборатория шароитида унувчанлиги юкори булиши дала тажрибалари олиб бориш юкори самара бериши мумкинлиги аникланди (1-жадвалга каранг).

95 94 93 92 91 90 89 88 87 86

1

2

3

4

5

6

1). Равот, 2). Солнишка, 3). Фасоль белая, 4). Калипсо красная, 5). Бейби лима, 6). Веер.

1-расм. Phaseolus vulgaris L. турига мансуб ма^аллий ва хорижий намуналарида ypyF унувчанлиги.

Усимликлардаги органик моддаларнинг куп кисми репродуктив органлар хосил булиши учун сарф булади. Шундан келиб чиккан холда, усимлик хосили энг биринчи навбатда, физиологик жараёнлар учун сарфланган органик моддаларнинг микдорига хамда ташки ва ички омилларга богликдир. Хорижий маржумак (Fagopyrum esculentum)

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

569

намуналарида лаборатория шароитида уругларни унувчанлиги 80-100% ни ташкил этди. Жумладан, K-15 (Kimje 1 Jaerea), K-17 (Chinchón 1 Jaerae), K-18 (Chinchón 2 Jaerae), K-31 (номсиз), K-36 (Kimi Jaerae), K-37 (Chongsu Jaerae), K-38 (Chenchon 1- Jaerae) намуналарида уруг унувчанлиги юкори 100% курсаткични намоён этди. Бундан ташкари, К-28 (Vongwoe Jae), K-46 (номсиз) намуналарида уруг унувчанлиги 90% ва К-23 (номсиз) намунасида ушбу курсаткич 80% эканлиги кайд этилди.

100 1 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 0 10 0 10 0 8 9 0 10 0 0 10 0 10 0 10 0 9 0

L23456789 10 11

1). K-15 (Kimje 1 Jaerea), 2). K-17 (Chinchon 1 Jaerae), 3). K-18 (Chinchon 2 Jaerae), 4). К-23 (номсиз), 5). К-28 (Vongwoe Jae), 6). K-31 (номсиз), 7). K-36 (Kimi Jaerae), 8). K-37 (Chongsu Jaerae), 9). K-38 (Chenchon 1- Jaerae), 10). K-46 (номсиз).

2-расм. Fagopyrum esculentum турига мансуб хорижий намуналарида ypyF

унувчанлиги.

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

570

ХУЛОСА

Адабиётлар тахлили ва олиб борилган тадкикот натижалари шуни курсатдики, дуккакли экинлар каторига кирувчи Fagopyrum esculentum ва Phaseolus vulgaris L. турларига мансуб намуналарида лаборатория шароитида уруг унувчаниги юкори курсаткичларни намоён этди. Бу эса уругларини унувчанлиги юкори булиши дала тажрибаларини олиб бориш жараёнида юкори самара беради. Тажрибани турли харорат даражаларида олиб борилди. Шу нарса маълум булдики, харорат кутарилган сари уругларда униш кобилияти тезлашсада, лекин куп утмай муртаклар нобуд булиши тажрибаларда уз тасдигини топди.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида» ги Фармони.

2. Андреева И.И., Родман Л.С. Ботаника. // Москва. Колос, 2005. - С. 405.

3. Муротов О.О., Аманов Б.Х. Marjumak (Fagopyrum) o'simligming biologik xususuiyatlari // Academic Research in Educational Sciences.-Тошкент, 2021. Volume 2. Issue 11 | 2021 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: Б. 363-369.

3. Губанов, И. А. Fagopyrum esculentum Moench (Fagopyrum sagittatum Gilib.) Гречиха съедобная // Москва. 2003. - Т.2. Покрытосеменные. -С.46.

4. Гнеушева И.А., Солохина И.Ю., Горькова И.В., Павловская Н.Е. Фотосенсибилизирующее действие гречихи и продуктов ее биотехнологической переработки. // Вестник Орловского государственного аграрного университета, 2012.-Выпуск №2. - С. 45.

5. Турсунова, Н. М., Аманов, Б. Х., & Закиров, Д. У. (2021). PHASEOLUS VULGARIS L. ТУРИГА МАНСУБ МАДАЛЛИЙ ВА ХОРИЖИЙ НАМУНАЛАРНИ ДУРАГАЙЛАШ ВА БОШЛАНГИЧ МАНБАЛАРИНИ ЛАБОРАТОРИЯ ШАРОИТИДА УНУВЧАНЛИГИ АНЩЛАШ. Academic research in educational sciences, 2(8), 506-511.

6. Посыпанов Г.С. Растениеводство. -М.: Колос, 1997,445 с.

7. Graham P.H., Ranalli P. Common bean (Phaseolus vulgaris L.).// Field Crops Research. Volume 53, Issues 1-3, July 1997, P.131-146.

https://t.me/ares uz

Multidisciplinary Scientific Journal

February, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.