CC BY
0ХАЙЁМ ВА МАВКЕИ ТАРЛУМА&ОЯШ ДАР ЛА&ОНИ ГАРБ
ДЖУМАЕВ ТУЙЧИБОЙ БАКИЕВИЧ
дотсент кафедры иностранных языков, Таджикский Национальный Университет, Душанбе,
Таджикистан
АСОМОВА УМЕДА ИСЛОМИДДИНОВНА
Старший преподаватель кафедры анатомии и медико-латинских терминологии Таджикский Государственный Медицинский Университет, Душанбе, Таджикистан
В данной статья речь идет о Хайяме и его переводах в Европе. При написании статьи исследователь широко использовал научные источники восточных и западных ученых. Взгляды и мнения ученых в области повествования Хайяма нацелены на наиболее полные моменты по предмету.
При этом, помимо анализа повествований, в статье рассматривается также метод возврата повествований и сохранения их содержания на французском языке.
Ключевые слова: стиль, перевод, метафора, фраза, рифма, язык, аллегория, преувеличение, ритм.
Ба оламиён маълум аст, ки адабиёти точику форс дар тули асрао садао нафар ашхоси забардасту барумандро ба арсаи илму адаб додааст.. Яке аз намояндаи ба назар намоёни ах,ли адаб, фарзанди фарзонаи толику форс Еиёсиддин Абдулфатх, Умар ибни Иброх,ими Хайём мебошад, ки ба адабиёти гарб ва чомеаи адабии Аврупо пештар таъсиргузор будаву чах,онро тасхир кардааст.
Мавсуф хдрчанд дар олами Шарку Гарб чун олим, донишманд, файласуф ва ситорашинос низ шинохта шудааст, аммо рубоиёташ то ба имруз бо микдорх,ои гуногун ракамгузори шудааст ва мавсуфро шух,рати чах,онй додааст.
Дар таакик ва баррасии рубоиёти Умари Хайём саами тарлумони франсав'' Никола хеле назаррас мебошад. Никола аз лумлаи рафикони шоирони муосири франсав'1 Вибер Ж. П. ва Сегерс П. ба шумор рафта, дар тарлумаи «асл»-и рубоиёти шоири толик саамгузор мебошанд. Мааз тарлумаи Никола то аануз барои аар як франсавилафз хеле фаамо ба назар мерасад, ки он тарики наср анлом ёфтааст.
Зимни аз назар гузаронидани сарчашмааои илм'1 маълум мегардад, ки яке аз олимони варзидаи Фаронса Готйе ба аамватанонаш дастур медиаад, то Хайёмро бихонанд ва аз гуфтааои ин адиби оламгир баараманд шаванд. Дар баробари дигар тарлумонао, тарлумони дигареро зикр кардан ба маврид аст, ки сифати тарлумааои он ба забони франсав'1 афзалияти баланд доранд - Гролло мебошад.
Мо ин ло танао як рубоии Хайёмро бо ду забон меоварем.
Хайём мегуяд:
Ин кофилаи умр алаб мегузарад,
Дарёб даме, ки ботараб мегузарад.
Сой', гами фардои киёмат 4Ï хур'?
Пеш оно пиёларо, ки шаб мегузарад.
Тарлумаи Гролло:
La vie passe, mystérieuse caravane
Derobe- lui sa minute de joie
Porte- coupe! Pourquoi t' attrister sur le lendemain de tes compagnons
Verse du... la nuit s'écoule...
Хайёмшиносон шинохти Хайёмро пеш аз хама дар сабки эчоди рубоиёти у медонанд. Аллбатта, сабк як шохаи илми адабиёт буда, мавзуи наве нест.
Ч,ои таъкид аст, ки дар хамаи тахдидотхо, сухан дар боби сабку услуби осори шоир ё нависандаи чудогонаи зери пажухиш дарордошта, бештар ба истифодаи (корбурди) вожахо, андарзхои халдй ва анвои лумлаву банду басти он диддат медиханд. Мухадидони Хайём низ аз руи сабки эчодаш уро то ба сурайё расониданд.
Зимнан бояд гуфт, ки дар бораи таъсири мутадобилаи адабиёти милли хамчун раванди навиддихандаи харакат ба суи вахдат ва иттиходи фарханги чахонй нахустин бор Х,ердер сухан ба миён оварда буд. Баъдтар шоири бузурги Олмон Гёте фарорасии ахди адабиёти чахониро таъкид карда, мохи январи соли 1827 дар номааш ба Эккерман навишта буд: «Адабиёти милли холо то чое сукут кардааст. Акнун мо ба ахди адабиёти чахонй ворид мешавем ва хар касе бояд ба харчи зудтар фарорасии ин ахд мусоидат кунад». «Адабиёти чахон» гуфтани Гёте ишора бар он мекунад, ки тачрибаи хар адабиёте метавонад дастоварди адабиёти дигар бошад.
Барои тарчумаи адабиёти форсй-точикй дар Аврупо таърихи ягона ва амидеро наметавон баён кард. Гарчанде перомуни тарчумахову тахдидхои адабиёти солхои ибтидои ва пешсафони адабиёти муосир таълифоти зиёде дар Шарду Гарб интишор шудааст, андешахои мутарчимон ва мухадидон то ба хол мухталифанд.
Мухим будани мухадкидот ва мутарчимоти осори Хайём дар кишвархои Аврупо ва ба хусус дар Фаронсаро ба эътибор гирифта, дарор додам, ки маколаи зеринро ба тахдиду тахлили мутарчимоти осори Хайём дар гарб бубахшам. Метавон ёдовар шуд, ки бахри ин амал пеш аз хама осори худи Хайём, ки дар солхои гуногун интишор шудаанд ва матнхои тарчумашудаи ашъори Хайём кумак мекунад. Илова ба ин барои халли баъзе аз мухимоту тасдидиятхо аз дигар сарчашмахо низ истифода гардидааст.
Таваччуховар аст, ки давраи омузиши осори Хайём дар Гарб ба давраи рушди адабиёти Аврупо (давраи Эхё) рост омада, ба шоирон, олимон ва донишмандони ин минтада таъсири илмй, адабй расонидааст. Рочеъ ба омузиши осори Хайём дар дохил ва хорич таддидотхои зиёде ба анчом расонида шуда то хол давом дорад. Лозим ва ёдоварист, ки барои дарки дурусти мутарчимоти осори пири Нишопур ва доир ба вазъи илму адаби Гарб ба таври мухтасар чанд нуктаро перомуни он дарл намоям.
Рочеъ ба гузаштагон ва вазъи оилавии Хайём дар ягон манбаъ маълумоти пуррае оварда нашудааст ба чуз аз хаймадуз будани ачдодонаш ва дар даврони хукмронии Саллудиён умр ба сар бурданаш. Хайём дар Исфахону Марв ба омузишу коркарди мукаммали улуми замонааш мепардозад, хатто дар душвортарин лахзахои хаёташ аз мутолиаву тахдид дур нарафтааст.
Ч,ои тазаккур аст, ки тарчумаи осори Хайём яке аз серхонандатарин манбаъ дар кишвархои франсавизабон аст. Еиёсиддин Умари Хайём аз зумраи мутафакиронест, ки тули умри худ рочеъ ба илмхои замонааш андешахояшро руи варад овардааст, ки баъзе аз он ба чуз номашон то ба замони мо омада нарасидааст.
Дар водеъ, хангоме ки мутарчимону мухадидони Хайёмро мавриди таддид дарор медихем, ба муфассилоти зиёде бармехурем, ки мазхари фаровонии ашъори Хайём мебошанд. Х,ангоме ки рубоиёти Хайёмро мехонед, ба фаризахои зиёде сар ба сар мешавед, ки онхо дар мазамати давру замон, васфи шароб, ночурии зиндагй, хуш гузаронидани умр гуфта шудаанд. Х,арчанд у зиндагии хазинеро аз сар гузаронидааст, боз насихат аз он кардааст, ки бояд хар лахзаи хаётро хуш гузаронд.
Чун ухда намекунад касе фардоро,
Х,оли хуш кун ту ин дили шайдоро. Май нуш ба нури мох, эй ёр, ки мох, Бисъёр барояду наёбад моро.
Дар хусуси шинохту муаррифи хеч кадоме аз онхо ба мисли Хайём бахсу мунозирахо сурат нагирифтааст. Бархе ба он андешаанд, ки ду Хайём аст- яке шоир ва дигаре математик, файласуф ва олим. Бахс атрофи шахсияту осори Хайём садсолахост идома дорад. Омузиши рубоиёти Хайём баъзе мухадидони Шарду Гарбро ба качфахмихо овард. Баробари шинохти
манзалати ин мучассамаи илму адаб нотавонбиндо низ буданд, ки ба у ва ашъори у бадои манф! дода аз шоир набудан ва тарона насуфтани у роди пажудиш пеш гирифтаанд, ба ин мисол шуда метавонад андешаи шоир ва мунаккиди Фаронса Е. Ренан, ки гуфта буд: «Агар барои исботи он ки хиради форсй ба пайдоиши ориёнонаи худ то чй андоза муътакид аст, мисоле лозим бошад, онро аз рубоиёти Умари Хайём дар тарчумаи Никола дарёфтан мумкин аст... Хайём шоир, математик, зодиран суфй, риёкори бенуксон созишдидандаи танкиди худо ва гимни мистикй буд» [2.56].
Ба кавли Х. Мизозода ин «шахсият»-ро баъзе аз мудакикони шарк' низ нодида гирифта атрофи мавсуф бадгуидо кардаанд. Начмиддини Розй "бечора, саргаштаи гумгашта, нобино", Имом Газзолй «дуруггуй», козй Ибн-ул-Кифтй муаллифи «Таърих-ал-дукамо» «сирдояш пиндон, аз хуни худ тарсо, одами гайрипорсо, шеъраои фалсафиаш барои диёнати ислом ба мисоли мордои задрнок", Сиддики Нахчувонии озар "Хайёми бофта", Ёрмадмади Табрезй бошад, аз рашк уро Мудаммад Хайёми Астарободй ном бурда, Шайх Умаралишод Хайёмро "афгонй ва суфии ба Таврот гаравида" мегуяд.
Бадбинтарин мудаккики инкоркунандаи Хайём муаллифи китоби "Хайём ва Хайёмй" Мудаммад Мудити Таботабоист, ки дар асоси он ба донишчуёни Донишгоди Тедрон дарс гуфтааст. У менависад: "... Хайёми дакикии дуввум Алоуддин Али ибни Мудаммад бинни Мудаммад бинни Адмад бинни Халифи Хуросонй маъруф ба Хайём аст, ки дорои девони шеър ба форсй буда ва шеъри у дар Хуросону Озарбойчон дар нимаи дуюми асри 7-и дичри маъруф ва машдур будааст. Аз огози садаи даштум то нимаи садаи нудум Хайёми тоза ва мачозй бар ду Хайёми дакикй-даким ва шоир афзуда шуд. Паи пешбурди тадкик ба чои як Хайём имруз бо чадор Хайём пешору задем, ки яке аз ондо даким Умари Хайём -файласуф ва риёзидони машдури Шарку гарб аст ва дигаре Ибни Халф Хайём шоири порсигуй аст, ки аз у китьадои арабй ба мерос монда. Севвум Хайёми мачдули нависандагони «Ч,омеъ-ул-Х,икоёт» ва «Тазкират-ул-мулук» ва соири Низомулмулк аст, ки мероси илмй ва адабй надорад Хайёми чадорум Умар ибни Муааммад Хайёми Астарободй аст, ки Ёрмадмади Рашидй 550 рубоии уро... мураттаб кардааст.
Муаллифи рисолаи "Нигоде ба Хайём" устод Шардин Мудочири Шервонй - Х,асани Шойгон бардак нигошта: "Рубоиётй Умари Хайём назираш то кунун дар деч кучои дунё гуфта ё суруда нашудааст».
Дар тарчума ва пажудиши осори Хайём дар Фаронса ва кишвардои дамзабони он ба чуз номи Хайёми Нишопурй ягон номи Хайёми дигари адиб, шоир, нависанда номнавишт нагаштааст. Дар давоми пешбурди тадкик аз Хайёмони дигар маводе дам дастрас нагардидааст.
Умари Хайём бо асардои нотакрор ва оламшумули худ дар рушду нумуи илму фарданги Шарку Гарб накши пойдор гузоштааст. Бо рубоиёти дилошубаш на тандо дар байни форсизабонон, балки дар байни мардуми Аврупо низ мадбубияти хосае пайдо кардааст. Ин аст, ки аз асри 17 сар карда дар Аврупо ва берун аз он осори чадонгири у тарчума ва нашр гардидаанд, у бо асардои илмиаш дар содаи риёзиёт, нучум, фалсафа, тиб ва адабиётшиносй дар олами Шарку Гарб макоми сазовореро касб намуда, илмдои замонаашро ба арши аъло расонидааст, ки ба кашфиётдои кардаи у баъд аз 5-6 асри у даст ба он задаанд.
Нобигаи тамаддуни чадош Хайём дорои мактаби адабист, ки аз хазорон каламкаши адабиёти точикй-форсй на дар шоиреро метавон дорои мактаби адаб! номид. Мактаби адабии Умари Хайём омухташаванда буда, метавон дар мактаби ин марди бузурги илму фарданг садао нафарро ба камол расонд. Зеро аз каъри асрдо то ба имруз ашъори бузургтарин нобигаи шеър, Хайёми Нишопури арзишдои худро гум накардааст. Аз у беш аз 20 китоб (рисоладо) бок' монда, ки дорои мазмундои олй, андешадои бикр, фарогири мавзуву масоили печида буда, дачман калон нестанд ва дар кадоме кашфиёти нодири ин ё он илманд. Андешахои дили шоир бо рисолааои илмиаш дар бисёр долат дамоданг ва таквиятдеди илму адабанд. Нобигаи чодаи фалсафа, илму шеъру адаб дар як рубоиёташ хоксорона хулосаи дамаи кашфиёт, андешадояшро амик баён кардааст:
Ин баари вулуд омада берун зи нухуфт... Рубоиёти Хайём фарогири таълимот, акоид, афкори нотакрор, таълимоти суфиёна ба чахониён мерос монда. Аз мутолиа ва тарчумаи навиштахои у дарёфтам, ки чаззобият, рухй озодандешонаи рубоиёти Хайём ба магзу устухони хонандааш кора мекунад. Хайём дар рубоисарои мукаддамтар аз хамаи рубоинависони олам аст, дар тасниф олй, фарогири масъалахои мухим, ишоратгари рушди чомеа, фарёдгари дардхо, инъикосгари хакикату розхо, донандаи оини чахондорй, халкунандаи масоили аз тавоноии инсон берун аст. Андешахои Хайёмро ховаршиносонй кишвархои франсавизабон риндона ва афкораш орифона баён кардаанд, ки метавон аз хамон чор мисрахояш дарк кард. Аз нигохи у «зиндагй саропо шурангез» аст ва аз худ пурсон шудаву ба саволаш худ лавоб медихад «зирак бояд буд ва дами хуш бояд дарёфт».
Хуш ин ки дар ин замона озода бизист,
Хурсанд ба хар чиз, ки Худодода бизист. В-ин як дами умрро ганимат бишумурд, Озодаву босодаву бо бода бизист. Тарлумааои рубоиёти Хайём то аануз идома доранд ва аз сарчашмааои илмиву амали маълум аст, ки дар забони франсав'1 беш аз 70 тарлумаи Хайём мавлуд аст. Пас маълум мегардад, ки то аануз кашфиёти осори Хайём анлом напазируфтааст.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1. Балли, Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. - М.: Изд-во иностр. лит., 1955. - 416 с.
2. Шокир Мухтор. Замон ва тарлумон./ Мухтор Шокир. Душанбе, 1989.-211с.
3. Omar Khayyâm, Sad-o-YekRobâ'i (Cent un quatrains), traduit du persan et présenté par Gilbert Lazard, Téhéran, éd. Hermès, 1999, -345p.
4. Sadegh Hedayat, Les chants d'Omar Khayyam, traduit en français par M. F. Farzaneh et Jean Malplate, Paris, Corti, 1993,-245p.
5. Traduit en français par Gilbert Lazard, Téhéran, Hermes, 1378,-378p.
6. Javad Hadidi, De Sa'adi à Aragon, Téhéran, Alhoda, 1999,- 817 p.
7. Jean Tardieu, cité in La terre et les rêveries de la volonté, Op.cit, -80
