CC BY
18УДК 376.3
AyFaH М.Н.
7M01901 - Арнайы педагогика Казак ^лттьщ кыздар педагогикалык университет (Казахстан, Алматы)
Гылыми жетекшiсi: ^абдырова А.А.
Ага окытушы, PhD Казак ^лттык кыздар педагогикалык университетi (Казакстан, Алматы)
НАШАР ЕСТИТ1Н БАСТАУЫШ СЫНЫП ОКУШЫЛАРЫНЫЦ КОММУНИКАТИВТ1 ДАFДЫЛAPЫН ЗЕРТТЕУД1Ц МАЦЫЗДЫЛЫFЫ
Ацдатпа: мацалада есту цабшет1 нашар бастауыш сынып оцушыларыныц коммуникативт1 дагдыларын зерттеудщ озектшт корсетшген. Есту цабшет1 нашар балаларда олардыц сойлеуг мен царым-цатынасыныц цалыптасуы мен дамуы арнайы дайындыцсыз оздшнен цалыптаспайды. Бул мацалада есту цабшет1 нашар балаларда царым-цатынас дагдыларын дамытуды зерттеу мэселеЫне эсер етудщ мацыздылыгы мен эд1стер1 талцыланады.
Ктт свздер: коммуникация, есту цабшет1 зацымдалган балалар, нашар еститт
балалар.
Карым-катынас дагдысын тYсiну жэне онын, к^рлымын сонымен катар онын, eмiрдщ барлык сферасымен аймагындагы релш жалпы теориялык аспеклде тYсiну нашар еститiн бастауыш сынып окушыларынын коммуникативтi дагдыларынын негiзiн тYсiнуiмен сэйкес келуi кажет. Б^л мэселеш келесi тYPде карастыруга болады.
Бiрiншi ауыткушылык, ягни есту кабiлетiнiц закымдалуы ол аталмыш балаларда екiншiлiк кемютшке ягни сейлеу тiлiнiц дамуыныц белгш б^зылыстарына, ауыткушылыктарына алып келедi. Б^л ауытку ез кезегiнде балалардыц коммуникативт есту «портретшде» кeрiнiс алады. Б^ндай «портрет» балаларды ерте окыту мен тэрбиелеудщ жагдайына тiкелей байланысты: ягни есту кабшетшщ закымдалуын ерте аныктау, естудi протездеу,
тузетушшк-дамыту кемек керсету, отбасы жагынан езара ыкцалдастьщ, баланыц жеке интелектуалды децгейi, баланыц туа блкен тiлдiк дарындылыгыныц болуы.
Сонымен екшшшк ауыткушылыктыц кешенi жэне оларды компенсациялау мен тYзету бiр катар элеуметлк факторлардыц езара ыкпалдасуымен тiкелей байланысты: отбасыныц эсер^ жалпы окыту жуйесшщ д^рыс тацдалуы, баланы окыту мен тэрбиелеуде педагогикалык технологияларды колдану, коршаган элемдi танудагы баланыц жеке белсендшп.
Г.А.Карпованыц карастыруы бойынша жалпы есту кабiлетiнде б^зылысы бар балалардыц т^лгасын дамытудыц депривациялык жагдайларын зерттей отырып оларды келесi тYрге белген: сейлеу тшдж депривация, коммyникативтi депривация, акпараттык-мэдени депривация, эмоционалды депривация, элеуметлк депривация.
Аталмыш депривациялардыц эр кайсысыныц бiздiц зерттеу пэшмiзге тiкелей катысы бар жэне олар бiр-бiрiмен тыгыз байланысты болып келедi. Элеуметтiк депривация дегенiмiз - ол отбасылык тэрбиелеу жагдайы (калыпты еститiн ата-аналармен) жэне калыпты естилн окушылардан ажыратып мектеп интернаттарныда окыту жагдайы ретiнде карастырады. Б^ндай жабык арнайы тYзетyшiлiк мектептердiц оку тэрбиелш Yрдiсiнде балалардыц басым белтнде коммyникативтi депривация жиi кездеседi. Ол балалардыц элеуметлк карым -катынасыныц шектеулi болуымен сипатталады. Б^ндай контактшер кебiнесе олардыц темен сапасына алып келедi, ягни сейлеу тiлдiк депривация балалардыц элеуметлк тэжрибесiнiц шектеулiгiмен сипатталып, сейлеу тiлдi мецгеру децгейiн теменделп отырады. Атакты немiс сурдопедагогы С.Гейнике зерттеулершде (1727-1790 жж) таза ауызша сейлеу тiлi эдiсiн колданып соган сэйкес езiнiц психолингвистикалык тYсiнiктерiне сэйкес ауызша сейлеу тшн есту кабшел закымдалган балаларды окытудыц басты максаты ретiнде таныган.
Сонымен катар Л.С.Выготский ез ецбектершде окытудыц депривациялык жагдайларына есту функциясы закымдалган балаларды окыту мен тэрбиелеу
жагдайында туындайтындыгын атап етш ол: «Б1здщ арнайы мектеп баланы окшауланган элемнен шыгарудыц орнына б^л балаларда окшаулыкка алып келетiн жэне оныц сипоратизiмiн кушейтетш жагдайларды туындатады. Осы жектiспеушiлiктiц салдарынан балаларды жалпы тэрбиелеу шектелетшдтн» атап еткен. Мысалы, естiмейтiн балалардыц сейлеу тш карастырсак болады. Естiмеушiлiк ез артынан сейлемеушiлiктi ертетiндiктен ол адамды когамнан Yзiп алып, т^лганыц когаммен элеуметтiк байланысын б^зады. Сондыктан Л.С.Выготский зерттеулершде заманауи мектептеп бiлiм беру жYЙесiне тiкелей катысты келесi тYсiнiктi атап еткен: сурдопедагогиканыц орталык негiзi ол естiмейтiн баланы элеуметтiк тэрбиелеу деп карастырган болатын. Кейiн Л.С.Выготский мэдени тарихи теорияныц авторы жэне гылыми мектептiц негiзiн салушы ретшде Л.И.Божович, А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, Д.Б.Эльконин тагы сиякты галымдардыц дефектiнiц биологиялык жактарыныц элеуметтiк салдарын талдау мэселесше ерекше назар аударуды ^сынган. Оныц пiкiрi бойынша элеуметтiлiк толык кандылык ол тэрбиелеудiц соцгы максаты соцгы нYктесi деп карастырган. Б^ндай максатка кол жеткiзу баланыц коммункативтi кещсигш кецейту аркылы мYмкiн екендiгiн атап етедг Ал коммуникативтi кецiстiгi ол балалардыц окитын жэне т^ратын мектептеп кещстт болып табылады. Сурдопедагогикада арнайы педагогиканыц мацызды бiр белiгi ретшде коммуникация мэселес гылымныц пайда болу кезещнен бастап езектi мэселе ретшде танылып келедi. Б^л естудiц б^зылыс нэтижесiнде туындаган екiншiлiк кемiстiктiц пайда болуымен тыгыз байланысты болып келедг Есту кабiлетi закымдалган балаларды сейлеу тшне окытуга арналган алгашкы ж^мыстардыц бiрi ол И.Васильевтыц ецбегi «еслмейтш балаларды сейлеу тiлiне, жазбаша сейлеу тшне,окуга Yйрету окыту эдютемеш» болып келедi (1900), онда галым «адамзат тшнщ» зацдылыктарын к¥руга талпынган болатын. Кешн 1950 жылы С.А.Зыков ез тарапынан есту кабiлетi закымдалган балаларды тшге окытудыц эмбебап жYЙесi жасалынып онда галым сейлеу тiлдiк карым-катынасты калыптастыру кагидасы бойынша тiлге окытуды аныктаган.
С.А.Зыков бул зерттеулершде тшге окыту жYЙесшщ кагидаларынын iшiнде жетекшi кагида ретiнде тiлдiц ю-эрекетпен байланысты кагидасын ерекше атап еткен. Сондыктан С.А.Зыков бул жYЙенi коммуникативтi жYЙе деп карастырган. Коммуникативтi жYЙеге тэн мацызды кагидалардын бiрi ол карым-катынас кажеттiлiгiн колдану, карым-катынасты уйымдастыру,сейлеу тшдж ортаны уйымдастыру болып келедi. Кептеген сурдопедагог галымдар бул ецбекке накты талдау берген, бiрак бiз ушш Г.А.Карпованыц коммуникативтi эрекеттш жYЙесiнiц психологиялык жэне лингвистикалык негiздеу де ерекше кызыгушылык тугызды. Карым-катынас барысында кажеттшкл колдану кагидасын С.А.Зыков Л.С.Выготскийдыц эдютамалык ецбектерi негiзiнде курастырып, ол сейлеу тшдщ ю-эрекет кажеттiлiк жатыр дегендi атап керсеткен.
А.Г.Зикеев ез зерттеулершде тшдш жYЙенiц тYрлi жактарымен жумыс жYЙесiнiц авторы нашар еститiн балалардын сейлеу тiлiн дамытуга байланысты мэселелердi карастыру барысында Н.И.Жинкина, А.Н.Соколова, А.А.Леонтьева, Б.Г.Ананьева тагы баска сиякты жетекшi психологтардын жумыстарына CYЙене отырып, сонымен катар И.П.Павлованын екiншi сигналдык жYЙесi,Л.С.Выготскийдын бала дамуынын потенциалды мYмкiндiктерi туралы iлiмдерiне жэне езгеде галымдардын бiркатар жумыстарына, енбектерiне, зерттеулерiне CYЙенген. Ол коммуникация теориясын есепке алып Г.М.Андреева, А.А.Бодалев, М.С.Каган, А.А.Леонтьев, Б.Ф.Ломов); жэне М.И.Кнебель, А.Р.Луриянын ойдын жэне пайымдаудын туындау компонентiндегi манызды екiншiлiк кагидасынада CYЙенген болатын. Пайымдаудын сейлеу тшдш сызба нускасы оны сырттай жYзеге асыруга катысты ондагы Yшiншiлiк жэне тертшшшк компонентер бойынша И.А.Зимняя, Т.В.Рябов сиякты галымдардын жумыстарын негiзге алып, зерттеулер жYргiзген [1].
Iшкi сейлеу тшнщ туындауынын негiзi ол сейлеу тшдш сезiм жэне есту сезiмiмен тыгыз байланысты болып келедi. Бул жагдайлар нашар еститiн балалардын сейлеу тшн калыптастыруда есепке алынуды кажет етедi.
А.Г.Зикеев ез ецбектершде жазбаша сейлеу тшнщ ролш аныктауда есту дефеклс бар балаларды тiлге окыту жYЙесiне ерекше мэн белген. Зерттеу ж^мыстары барысында ол А.М.Гольдберг, В.И.Флери (1881), И.А.Васильева, П.Д.Енько жэне Н.М.Лаговский сиякты галымдардыц зерттеулерш есепке алган. Нашар еститiн балалардыц сейлеу тiлдiк эрекетiнiц психологиялык аспектшерш карастыру нэтижесiнде А.Г.Зикеев келесi теорияларын, корытындыларын керсетедi:
1. Нашар еститш окушылардыц сейлеу тiлi кабiлетiн дагдыларын калыптастыру белсендi сейлеу тiлдiк тэжрибе непзшде, сейлеу тiлдiк к^рлымдарды интериоризациалау YPДiсiнде, сыркы сейлеу тiлiн шю сейлеу тiлiн туындату барысында мYмкiн болатындыгын атап керсетедi. Осы орайда пайымдау коммуникативтi багытка ие болады.
2. Жазбаша сейлеу тiлi ол нашар еститш балаларды сейлеу тшне окыту жYЙесiнде «ерекше кiру женшде» колданылады.
3. Нашар еститiн балалардыц езше багытталган ауызша тiлiн тYсiнуi балалардыц заттык iсэрекетiне CYЙене отырып жYргiзiледi кейiн гана ондагы сездщ магынасына мэн бере отырып ол ондагы ^йымдастырушы грамматикалык к^рлымдык формаларга ие болады.
Тiлге окытудыц ею жYЙесiн сэйкестендiруде ягни нашар еститш жэне еслмейтш балаларды тiлге окыту жYЙесiнде ^ксас сипаттарды да карастыруга болады. Екi жYЙеде де басты назар ол балалардыц ауызша сейлеу тшн дамытуда, жазбаша сейлеу тшн дамытуга, коршаган адамдармен катынас ретшде сейлеу тiлiн дамытуга, естiп кабылдауын дамытуга, естiп керiп кабылдауын дамытуга, езшдж сейлеу тiлiнде ауызша сапалы айтуын жэне оныц анык болуына кол жеткiзуге багытталады. Психологтар карым-катынас барысында туындайтын коммуникативтi барьерлердi, кедергiлердi атап еткен: олар тYсiнбеушiлiк кедергiлерi (фонетикалык, семантикалык, стилистикалык, логикалык т.б.) элеуметтiк мэдени айырмашылыктар жэне карым-катынастагы кедергiлер. Психолингвистер коммуникантардагы жалпы сейлеу тшнщ болмауы
барысындагы коммуникациянын, mymkïh еместтнде атап керсетедг Бул зерттеулер 6i3 ymïh ерекше кызыгушыльщты тудыратыны сезшз, ce6e6i есту к;абшет зак;ымдалган балалардагы коммуникативтi ю-эрекеттеп киындьщтар бул факторлармен тыгыз байланысты болып келедi. Дэл осы орайда (Р.М.Боскис, Е.П.Кузьмичева, Л.В.Нейман) сияк;ты галымдардыц тiлге ок;ыту эдютемеш жэне оныц мазмунын жасау кезендерi бойынша жумыстары, зерттеулерi мацызды болып келедi [2].
Балалардыц естiп кабылдауын дамытумен ауызша сейлеу тiлiн к;алыптастыру мэселелерше арналган жумыстардыц жетекшi авторларын И.Г.Багрова, В.И.Бельтюкова, Е.П.Кузьмичева, Л.П.Назарова, Л.В.Нейман, Е.З.Яхнина тагы баска галымдарды карастыруга болады. Олардыц жумыстарында есту кабшет закымдалган балаларды ауызша сейлеу тшне окыту жэне ауызша сейлеу тшн кабылдауга ок;ыту кажеттшп ерекше аталынып етiлiп, аталмыш жайттар калыпты адамдармен коммуникативт актiлерге толы; канды к;атысуы Yшiн мацызды екендiгiн ;арастырган[3].
ЭДЕБИЕТТЕР:
1. КицулН.С.Формирование навыков коммуникации у детей со сложными и множественными дефектами / Н.С. Кицул, Л.В. Абрамова //Логопед.- 2005. №5.-С. 11-18.
2. ТитоваС.В., Брычкова Я.В., Гармс, Т.А., МироноваЕ.В. и др. Коммуникативная культура. От коммуникативной компетентности к социальной ответственности / С.В. Титова, Я.В. Брычкова, Т.А. Гармс, Е.В. Миронова и другие. - Питер Пресс, 2009. - 118 с.
3. Боскис Р. М. Глухие и слабослышащие дети / Р.М. Боскис. - М., 1963.
