CC BY
0Central Asian Journal of
Education and Innovation
HARBIY XIZMATCHILARNING RADIKALIZM JARAYONLARINI ILMIY RAVISHDA O'RGANISH VA MATEMATIK STATISTIK TAHLIL QILISH
Qo'ysinova Fazilat Oripovna
Siyosiy fanlar bo'yicha falsafa doktori (PhD) dosent, Giyosov Ergashboy Obidjonovich
O'zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi Harbiy kadrlarni tayyorlash boshqarmasi bo'lim ilmiy xodimi Maxmudov Nimadulla Axmatovich Farg'ona "Temurbeklar maktabi" harbiy akademik litseyi matematika fani o'qituvchisi f-m. f. n., tabiiy fanlar kafedra professori, O'zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlar Akademiyasi https://doi.org/10.5281/zenodo.12200080
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 10-June 2024 yil Ma'qullandi: 15- June 2024 yil Nashr qilindi: 21- June 2024 yil
KEY WORDS
Radikalizm, radikallashuv,
respodent, chastota, empirik funksiya, regressiya tenglamasi, korrelyasion bog'lanish,
korrelyasiya koefisiyenti, Styudent taqsimoti
Maqolada harbiy xizmatchilar va harbiy tizimda ta'lim olayotgan o'quvchilar orasida radikalizm jarayonlarini, so'rovnama asosida matematik tahlil qilish va ilmiy asoslash e'tirof etilgan.
Harbiy xizmatchilarning radikalizm jarayonlarini ilmiy ravishda o'rganish maqsadida, respodentlar sifatida, serjantlar tarkibi (50 ta), kursantlar tarkibi (50 ta) tanlab olindi.
So'rovnoma o'tkazishdan maqsad, harbiy xizmatchilarning kesimlar bo'yicha, radikallashuv muammosi yechimiga oid tavsiyalar, ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqish, eng muhimi, yuqori va past bo'g'inlar orasida matematik statistik qonunlar asosida, empirik nazariy formulalarni, ishlab chiqish, kamida ikkita parametrlari o'xshash bo'lgan, guruhlar orasida korrelyasion bog'lanish qonunlari asosida, regressiya tenglamalarini ishlab chiqish, natijada, hozirgi va kelajakdagi harbiylarda bo'lishi mumkin bo'lgan radikalizm hodisalarini katta aniqlik bilan diagnostika qilishdan iborat.
Radikal sozi lotin tilidan olingan bo'lib, lotincha "radix" so'zi "ildiz" degan ma'noni bildiradi, ya'ni, tub, qat'iy va keskin choralar, harakatlar, dasturlar tarafdoriga nisbatan bu atama ishlatiladi.
Radikalizm - muayyan shaxs yoki guruhning mavjud ijtimoiy, siyosiy va madaniy holatini tubdan va murosasiz o'zgartirish istagidan iborat jarayondir. Psixologlarning ta'kidlashicha, yoshlardagi tajribasizlik va hissiyotga tayangan holda ish yuritishi, tashqi ta'sir natijasida ruhiy holatining o'zgaruvchanligi; ruhiy tushkunlikka tez tushishi va ruhiy zarbalarga chidamsizligi; yaqinlari e'tiboridan butunlay chetda qolishi; o'ta qiziquvchanlik hamda axborotlarni to'laqonli tahlil qilmaslik, ishonuvchanlik kabi qator omillar
radikallashuv jarayoniga xizmat qilishi mumkin.
Shuningdek, yoshlarning turli oqimlarga kirib qolishlari sabablari qatorida ularning bilimlari, shu jumladan, birdaniga va hamma narsaga (boylik, shon-shuhrat, martaba va hokazo) ega bo'lishga harakat qilishi, ilmiy tilda aytganda maksimalizm kabi ma'naviy-ruhiy omillarni ham alohida ajratib ko'rsatish lozim.
Tarixga nazar soladigan bo'lsak, hatto Ikkinchi jahon urushiga olib kelgan, o'ta salbiy bo'lgan natsional-sotsializm shiorlari o'sha paytda va o'sha joyda odamlarning ongida yaxshilik bo'lib gavdalangan. Boshida nemislarning madaniy birligini quvvatlash uchun shakllangan nemis millatchiligi birozdan so'ng radikallashib, atrof-dunyoga nisbatan nafratga to'lgan ekstremistik, irqchilik, antisemitizm, antidemokratizm, "irqiy gigiyena" - millatni "irqiy begonalar"dan va "noraso" elementlardan tozalash g'oyasi va boshqa salbiy illatlarni o'z ichiga olgan totalitarizm g'oyasiga - natsizmga aylangan. Bunaqa evrilish aynan... radikallashish evaziga sodir bo'ladi.
Radikallashishga misol keltiradigan bo'lsak, kishining o'z Millati va Vatani uchun qayg'urishi, uning rivoji va ozodligini istashi bu yaxshi, har bir insonga bezak bo'la oluvchi tuyg'u. Biroq bunday intilish qizig'ida inson ma'naviy me'yorlarni chekkaga surib qo'yadigan bo'lsa, bunda u o'sha doiradan chiqib ketgan bo'ladi - radikallashish asnosida ekstremizm va boshqa - jiddiy illatlarga duchor bo'ladi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta'kidlaganidek
«Biz jamiyatimizda har qanday radikallashuvga, yoshlarimiz ongini buzg'unchi yot g'oyalar bilan zaharlashga, dindan siyosiy maqsadlarda foydalanishga, ma'rifat o'rnini jaholat egallashiga yo'l qo'ymaymiz» [1]
«Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma'naviy salohiyatga ega bo'lib, dunyo miqiyosida o'z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo'sh kelmaydigan insonlar bo'lib kamol topishi, baxtli bo'lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz» [2]
Natijalar va tahlillar Olingan ilmiy tadqiqot (kuzatish) larning natijalarini jadval ko'rinishiga keltiramiz. Asosan yuzta so'rovnoma savollari mavjud bo'lib, har bir savol 1 ball yoki 1 foizni tashkil etadi. Eng avvalo
x1 - vatanparvarlik 24 ta, x2 - insonparvarlik 14 ta, x3 - etiqod 17 ta, x4- ishonch 18 ta, x5 - iroda 10 ta, x6 - g'urur 15 ta, x7 - murosa 8 ta, x8 - mehr-shavqat 4 ta savollardan iborat bo'lib, yuztadan har bir son shu foizga proporsional bo'ladi. Masalan 14 ta savolga 14 % beriladi. Ushbu diagrammaning ko'rinishini gistogramma yoki grafiklar shakliga keltirilib, matematik statistik taxlil qilamiz.
O'zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligiga qarashli xarbiy xizmatchi va kursantlarning radikalizm ta'siridan saqlash maqsadida o'tkazilgan ilmiy tatqiqot ishimizning (so'rovnoma asosida) natijalarini jadval ko'rinishga keltiramiz
Serjant va kursantlarning radikalizm jarayonlariga bo'lgan munosabatlarini so'rovnomalar bo'yicha olingan natijalari.
1.1-jadval
N Respondentlar X1 *3 X4 *5 x6 X7 x8 Umumiy ball %
1 Serjantlar 20 12 5 14 9 13 7 2 82
2 Kursantlar 18 13 6 14 9 14 3 3 80
3 O'tkazilgan so'rovnomalar hajmi (chastotalar) 7 4 7 8 4 4 10 6 n = 50
4 Klassik ehtimollik 0.14 0.08 0.14 0.16 0.08 0.08 0.20 0.12 p = 1
Kursantlar bilan ularning yetakchisi bo'lgan serjantlarning parametrlarini taqqoslaymiz. X[ - olingan ilmiy tadqiqotning variantalari, nt - kuzatilayotgan yoki o'rganilayotgan obektning takroriy soni yani chastotalar. 1.1 - jadval natijasi bo'yicha respondentlarining empirik funksiyasini tuzamiz. Taqsimotning empirik funksiyasi (tanlanmaning taqsimot funksiyasi) deb har bir x qiymati uchun X, F*(x) = ehtimoliga aytiladi.
Bu erda nx - x dan eng kichik bo'lsa, x < x1 da F*(x) = 0, xn - eng katta variant bo'lsa u holda x > xn da F*(x) = 1.
Qisqa qilib aytganda, tanlanma taqsimotning empirik funksiyasi bosh to'plam taqsimotining nazariy funksiyasini baholash uchun xizmat qiladi. Xn variantalarni o'sish tartibida joylashtiramiz
1.2-jadvalda serjantlar tarkibining so'rovnova savollariga javoblari aks ettirilgan
1.2 - jadval
№ Variantalar (oqibat) Xi 2 5 7 9 12 13 14 20
1. Chastota (hodisani takrorlanishi) 6 7 10 4 4 4 8 7
2.
Sinovlar hajmi
ni = n1 + n2 + n3 + n4 +ns +n6 + n7 + n8 = 50 Eng kichik varianta 2 ga teng, demak x < 2 da F*(x) = 0,
x < 5 qiymat, x1 = 2; 6 marta takrorlangan u holda 2< x <5 da F*(x) = — = 0,12
y J 50
x <7 qiymatlar, jumladan x1 = 2; x2 = 5; qiymatlar 6+7=13 marta kuzatiladi.
13
5< x <7 da F*(x) = 13 = 0,26
K y 50
x < 9 qiymatlar, jumladan x1 = 2; x2 = 5; x3 = 7; qiymatlar 6+7+10=23 marta
kuzatiladi, u holda
7 < x < 9 da F*(x) = 73 = 0,46
v J 50
x < 12 qiymatlar, jumladan xx = 2; x2 = 5; x3 = 7; x4 = 9 qiymatlar 6+7+10+4=27 marta kuzatiladi, u holda
27
F*(x) = — = 0,54
50
9 < x < 12 da
x < 13 qiymatlar, jumladan xx = 2; x2 = 5; x3 = 7; x4 = 9; x5 = 12; qiymatlar
6+7+10+4+4=31 marta kuzatiladi, u holda
31
F*(x) = — = 0,62
50
12 < x < 13 da
x < 14 qiymatlar, jumladan x1 = 2; x2 = 5; x3 = 7; x4 = 9; x5 = 12; x6 = 13 qiymatlar 6+7+10+4+4+4=35 marta kuzatiladi, u holda
35
13 < x < 14 da F*(x) = 35 = 0,70
50
x < 20 qiymatlar, jumladan x1 = 2; x2 = 5; x3 = 7; x4 = 9; x5 = 12; x6 = 13; x7 = 14 qiymatlar 6+7+10+4+4+4+8=43 marta kuzatiladi, u holda
14 < x < 20, F*(x) = 43 = 0,86
50
x > 20 da F*(x) = 1
Ilmiy tadqiqotlar natijasida, hisoblangan nazariy empirik taqsimot funksiyasi quyidagicha ifodalanadi:
r x < 2 da 0 2 < x < 5 da 0.12 5 < x < 7 da 0.26 7 < x < 9 da 0.46 F*(x) = <( 9 < x < 12 da 0.54 (1.1)
12 < x < 13 da 0.62
13 < x < 14 da 0.70
14 < x < 20 da 0.86 ^ x > 20 da 1
Izlanayotgan empirik funsiyani yasaymiz
F*(x 1
0. 5
-1—i—1- —1— - -1— — — —1—1-1—1—1— ->
1 2 3 4 5 6 7
8 9
1.1-rasm
0
1.1 rasmda harbiy serjantlarning so'rovnomalar asosida olingan ilmiy natijalarining emperik taqsimot funksiyasining (nazariy tahlili) grafigi tasvirlangan
Ilmiy tadqiqotlar natijasida Xj - Serjantlar, Vj - esa Kursantlarning so'rov natijalari bo'yicha olingan, har ikkala guruhda N = 50 ta dan respondentlar qatnashgan bo'lib, harbiylar uchun muhim bo'lgan sakkiz turdagi 100 ta savollarga javoblarning o'zaro korrelyasiyasi bog'liqligini va regressiya tenglama (chiziq) larini tuzamiz.
M(X) « x = Z"=i/n; M(7) = Zf=i/n «y ;
(1.2)
\iïï. v2 n n V^ V V
2 _ Zii=iAi —2 2 _ Vi=1 —2. ^ _ Vi=lAlrl--
= " ^ , = " y ; ^xy = " y Bu erdan quyidagi formula bo'yicha korrelyasiya koeffisientini topish mumkin:
C
rxy =
xy
axay
F ning X ga regressiya to'g'ri chizig'ini 1.3-jadvalda keltirilgan ma'lumotlar bo'yicha
topamiz
1.3-jadval
№ Serjantlar Yi Kursantlar T Izoh
1. 20 18 400 324 360
2. 12 13 144 169 156
3. 5 6 25 36 30
4. 14 14 196 196 196
5. 9 9 81 81 81
6. 13 14 169 196 182
7. 7 3 49 9 21
8. 2 3 4 9 6
n=5 0 V = 82 V = 80 V = 1068 <z(2 V = 1020 i—IV.2 I V = 1032
Jadvaldan quydagilarni olamiz:
V8=i*i = 82 ; VU^ = 80; VU*? = 1068; V8=iy? = 1020;
Zf=iX^ = 1032
(1.3)
x = ^^ = 82 = 1.64;
50
V? v. V = ^^
J -k>
= 80 = 1.60;
50
Ta2 = SLdi
x n
2
X
2
1068 50
2.68 = 18.67; ctx = 4.32;
al = -y2 = — - 2.56 = 17.84; av = 4.22;
' n ' 50 y
Tl-1XiYi__1032
Cxv =l~1 1 1 -x y = —---1.64 • 1.60 = 20.64 - 2.62 = 18.02
xy n 7 50
Agar ko'paytma \rxyl • yn - 1 > 3 bo'lsa, tasodifiy olingan X va Y (X-ofiserlar va Y-kursantlar) qiymatlari o'rtasida korrelyasion bog'lanish yetarlicha ehtimoliy bo'ladi. Ya'ni ular orasida ehtimoliy chiziqli bog'lanish borligini ko'rsatadi. Agar X va Y orasida chiziqli yaqinlashuv o'rnatilgan bo'lsa, yx dan x ga chiziqli regressiya formulasi quyidagicha yoziladi.
Chiziqli regressiya tenglamasi quyidagicha
yx-y = rxy^(x-x)
ux
(1.4)
Olingan natijalarni (1.4) formulaga qo'yib hisoblasak,
4,22
yx - 1,60 = 0,99 ~(x- 1,64); yx - 1,60 = 0,96 • (x - 1,64) = 0,96x - 1,57; yx
0,96x + 1,60 - 1,57 = 0,96x + 0,03
Xuddi shuningdek,
yx = 0,96x + 0,03
X\
* = rxy^-r(y -y)
(1.5)
4 32
Xy - 1,64 = 0,99 —(y- 1,60); xy - 1,64 = 1,01(y - 1,60) = 1,01y - 1,62; xy =
4,22
1,01y + 0,02
Y ning X ga va X ning Y ga nisbatini ifodalovchi korrelyasion bog'lanish jadvali
1.4-jadval
y
№ Xi Yi
Serjantlar O'quvchilar y* Xy y% Xy
1 20 18 19,32 18,20 1,11
2 12 13 11,60 13,15 -1,56
3 5 6 4,84 6,08 -1,24
4 14 14 13,53 14,16 -0,64
5 9 9 8,70 9,11 -0,41
6 13 14 12,56 14,16 -1,60
7 7 3 6,77 3,05 3,72
8 2 3 1,95 3,05 -1,11
Quyidagi korrelyasion 1.4 jadvalda keltirilgan ma'lumotlar bo'yicha, Y ning X ga va X ning Y ga regressiya to'g'ri chiziqlarining tenglamalarini tuzamiz.
1.2-rasm
1.2-rasmda serjant va kursantlarning radikalizm jarayoniga bo'lgan munosabatlarini ifodalovchi regressiya tenglamalari ko'rsatilgan
Olib borilgan ilmiy izlanishlarning haqiqiy qiymatini baholash uchun, haqiqiy qiymati a noma'lum bo'lgan,teng (bir xil) aniqlikdagi n = 50 marta o'tkazilgan so'tovnoma natijalari bo'lsin. Alohida o'tkazilgan tadqiqotlarning natijalarini tasodifiy miqdor
sifatida qaraymiz. Bu miqdorlar erkli, bir xil a matematik kutilishga (izlanayotgan (o'lchanayotgan) miqdorning haqiqiy qiymati), bir xil a2(x1) dispersillarga ega va normal taqsimlangan (bunday yo'l qo'yishni tajribalar tasdiqlaydi). Izlanayotgan ilmiy tadqiqot (o'lchanayotgan miqdor) ning haqiqiy qiymati uning matematik kutilishiga teng. Shu sababli muammo, matematik kutilish a ni a - o'rtacha kvadratik chetlanish, x - o'rtacha arifmetik qiymat hamda, matematik kutilishni y = 0,95 ishonchlilik qiymatlari bilan qo'sh tengsizlik asosida, oraliq baholashda beriladi. Shunday qilib, Styudent taqsimotidan foydalanib,
noma'lum a parametrni y (0.95, 0.99, 0.999) ishonchlilik bilan aniqlaydigan x — ty • -j= < a < x + ty •(1.6) ishonchli interval (oraliq) ni topamiz. Eng avvalo, serjantlarning tarkibining,
so'rovnomalar asosida olib, borilgan ilmiy tadqiqotning haqiqiyligi, bahoning aniqligi ishonchli ehtimolini matematik statistik tahlilini ko'rib chiqamiz; 1.3 jadvaldan
x = 82,ax = 4.32 va [x] ilova 3 ty = t(y;n) n = 50; ty(0,95; 50) = 2,009 [3] (1.6) formuladan foydalanib.
82 — 2,009
82 — 8,67
4,32
V5Ô 1
707
< aas < 82 + 2,009
< aas <82 + 8,67
4,32
V5Ô 1
7,07
82 - 1,23 < aas <82 + 1,23 80,77 < aas < 83,23
Xulosalar shundan iboratki, radikalizm jarayonlarini harbiy xizmatchilar kesimida (bugungi globallashuv davrida) matematik tahlil qilindi. Eng asosiy sakkizta mavzu bo'yicha serjantlar va kursantlar 0,95 (95%) aniqlikda 0,05 (5%) chetlanish asosida baholandi. 1.4 jadvaldan ko'rinadiki, serjantlar va kursantlarning, vatanparvarlik - x1, ishonch - x4, iroda - x5 va g'urur - x6 tegishli savollarga deyarli bir xil javob berilgan, bundan shunday xulosaga keladiki ya'ni bunday savollarga ularning dunyoqarashlari bir xil ekanligini bildiradi. E'tiborlik tomoni shundaki insonparvarlik g'urur va bukilmas iroda savollariga bir xil javob berilgan, shu sababli regressiya to'g'gri chizig'i M(13; 14) nuqtada y^ va x^ (y^-serjantlarning kursantlarga bo'lgan ishonchi, x^ - kursantlarning esa serjantlarga bo'lgan munosabatlari) eng yaqin ekanligini ko'rsatadi (rasm 1.2 ga qarang). Shuni ta'kidlash lozimku, serjant va kursantlarning, radikalizm jarayonlari bo'yicha olib borilgan ilmiy ishimizning nazariy natijalari bo'yicha olingan oraliq baho
80,77 < aas < 83,23.
Bugungi kunda yuqori natija hisoblanadi, buning amaliy isboti O'zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligiga tegishli muassasalarni jahon olimpiadalarida rekord natijalarni qayd qilishi bo'lsa, aniq bir fakt sifatida Chirchiq Oliy Tank Qo'mondonlik Muhandislik bilim yurtida kasbiy tayyorgarlik bo'yicha bo'lib o'tgan kursantlar orasidagi xalqaro fan olimpiadasini misol qilib ko'rsatish mumkin.
Bunday so'rovnomani to'satdan, ish jarayonlarida yoki harbiy xizmatga qabul qilishlarda doimiy ravishda amalga oshirish foydadan holi emas. Taklif sifatida harbiylashtirilgan litsey va maktablarda matematika mashg'ulotlarida radikalizm jarayonlariga moslashtirilgan savollar tuzilsa, yoshlarning bu jarayonga moyilligini yo'qotish yoki kamaytirish mumkin deb hisoblaymiz. Masalan guruhlash, o'rin almashtirish, kombinatorika elementlari mashg'ulotlarida foydalanishimiz mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis va O'zbekiston xalqiga murojaatnomasi. www.prezident.uz
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev "ERKIN VA FAROVON, DEMOKRATIK O'ZBEKISTON DAVLATINI BIRGALIKDA BARPO ETAMIZ" Toshkent-"O'zbekiston"-2016.
3. Gmurman V E. "Ehtimollar nazariyasi va matematik statistika" O'qituvchi T-1988.
4. Rasulov A. S, Raimova G.M, Sarimsakova X. K "Ehtimollar nazariyasi va matematik statistika" Toshkent-2006
