CC BY
72№5 (41) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Махамбетова Айгул Квбейстцызы,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц
НКА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалъщ
сараптама секторыныц кшг гылыми щызметкерг
ХАЛЫЩАРАЛЫЩ ТЕРМИНДЕРДЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР! ТУРАЛЫ
Халыкаралык шарт к¥кыктары туралы 1969 жылгы Вена конвенциясыньщ 33-бабыныц 3-тармагына сэйкес эрбiр тецтупн^скалы мэтiнде шарт терминдершщ мэш бiрдей болуы кезделген [2], сондай-ак «Казахстан Республикасыныц халыкаралык шарттары туралы» 2005 жылгы 30 мамырдагы Казахстан Республикасы Зацы 1-бабыныц 4) тармакшасы негiзiнде келiссездерге катысушы тарап деп халыкаралык шарт мэтiнiн жасауга немесе кабылдауга катыскан мемлекет немесе халыкаралык ^йым аталады [1].
«Нормативтш к¥кыктык актiлер туралы» 1998 жылгы 24 наурыздагы Казахстан Республикасы Зацыныц 19-бабы 3-тармагына сэйкес нормативтiк к¥кыктык актшщ мэтiнi эдеби тiл нормалары, зац терминологиясы жэне зац техникасы сактала отырып жазылады, оныц ережелерi барынша кыска болуга, накты жэне эртYрлi тYсiндiруге жатпайтын магынаны камтуга тшс [3].
Халыкаралык шарт мэтiнiн жасауга немесе кабылдауга катыскан келiссездерге катысушы тарап болып халыкаралык шарттар мэтшдерш жасау барысында негiзгi к¥жаттардыц талаптарын сактап, сонымен катар нормативтiк к¥кыктык актiлердi жазуга койылган талаптарды балама ретвде алган жагдайда халыкаралык келiсiмдердiц мэтiндерi кыска эрi н^ска болатыны сезсiз. Оныц дэлелiн Азаматтык, отбасылык жэне кылмыстык iстер бойынша к¥кыктык кемек пен к¥кыктык катынастар туралы конвенцияныц 6-бабындагы кемiнде 134 сезден к¥ралган бiр гана сейлемнен керуге болады: «Уагдаласушы Тараптар с^рау салынган Уагдаласушы Тараптыц зацдарында кезделген ю жYргiзу мен езге де ю-эрекеттерш орындау, атап айтканда к¥жаттарды жасау, адресатка жiберу жэне тапсыру, карау, тiнту, тауып алу, айгакты заттарды беру, сараптамалар жYргiзу, тараптардан, Yшiншi адамдардан, кYдiктiлерден, айыпкерлерден, жэбiрленушiлерден, куэлардан, азаматтык талапкерлерден, азаматтык жауапкерлерден, олардыц екшдершен, айыпкерлердiц занды екiлдерiнен, сарапшылардан жауап алу, тану Yшiн, оныц швде бейне байланысты, бейне жазбаны жэне езге де техникалык к¥ралдарды пайдалана отырып ^сыну, адамдарды iздеу, тергеу жYргiзудегi кылмыстык iстер, кылмыстык кудалау шегiнде каралатын кылмыстык ю шецберiнде жедел iздестiру iс-шараларын жYзеге асыру, кылмыстык кудалау, кылмыстык жауапкершшкке тарту немесе Yкiмдi орындауды жYргiзу Yшiн адамдарды беру, азаматтык ютер, коммерциялык жэне езге де экономикалык даулар бойынша шешiмдердi орындау Yшiн азаматтык жауапкерлердiц кылмыстык жолмен алынган акша каражаттары мен мYлiктерiн iздестiру жэне тыйым салу (алу), азаматтык ютер бойынша аткарушы жазбаларды, сот шешiмдерiн жэне Yкiмдерiн тану жэне орындау аркылы езара к¥кыктык кемек керсетедь» [4].
Fылым тiлiн халыкаралыктандыру мэселесiне элем галымдары ертеден-ак назар аударып келедi. Эзiрге дYние жYзi халыктарыныц барлыгына ортак ресми мойындалган терминдер коры калыптаспаган, тек бiрнеше тiлдерде сол тiлдердiц фоно-морфологиялык зандылыктарына сэйкес тYрлi децгейде езгерiске ^шырау аркылы колданылып жYрген терминдер тобы - халыкаралык терминдер деп аталып жYр. Ондай терминдердiц калыптасуына Yстем тiлдердiц эсерi, мемлекеттердiц тiл саясаты, ^лттык гылым тiлiнiц даму децгеш мен галымдардыц ортак терминологиялык кор к¥руга деген ^мтылысы сиякты факторлар эртYрлi дэрежеде ыкпал еттi [5, 150, 151 бб.].
Колданыстагы зацнамалык актiлерде кездесетiн кейбiр халыкаралык терминдер, мэселен, стигматизация - стигматизация, стигматизациялау; виктимизация - виктимизация, виктимизациялау; экстрадиция - экстрадиция, экстрадициялау; валидация, детерминация, верификация, реституция, фьючерс, дефиниция - аныктама, кросс-сделка - кросс-мэмше, хеджирование - хеджирлеу,
таргетирование - таргеттеу деп алынган. Олардьщ магынасына сэйкес ^аза^ тшнде: верификация (латын тiл. verificatio) - дэлел, растау (vérification f.) - телн^с^алыгын куэландыру, растау; валидация (латын тiл. validus - кYштi, validation - растау) - бiр нэрсеш занды, жарамды деп тану; детерминация (латын тш. determinatio) - шектеу, аныщтау; реституция (латын тiл. restitutio) - ^алпына келтiру; фьючерс - мерзiмдi келiсiмшарт, мэмiле; опцион (агылшын тiл. option) - тандау; экстрадиция (франц. extradition, латын тш. ех - тыс^ары, жэне traditio - тапсыру) - тапсыру, беру; дефиниция (латын тш. definitio) - аныщтама; кросс-сделка - (кросс - агылшын тш cross -тiкелей, тYЙiсу) - тYЙiсетiн мэмiле; акцепт (латын тш acceptus - ^абылданган) - ^абылдау; хеджирование (агылшын тiл. hedge) - кетлдш, сакгандыру; таргетирование (targeting) - багыттау, ^мтылдыру деген аудармаларын алса^, б^л терминдердiн магыналарына еш^андай н^сан келтiрмейтiнi аныщ керiнiп т^р [8].
Казахстан Республикасында тiлдердi дамыту мен ^олданудын 2011-2020 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасына сэйкес жYзеге асыруда элемдш тэжiрибенi, туыстас тiлдердiн Yлгiлерiн, халыщаралыщ терминдердi жэне терминологиялыщ атауларды пайдалану ар^ылы, сондай-а^ жанадан бектлген терминдердi б^аралыщ аппарат к^ралдарында пайдалану жишгше теракты мониторинг жасау жагдайында жYргiзу; терминологиялыщ ^орды жана терминдермен жанарту тiлдiк тарихи мараны ^айта жангырту, сондай-а^ терминтану мен терминография женшдеп арнайы ж^мыстарды жYргiзу; салалыщ терминологиянын бiрынFай электрондыщ базасын ^рып, ^аза^ терминологиясынын жалпы ^орын жасап, веб-сайттар мен порталдарFа орналастыру; Yздiксiз тiлдiк езгерiстер процесiн тiркеп отыратын, тiлдiн лексикалыщ жэне грамматикалыщ к^рылысын сипаттайтын жYЙе К¥ру жоспарланFан.
Барлыщ терминологиялыщ ж^мыстардын негiзгi ма^саттарынын бiрi ретiнде жетiлдiрiлген, барынша ретке кел^ршген, бiр iзге тYсiрiлген, стандартталFан терминологиялыщ ^ор ^алыптастыру болFандьщтан, мYмкiндiгiнше ^ойылатын талаптардын орындалуына ^мтылу мiндет саналады [6, 25 б.].
Терминологиялыщ лексиканы бiрiздендiру, терминологиялыщ ^орды толыщтыру жешндеп мiндет ете езектi болып саналады. Зандардын тiлi эркелкi, терминдердi ^олдануда бiрiздiлiк сакгалмайды. Сол себептi зан терминдерiнiн бiрынFай Yлгiлерiн ^абылдау кезвде эр саланын мамандарын тартып, ресми к¥жаттардын мемлекеттiк Yлгiлерiн ^алыптастыруда бiрrçатар мэселелердi кешендi тYрде шешу ^ажет [7, 74 б.].
Термин жасау, жасалFан терминдердi ^алыптастыру - Yнемi ад^алап, реттеп отыруды ^ажет ететш ете жауапты ж^мыс. Олай болмаFан жаFдайда терминологиядаFы жYЙелiлiктiн, реттiлiктiн б^зылары сезсiз. Fылыми терминологиясы дамыFан тшдердщ (ондай тiлдердiн ^атарына дYниежYзiнiн 60 тш кiредi) ^атарына посылу Yшiн бiзге терминдердi реттеу, жYЙелеу, стандарттау жолында ^ыруар жрмыстарды ащаруFа тура келедь
Халыщаралыщ терминдерге кеп жYгiнуiмiздiн ен басты себебi - Fылыми ^ымдар жYЙесiн тiлдiк т¥рFыдан жYЙелеп берудiн киынды^ынан туындайды.
Мемлекеттiк мэртебеге ие болFан ^аза^ тiлiн термин шыFармашылыFына тиiмдi пайдаланып, оны шын мэнiндегi Fылым мен техниканын тш ете бiлу езiмiзге тiкелей байланысты [5, 11, 12 бб.].
Терминжасам процесiнде ез тiлiмiздi пайдаланбай езге тшдерден дайын терминдердi езгерiссiз ^абылдай берсек, онда эрине, тiлiмiз Fылыми ^ымдарды атауFа бейiмделiп терминологиямыз ^лт тiлiнде жасалынбайды [6, 30 б.]. Тшдщ rçоFамда алатын орны мен релшщ де терминжасам процесiне белгш дэрежеде ^атысы бар. Егер ^лт тiлi элемге кен тараFан халыщаралыщ тiлдердiн ^атарына кiретiн болса немесе экономикасы мен Fылым-бiлiмi дамыFан елдщ тiлi болса, соFан сэйкес ол тшдщ Fылым саласындаFы ^ызметшщ де орны^уымен бiрге езге тiлдердiн терминжасам процесше де эсерi болады. Терминологиямыздын басым белiгiн аFылшын, немiс, француз, орыс сездерi к^рауынын бiр себебi осымен байланысты екендiгiн де мойындауымы^а тура келедi [5, 19 б.].
Кез келген арнаулы саладаFы жана ¥FымFа ат ^ою кезiнде сол ^ым б^рыннан белгiлi ^ымдармен салыстырылады. Ойша салыстырылып отырFан ^ымдар арасындаFы ^андай да бiр ^састыщ (форма, ^ызмет, тYP т.б.) б^рыннан белгш ^ым атауынын жана ¥FымFа алмасуына себеп болады. Б^рыннан белгiлi ^ым атауы эртYрлi дэрежедегi езгерiске ^шырауы да немесе бастап^ы ^алпын са^тауы да мYмкiн. Б^рыннан белгiлi ^ым атауынын, яFни, лексеманын жана ¥FымFа еш езгерiссiз кешуi - терминжасамнын лексика-семантикалыщ жолымен жYзеге асырылса, жана лексеманын пайда болуы, тiркес к^рамына енуi езге тэсiлдер ар^ылы юке асады. Сонымен, жана ¥FымFа ат ^ою кезiнде мiндеттi тYPде шарттылывда жYгiнуге тура келедi. Егер ондай шарттылы^ты мойындамаса^,
№5 (41) 2015 ж Цазацстан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
онда жаца термин жасау мYмкiн болмаган болар едь ¥лттыц емiрiндегi болып жататын барлык езгерiстер мен жацалыктар тiлден керiнiс табады. Эсiресе терминологиялык лексикадан м^ны анык керуге болады. Казак тiлiндегi термин шыгармашылыгыныц эрбiр кезецi халык емiрiндегi тарихи-мэдени жэне элеуметпк-экономикалык езгерiстермен тiкелей байланыстылыгымен ерекшеленедi [5, 45, 116 бб.].
Кез келген ^лттык мемлекет ез тшшщ кец таралуын кездейдi, мYмкiндiгiнiц жеткенiнше сол багытта максатты ж^мыс жYргiзедi. Сол ж^мыстардыц бiрi - езге елдердщ терминтану орталыктары мен халыкаралык терминологиялык органдарымен тыгыз байланыс орнату. Б^л тiлдiк, гылыми-мэдени байланысты, ынтымактастыкты ныгайтуга бiрден бiр негiз бола алады [5, 256 б.].
Корыта келе, мемлекетiмiздiц шет мемлекеттермен немесе халыкаралык ^йымдармен жазбаша нысанда жасаскан халыкаралык келiсiмдерi халыкаралык к¥кыкпен реттелетiн болгандыктан, эртYPлi тшдерде, соныц iшiнде казак тiлiнде жасалган мэтiндерiнiц тупщска мэтiнмен арасында алшактыкты болдырмау максатында аударманы, халыкаралык терминдердi аударуды талаптарга сай эрi жауаптылыкпен аткарган жен. Халыкаралык шарт мэтвдершщ баска елдiц тYсiнiктерiне байланысты к¥рылганын ескере отырып, аударманыц б^рыс жасалмауына жол бермеу басты максаттардыц бiрi болып табылады.
ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi
1. Казакстан Республикасыныц халыкаралык шарттары туралы// http://adilet.zan.kz/rus/ docs/16.11.2015 ж. жагдай бойынша.
2. О присоединении Республики Казахстан к Венской конвенции о праве международных договоров 1969 года // http://adilet.zan.kz/rus/docs/ 16.11.2015 ж. жагдай бойынша.
3. Нормативтш к¥кыктык актiлер туралы // http://adilet.zan.kz/rus/docs/ 16.11.2015 ж. жагдай бойынша.
4. Азаматтык, отбасылык жэне кылмыстык iстер бойынша к¥кыктык кемек пен к¥кыктык катынастар туралы конвенция// http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z040000531 16.11.2015 ж. жагдай бойынша.
5. К^рманбай^лы Ш. Казак терминологиясы. Зерттеулер, окулык, сездiк, библиография. - Алматы: «Сардар» баспа Yйi, 2014. - 11, 12, 45, 116, 150, 151, 256 бб.
6. Кдоманбай^лы Ш. Терминтану. Оку к¥ралы. - Алматы: Атлас баспасы-2001, 2006. - 25, 30 бб.
7. Эбуталиева А.Э. Зац терминдерi мен ^гымдарын мемлекетпк тiлге аударудыц кекейкестi мэселелерi // Вестник Карагандинского юридического института МВД РК. - 2011. - № 1-2. - 74 б.
8. Словари и энциклопедии на Академике // http://dic.academic.ru
Мащала халыщаралыщ терминдер угымын, жасалуын, аударылуын щамтиды. Терминология саласында халыщаралыщ ынтымащтастыщты ныгайтудыц мацыздылыгы корсетыед1. Казащ ттне аударылган кейб1р халыщаралыщ терминдерд1ц нусщалары усынылады. Сондай-ащ халыщаралыщ шарттар мэт1ндер1н жасауга щатысты мэселе щозгалады.
Тушн свздер: халыщаралыщ термин, халыщаралыщ шарт, терминология.
Статья содержит понятие, образование, перевод международных терминов. Указывается важность укрепления международного сотрудничества в области терминологии. Представляются варианты некоторых международных терминов, переведенных на казахский язык. Также затрагивается вопрос касательно составления текстов международных договоров.
Ключевые слова: международный термин, международный договор, терминология.
Article contains a notion, a formation, a translation of international terms. Denotes the importance of consolidation of international collaboration in terminology sphere. Furnishes versions of some international terms translated into Kazakh. Also touches on a question concerning of forming texts of international treaties.
Keywords: international term, international treaty, terminology.
Айгул Квбейстцызы Махамбетова,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне хальщаральщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц Krni гылыми ^^MeTOepi
Халыцаралыц терминдердщ кейбiр мэселелерi туралы
Махамбетова Айгуль Кобейсиновна,
младший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
О некоторых вопросах международных терминов
Makhambetova Aigul Kobeysinovna,
Junior researcher of the sector of scientific-linguistic expertise of legal acts and international agreements of Linguistic center of Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan
About some problems of the international terms
