CC BY
11№ 1 (37) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
■ 1:
... 11 1..
Шынгысбаева ДYЙсенкYл М^к;амбетжанк;ызы,
ЦР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ НЦА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларыныц аударма секторыныц ага гылыми щызметкерг
ХАЛЬЩАРАЛЬЩ ШАРТ ЖОБАЛАРЫ МЭТ1НДЕРШЩ ТЕЦТУПНУСЦАЛЫЛЫГЫН ЦАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГ1
КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР
Каза^ тiлi - елiмiздщ мемлекеттiлiгiн ащындаушы факторлардыц бiрi. БYгiнгi кYнi кейбiр еюжакгы мемлекетаралыщ шарттарга ^аза^ тiлiндегi мэтiнсiз ^ол ^ойылып жатыр. Сондай - а^ соцгы жылдары кездескен бiрнеше жайттарга да накгы топтала кетсек, мысалы, Испаниямен шарт^а испан жэне орыс тшнде, Yндiстанмен жасас^ан шарт^а хинди жэне орыс тшнде ^ол ^ойылган. Сол себептен де бас^а елдермен еюжакгы халыщаралыщ шарттарды Каза^станныц мемлекеттiк тшнде жэне тараптардыц келiсуi бойынша бас^а да тiлдерде жасасуды мэжiлiс депутаттары ^сынды.
Елiмiзде болып жащан оц взгерiстерге орай халыщаралыщ шарттарды ^аза^ тiлiнде жасасуды, ендi болаша^та еюжакгы мемлекетаралыщ шарттардыц мэтшшщ бiрi мшдетп тYрде ^аза^ тiлiнде болу керек - деп Казахстан Республикасы Парламент Мэжшсшщ Халыщаралыщ iстер, ^органыс жэне каушиздш комитетшщ тврагасы Эшiмбаев Мэулен Сагатхан^лы айщан болатын.
Казiргi жаhандану дэуiрiнде барлыщ елдердегi вцщрютщ квлемi мен сипатына, вшмнщ тYрлерi мен олардыц ^нына, адамдардыц к¥ндылыгы мен м^ратына эсер ететiн бiр-бiрiмен тыгыз байланыстагы, квп ^ырлы взара эрекеттеспктщ тарма^танган торабында олардыц мэнi тштен де все тYсуде. Б^л ретте элемдш елдердщ iшiнде саяси картада тэуелаз мемлекет ретiнде пайда болган Казахстан Республикасы да взшщ ^лттыщ мемлекеттiк мYДдесiн ^оргау саясатын, ец алдымен аумащъщ тугастыгы мен егемендшн, азаматтардыц береке-бiрлiгi мен олардыц конституциялыщ ^¥^ыгын ^оргауды теракты тYрде жYргiзуде халыщаралыщ шарттардыц алатын орны мацызды.
Халыщаралыщ шарттар дипломатиялыщ кызметтегi аса iрi жэне вте мацызды к^жаттардыц
бiрi болып табылады. Халыщаралыщ шарттар келюу кезiнде тараптардыц взара к¥^ыщтары мен мiндеттемелерiн на^ты жэне ай^ын аныщтау Yшiн жасалады. Халыщаралыщ шарт екi немесе бiрнеше мемлекеттердiц немесе халыщаралыщ ^^ыщтыц бас^а субъектiлерiнiц арасында саяси, экономикалыщ немесе бас^а ^атынастарыныц взара к¥^ыщтары мен мiндеттерiнiц взгеруше немесе то^тауына ^атысты уагдаластыщ болып табылады.
Осыган байланысты, халыщаралыщ шарттарды ^аза^ тiлiнде тецт^пн^с^алылывда кел^руде терминдер мен теракты свз орамдарын вз орнымен ^олданып, дэл магынасын двп баса ^олданудыц мэнi зор.
Жалпыхалыщтыщ ^олданыстагы свздердiц бiразы халыщаралыщ шарт мэтiндерiнде лек-сикалыщ магынасынан алша^тап, терминдiк мэнде ж^мсалады. Б^л дипломатиялыщ ^жаща мацыздылыщ пен салтанатты тYP берудiц тагы бiр жолы болып табылатыны рас. Оларга мысалы, аса мэртебел^ уагдаластыщ, взара ^рметтеу, бар кYшiн салу, iргелi ^агидаттары, мацызды ^она^, ж^мыс сапарымен келу, мYДделiлiктi ескере отырып, мацыздылыгын мойындай отырып т.б. жатады.
Халыщаралыщ шарттарда мэндiлiк пен квркемдiк тэсiл ретшде ауыспалы магынадагы свздер де ^олданылады. Мысалы: алауыздыщ, ауызбiрлiк, б^гау тастау, терю пигылды, согыс вртiн (ошагын) тугату (свндiру), адал ниеттi, вз ара пайдалы ынтымакгастыщ, толывданды мYшесi болу т.б.
Эр тYрлi сала терминдершщ магыналарына тiркесетiн свздердiц семантикасы негiз болуы да мYмкiн. Б^л оныц тiркесетiн свздерi эртYрлi лексикалыщ жэне грамматикалыщ топ^а жатуынан туындайды. Карамащарсы ^ойылган
Мемлекеттк тыде зац шыгару тэж1рибес1нен
0
жалпы жэне арнайы магына айырмашылыктары к¥рылымдык факторлар негiзiнде жасалады, терминдш варианттыц лексикалык Yйлесiмдiлiгi шектеулi, ^гымныц тарылуына тiкелей байла-нысты болады.
Мысалы, стратегиялык ынтымактастык -стратегического сотрудничества, толыкканды мYшесi - полноправным членом, ажырамас бвлiгi - неотъемлемой частью.
Сондай-ак халыкаралык шарттарда Yш немесе одан да квп свздерден ^ркескен теракты свз орамдары квп кездеседь Мысалы, дэстYрлi ^зак мерзiмдi экономикалык катынастар -традиционные долгосрочные экономические отношения, колайлы мYмкiндiктер - благоприятные возможности; жалгастыруды калай отырып - желая продолжить; узак мерзiмдiк мYДделер - долгосрочные интересы т.с.с.
Салалык терминдердi жасауда, ец алдымен, казактыц вз ана тшндеп свздерiн, б^рыннан бар лексикалык тш байлыгын мYмкiндiгiнше пайдаланудыц мацызы зор. Сондай-ак казiрri тшдердщ бэрiне ортак халыкаралык терминдер де, баска плдерден алынган свздер де ана тшмiздщ тiлдiк зацдылыктарына багындыра немесе калька тэсш аркылы енгiзiлген терминдер де тшдш корды байытудыц жолы ретшде саналады.
Мысал ретiнде, мацыздылыгын мойындау -признавая важность, ынтымактастыкты дамыту - развития сотрудничества, ^зак мерзiмдiк мYДделер - долгосрочные интересы, интеграция жагдайында - в условиях интеграции т.с.с.
Кай тшдщ де свздш корында болмасын, халыкаралык терминдердщ даму жолы взшше калыптасады, ягни лексика-грамматикалык ерекшелiгi болады. Халыкаралык шарттарда колданылатын терминдердщ негiзгi лексика-грамматикалык ерекшел^ерш былай жинак-тауга болады: жалпыхалыктык лексикадан алатын орны, осы непзде магыналы^ жагынан кецеюi немесе тарылуы; синонимдiк, омонимдiк, антонимдiк касиеттерi т.б.
Алайда, бiздегi басты мэселе - сол халыкаралык еюжакты келюмдердщ кYнiбYгiнге дейiн, эуелi орыс тшнде жазылып, кейiн казак тiлiне аударылып жYргендiгi. Осыдан келiп мэселе туындайды. Халыкаралык шарттарды бiрiншi кезекте орыс тш мен казак тiлiнде тещупн^скалылыкка келтiруге квцш бвлiнiп отыр.
Халыкаралык шарттар - б^л ресми к¥жаттар, «мемлекетпк ^агаздар». Халыкаралык шарттар тш Yшiн негiзiнен дыбыс ыргакгыгы,
эдеби Yйлесiмдiгi емес, ец бастысы берiлген мазм^ныныц накты сэйкес келу^ осы мэселедегi мемлекеттщ саясатын, ^станымын дэл жеткiзу. Сондыктан да тэжiрибе жYзiнде негiзгi мiндет осы мазм^нды толык, ашыд, сенiмдi тYрде жазу, эр свзге вте м^кият болу. Эйткеш тiл вте нэзiк дYние, оны орнымен пайдаланган жвн. Эр свздi тауып жазу квп тер твгуд^ ецбектенуд^ сезiмталдыкты кажет етедь Кажетп таза, жаца свздi тауып жазу оцай шаруа емес. Дипломатиялык кызмет калыптасканнан берi халыкаралык шарттарда свздердi пайдалана бiлу внерi - ец бiрiншi орында т^ратын мэселенщ бiрi.
ТYпн¥Cкамен бiрдей зацды кYшi бар ресми к¥жат - тещупщс^алы аударма болатыны анык.
Бiрiншiден, тещупн^с^алылыщ: аударылган мэтiн тYпн¥C^аныц магынасын дэлме-дэл жеткiзуi тиiс, екiншiден - аударма сол эзiрлеген мемлекетте калай тYсiнiлсе, баска мемлекеттегi адам да тYпн¥CкадаFыдай тYсiнуi кажет. Алайда, вкшшке орай, халыкаралык шарттар эзiрлеген елдщ вз тiлiнде келетiн болFандыктан, оны орыс тшне аударуда да квп кемшшктер кездеседi. Шарт эзiрленген елдеп тYпн¥C^аныц д^рыстынын бiлу Yшiн сол елдщ де тшн жетiк бшу кажет, орыс тiлiндегi аудармасыныц д^рыстынына квз жеткiзбей жатып, оны казак тiлiне тец тYпн¥Cкалылыкка келтiрiп жатамыз. Мiне осындай орыс тiлiндегi аудармасыныц д^рыстынын жете бiлмей жатып, квптеген кате аудармаларFа ^рынамыз. Халыкаралык шарттардыц казак тiлiндегi аудармаларында шет тшдщ свздш орамдарыныц ^аза^ тiлiндегi свз орамдарымен кабыса кетпеуi, маFынасын дэл бермеуi шет тiлiнiц свз орамдарыныц, к¥рылымдарыныц маFынасын жете тYсiнбегендiктен болып отыр. Сол себептен калька аудармаларFа жол беремiз, аудармада врескел кателштер кетiп жатады.
МысалFа алатын болсак, «Казахстан Рес-публикасы мен Мажарстан арасындаFы кылмыстык iстер бойынша взара к¥кыктык квмек туралы шарт» жобасында «в случаях обоснованной срочности» «непзделген ш^ыл жаFдайларда», «при исполнении запроса» - «с^рау салуды орындау кезвде», «осуществление обыска» - «тiнтулердi жYзеге асыруды», «дату и место исполнения запроса» -«с^рау салуды орындаудыц уакыты мен орны», «о результатах исполнения запроса» - «с^рау салуды орындаудыц уакыты мен орны туралы» деп калька болып аударылып жYр.
Сонымен катар, халыкаралык шарттарда терминдердi колдану мэселесi де айрыкша
№ 1 (37) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
мэн беруд кажет етедг Сондай казак зиялыларыньщ 6ipi Х. Досм^хамед^лынын «Жат сeздердi езгертпей, б^лжытпай алатын жер- дYниеде тiл жок» - деп шет ел тiлдерiнен енген сeздердi тшмiздщ фоно-морфологиялык зандылыктарынан багындырып кабылдауды жэне «колдан келгенше терминдердi нагыз казак сeзiнен алдык [5, 151]» дей отырып, ^лт тiлiнiн ез мYмкiндiгiн барынша пайдалану принципiн Н. Каймеке^лы:
«1. МYмкiн болганынша казактын кeпшiлiгiне мэлiм, к¥лакка таныс сезшен алу.
1. Тiлге женiл, айтуга сыпайы болу.
2. Орыстын сезш сол кYЙiнше аудара салумен канагаттанбай, табылса нег^рлым тYркi магынасына сэйкес сез iздеу» керек ^сынады.
Халыкаралык терминдердi аудармай немесе аударып пайдалану мэселес жeнiнде энгiме «халыкаралык терминдердi жаппай аудару туралы болып отырган жок, энгiме терминнiн айтылуы, жазылуы тiлiмiздiн тел табшатына сай болуында гана» [4, 128] жэне «езге тiлде колданылып жYрген жэне терминдердщ бэрiн бiрдей талгамсыз кабылдай беру кандай ретсiз болса, жалпыга ортак лексикага айналган халыкаралык терминдердi калайда аударып алуга тырысу тiптi кисынсыз [2, 145]» деген пiкiрлер айтылады.
Эсiресе, казiргi танда халыкаралык шарт-тарды аудару кезiнде шет тшнщ сейлем
к¥рылымы, сез орамдарынын магынасы д^рыс тYсiнiлмейдi. Оны орыс тшне аударуда оган тэн емес ережелерге сай к¥рылады, сондыктан казак тшше сол орыс тшндеп мэтiндi аудару кезшде де киындык туады. Бiр сeйлемнiн eзi тогыз, он жолдан т^ратындыктан онын бастауышы кайда, баяндауышы кайда екенiн, сонында магынасын тYсiнгенше кейде бiр сагаттай уакыт кетедь Ол эсiресе, экономикалык халыкаралык шарттарда кеп кездеседi. М^ндай кYPделi тшде к¥растырылган сeйлемдi тек сол салада машыктанган адам гана тYсiнуi мYмкiн. Сондыктан кез келген саланын тшнде дайындалган зан мэтiнi тек сол саланын маманына гана емес, кепшшк халыкка да тYсiнiктi болуга тшс жэне оны окуга, тYсiнуге нег^рлым женiл, KOлжетiмдi етiп эзiрлеу кажет. Зан саласындагы аударма да сол сиякты тYпн¥Cканын мэнiн толык жетюзетш, тYсiнiктi жэне окуга женiл болуга тшс. Эйткеш зан шыгарушынын тш аркылы жеткiзiлген ойы, к¥кыктык нормалардын айкындылыгы, орныктылыгы эрбiр адамга зан талаптарын д^рыс тYсiнуiне мYмкiндiк береди Т^рган елiмiздiн т^лгалык касиетiне, ^лттык тiлiне, мэдениетiне, парасаттылыгына, eзiндiк ерекшелшне мэн бере отырып, казак халкынын ^лттык сипатын жаркырата ашып керсетуге талпыну керек. Максат тущан ю жемiстi болу Yшiн эрбiр маман езшщ бiлiктiлiгiн арттыра тYсуге тшс.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. http://transeurope.ru/yuridicheskiy-perevod
2. Кдоманбай^лы ш. Казак терминологиясы дамуынын кезендiк сипаты. Елорда. -Астана, 2002.
3. Айтбаев Э. Казак терминологиясы. - Алматы, Fылым, 1988.
4. Ы. Акай^лы. Терминнiн колданыс аясы. «Информ - А». - Алматы, 2005.
5. Досм^хамед^лы Х. Тандамалы. - Алматы: Ана тш, 1998. - 151-бет.
Осы мацала халыцаралъщ шарт жобалары мэт1ндер1нщ тецтупнусцалылыгын цамтамасыз ету мэселелерте арналган.
Ty^h свздер: халыцаралыц шарт, тецтупнусцалылыц, термин.
В данной статье рассматриваются вопросы обеспечения аутентичности текстов международных договоров.
Ключевые слова: междурнародный договор, аутентичность, термин.
The article describesthe issues of ensuring the authenticity of texts of the projects of international treaties.
Keywords: international treaties, authenticity, diplomatic activity, term.
Мемлекеттк тыде зац шыгару тэжгрибестен
0
ДYЙсенкYл М^камбетжанкызы Шы^ысбаева,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыньщ НК^А жэне хальщаральщ шарттар жобала-рыныц аударма секторыныц ага гылыми rçызметкерi
Халыкаралык; шарт жобалары мэтшдершщ тецтYпнyскалылыFын камтамасыз етудегi кейбiр мэселелер
Шынгысбаева Дуйсенкуль Мухамбетжановна,
старший научный сотрудник сектора переводов проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК
Некоторые вопросы обеспечения аутентичности текстов международных договоров
Shyngysbayeya Duissenkul Muhambetzhanovna,
research officer of sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of SI Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Some questions to ensure the authenticity of international treaties
