CC BY
19Т¥PFанбаева Ляззат С^лтанм^раткызы,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгынъщ НКА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц кшг гылыми щызметкерг, зац гылымдарыныц кандидаты
ХАЛЬЩАРАЛЬЩ ШАРТ МЭТШШЩ ТЕЦТУПНУСКАЛЫЛЫГЫ МЭСЕЛЕЛЕР!
Елiмiз нарьщ экономикага квшуiне орай кептеген елдермен экономикалыщ ^атынас орнатылып, олар халыщаралыщ шарттарга посылу не оларды жасасу ар^ылы бекiтiлуде. 1969 ж^1лгы Халыщаралыщ шарт к¥^ыщтары туралы Вена конвенциясында негiзiнде халыщаралыщ шарт жасасудын: мэтшдi эзiрлеу жэне онын тещупн^с^алылы^ын белгшеу; шарт мэтiнiн ^абылдау; шарттын мшдеттштне келiсiм бiлдiру кезендерi кврсетiлген [1]. АталFан кезендердщ iшiндегi мэтшнщ тещупн^с^алылыгеы мэселесiн ^арастырып кврейiк. Kазiргi танда Халыщаралыщ шарт мэтiнiн аудару элi толыщтай шешiлмеген мэселелердiн бiрi болып т^р. Буг орайда мэтiннiн тещупн^с^алылыгеы Yлкен рвл ащаруда. Мэтiннiн тещупн^с^алылы^ы (еж. грек authentikos - тYпн¥Cкалы) - маFынасы бойынша бас^а тшдеп мэтiнге сэйкес келетiн жэне онымен зандыщ кYшi бiрдей ресми К^жапъщ мэтiнi [2]. Ал халыщаралыщ шарттын тещупн^с^а мэтiнi келiссвздерге ^атысушы тараптар немесе уаFдаласушы тараптар тYпн¥Cка (гупкшкп н^с^а) ретiнде царайтын халыщаралыщ шарт мэтш немесе егер ол шартта квзделсе немесе бул жвнiнде OFан ^атысушылар келiссе, эртYPлi тiлдерде жасалFан мэтiндердiн арасында алшакгыщ болFан жаFдайда басымдывда ие мэтiн болып табылады [3].
Шарт бiр тiлде ^абылданып, кейiннен екi немесе одан квп тшдерде ^абылдануы мYмкiн. Мысалы, 1944 жылFы Халыщаралыщ азаматтыщ авиация туралы Чикаго конвенциясы басында тек аFылшын тiлiнде жасалып, ^ол ^ойылFан болатын. Ал бастащыда тещупн^с^алы болып танылFан испан жэне француз тiлдерiндегi мэпндер кейiннен, 20 жылдан сон жасалып, тек 1968 жылы арнайы дипломатиялыщ конференцияда ^абылданды. Орыс тiлiндегi мэтш КСРО-нын 1970 жылы Чикаго
конвенциясына ^осылFаннан кейiн эзiрленiп, 1970 жылы Монреаль конференциясында тещупщс^алы ретiнде ^абылдашан болатын [4, 33-34 бб.].
Халыщаралыщ шарттын тещупн^с^алылы^ын белгiлегеннен кейiн онын мэтiнi келiсiлген болып есептелiп, оны ^айта пысьщтауFа ^айтаруFа болмайды. Оны белгшеу осы мэпнде квзделуi мYмкiн немесе оны жасасуFа ^атыс^ан мемлекеттермен келiсiлген рэсiмдi ^олдану нэтижесiнде немесе м^ндай рэсiм болмаFан кезде - шарт мэтшше к;ол к;ою, ad referendum ^ол ^ою, дэйектеу немесе осы мэпцщ ^амтитын конференциянын ^орытынды актiсiн ^абылдау ар^ылы жYзеге асырылады. Мэтiнге ^ол ^ою келiссвздердiн ая^талуымен жэне пысьщталFан шарт мэтiнiне келюумен белгiленедi. Ал ad referendum ^ол ^ою (уа^ытша ^ол ^ою) м^ндай ^ол цою буцан эрi тшст мемлекеттiн немесе тиiстi халыщаралыщ ^йымнын растауы ^ажет екенiн бiлдiредi. Дэйектеу - келюсвздерге ^атысушы эрбiр тараптын вкiлеттi вкiлдерiнiн халыщаралыщ шарт мэтшмен келiсу белгiсi ретiнде келiсiлген халыщаралыщ шарттын жобасына немесе онын жекелеген нормаларына аты-жвндерiмен алдын ала ^ол ^оюы не халыщаралыщ шарт мэтшшщ тещупн^с^алы^ын аныщтау тэсiлдерiнiн бiрi [3]. Дэйектеу кезiнде мемлекет вкiлдерi шарт мэтшшщ бiрiншi не сонFы бетше аты-жвнiнiн жэне тегiнiн бастап^ы эрштерш жазады, ал кейбiр жаFдайда барлыщ беттерге ^ол ^ояды [5]. Шарттын тещупн^с^алылыгеы белгiленгеннен кейiн OFан взгерютер мен толыщтырулар енгiзу ^ажетпп туындауы мYмкiн, бул жаFдайда шарттын тещупн^с^алылы^ын ^айта белгiлеу керек.
ЭртYрлi тшдерде жасалFан шартта ^ай мэтiн тещупн^с^алы болып табылатыны кврсетiлмесе, онда барлыщ мэтiндер бiрдей
№4 (40) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
завды ^шке ие болады, ал дау туган жагдайда ap6ip тiл н^с^асыныц тещупн^с^алылыгы шарт ^атысушылары арасында келiсуге жатады (Мэселен, кейбiр халыщаралыщ шарттардыц ^атысушылары сол шарттыц мэтшшщ аудармасын тYсiндiру кезiнде шарт нормаларын ез жагына пайдаланып б^рмалап аударып жатуы салдарынан дау тугызады). вйткенi кептеген хальщаральщ шарттарда, эсiресе оларга посылу шарттарында барлыщ тшдердщ тещупн^с^алылыгеы белгiленбейдi). Б^л жаFдайда халыщаралыщ шарттыц ресми аудармасы ^олданылуы тиiс. Ресми аударма ^атысушы мемлекет бiржакгы тYрде жасаFан жэне осы мемлекеттщ ресми сайтында орналастырылFан халыщаралыщ шарттыц аудармасы. Оны, сондай-а^ халыщаралыщ ^йым органы да жасауы мYмкiн. Алайда м^ндай мэтiннiц халыщаралыщ кYшi жо^ жэне
осы мемлекет тарапынан тексеруге жатпайды жэне олар Yшiн мiндеттi болып табылады.
Кейде шарттыц тэжiрибеде халыщаралыщ шарттыц «ресми мэтшЬ> ^ымы кездеседi. Мысалы, 1947 жылFы Бейбiтшiлiк шарттарында аFылшын, ресей, француз телдерiндегiлерден бас^а барлыщ мэтiндер «ресми мэтшге» жатады. Ресми аудармаFа караFанда ресми мэтiндi барлыщ уаFдаласушы тараптар мiндеттi кабылдаFан, ^ол ^ойылFан, бiрак тещупн^с^алы деп жарияланбаFан мэтiн. Ею жаFдайда да бул мэтiндер орындалу кезiнде ^осымша рел ащарады, яFни тек мемлекет iшiнде Fана ^олданылады [6].
Казiргi тацда Казахстан ^осылFан коптеген халыщаралыщ шарттардыц ресми аудармасын жасау кезшде аудармашылар аFылшын не бас^а тiлден ресми аударылFан орыс тiлiндегi дайын мэ^цщ ^аза^ тiлiне аудара салады. Аудармашыда лингвистикалыщ, ^у^ыщтыщ сия^ты арнайы бшм жо^ болуынан бiркатар аударма ол^ылыщтары, атап айщанда: мацызды а^паратты аудармай тастап кету, терминдер мен ресми кэшби лексиканы жалпы ^олданылатын сездермен ауыстыру, сездер тiзiмiн бiр жалпылаотан терминмен ауыстыру, эрiптiк жэне ерюн аудару, аударма тiлiнде баламалары бар сездер транскрипциясын терiс ^олдану, эвфемизмдердi бiлмеу салдарынан тiлдiк тыйым салуларды бузу бай^алуда [7].
Орыс тшне аударылFан халыщаралыщ шарттыц езi кебшесе зац тiлiнде емес, жалпы ^олданылатын тiлде жазылFаны бай^алуда. ЯFни ол аударманы жасаFан адамныц зац лексикасынан бейхабар адам жасаFаны керiнiп
тирады. БyFан ^атысты таFы бiр мэселеш кетеруге болады - ол зацнама тшнщ кепшiлiкке тYсiнiктi болып жазылуы не аударылуы. Тек зац тшнщ тYсiнiктi болуы салдарынан Fана ^у^ыщ суъектiсi ку^ыщтыщ актi бойынша зацды жауапкершiлiк кетередi. БyFан ^атысты элемдш тэжрибеде екi кез^арас ^алыптас^ан. Бiрiншiсi бойынша ку^ыщтыщ актiлердiц тiлi эдеби тшмен у^састы^ы аз болып ^арастырылатыны, ал екiншiсi - ку^ыщ тшн жалпы эдеби тiлдiц бiр тYрi (стиль) ретiнде ^арастырылатыны. Бiрiншi кез^арас Германияда кеп таралFан. А. Шнитцердщ айуынша ку^ыщты бiлдiрудiц аныщ нысаны тек адамдардыц дамуыныц темен дэрежес ^ажет етедi. Отто Гирке зацнамалыщ актiлер тiлiн маман еместер Yшiн тiптi тYсiнiксiз зацгерлердiц абстрактiлi немю тiлi ретiнде караFан. вз кезегшде бул В. ГедеманFа зац тшнщ аны^тылы^ымен байланысты ^иындыщтарды жецу мYмкiн емес деген тужырым жасауFа непз болды [8, 57-58 бб.]. Бул мэселеге ^атысты кейбiр поляк жэне орыс Fалымдары бас^аша кез^арасты устануда. Я. Воленьскийдiц ойынша «зацнама тш кэдуiлгi тiлдiц тек фрагментi Fана» болып табылады. А.А. Ушаковтыц шюршше «зацдар тiлi» немесе «зацнамалыщ тш» терминдерi эдеби тiлге ^арсы туратын ерекше тiлдi бiлдiрмейдi, ол зац шы^арушыныц ойын жэне зацнамалыщ санаттарды бiлдiру Yшiн ^олданылатын тiлдiк ^уралдар жиынтыFын ^амтитын ^азiрri тацдаFы орыс эдеби тшнщ ерекше функционалдыщ статмен байланысты [9, 142 б.]. А. С. Пиголкин де зац тшн зац шы^арушы ойын бiлдiруге арналFан арнайы композициялыщ жэне стилистикалыщ куралдармен, тiлдiц ерекше сездiк курамымен сипатталатын эдеби тiлдiц дербес стилi деп ^арастырады. Осы кез^арас^а С.С. Алексеев пен Н.И. Хабибуллина да ^осылуда [10, 19 б.]. Ею кез^арастыц айырмашылы: бiрiншi жаFдайда зацнама тшнщ тYсiнiктi болуы Yшiн о^ырманныц осы зац саласынан хабардар адам болуын ^ажет етедi, ал екiншi жаFдайда -оны тYсiнуге о^ырманныц дайындыщ децгейiн ^ажетсшбецщ, яFни оны мiндеттi тYрде тYсiнуi тиiс деген шюр. Егер бiрiншi пiкiрдi ^олдайтын болса^, онда экономикалыщ ^атынастарды реттейтiн зацнама актшершщ тiлi ете кYPделi болFандьщтан, экономист мамандыFын кемегiне жYгiнбей тYсiну мYмкiн еместiгiн алFа тартуFа болады. Ал екiншi пiкiрдi ^олдайтын болса^, ^азiрri тацдаFы шет тiлiнен аударылFан кептеген халыщаралыщ шарттарда жалпы ^олданылатын сездердiц, сейлем курудыц эдеби не сейлеу стилше ауысып жащанын да бай^аймыз.
Дэл сондай жаFдайлар щазащ жэне орыс тiлдерiнде жасалFан халыщаралыщ шарттар мэтiндерiнiн тещупн^сщалылы^ын бергiлеуiнде де кездесед1 Мысалы, Казащстан Республикасы мен Корея Республикасы арасындаFы Кылмыстыщ iстер бойынша взара щ^щыщтыщ квмек туралы шарт пен Казащстан Республикасы мен Корея Республикасы арасындаFы ¥стап беру туралы шартща 2003 жылFы 13 щарашада щол щойылFан болатын. Алайда щазащ тiлiнде бiрнеше рет щайталанып аныщталFан щателерге байланысты осы мэселе бойынша 6 рет нотамен алмасып, оларды ратификациялау туралы зандар тек 2011 жылы жэне 2012 жылы щабылдаетан болатын, яFни 8-9 жылдан кейiн [11].
Казащ тiлi бYгiнде Fылым мен бшмнщ, Интернеттiн тiлiне айналды [12]. Алайда щазiрri танда Лингвистика орталыFына келш тYсетiн шарт мэтiнiнiн кейбiр аударуларында мэтiннiн маFынасы бойынша емес, свзбе свз аудармасы да кездесiп жатады, ол кейбiр щазащ тiлiнен бейхабар эзiрлеушiлердiн интернеттегi машиналыщ аударманы щолдануынын нэтижесi болып табылады. Сондай-ащ аудару кезвде свйлемдегi щазащ тiлiнiн пунктуациялыщ белгiлерiн щою щаFидаларына щарсы сол шет тшндеп пунктуациялыщ белгiлердi щою практикасы кездесiп жатады. Квбiнесе шарттын аудармасымен зангер не экономист маманды^ы жощ мамандар айналысщаннан кейiн олардын зан нормалары бар кYрделi сейлемдердi тYсiнуi екiталай болып, оны д^рыс тYсiну Yшiн сол жвнiнде шартща жауапты эзiрлеушi мамандармен кенеспей, езi щалай тYсiнсе, солай аудара салады.
Халыщаралыщ щ^жаттарды сапалы аудару Yшiн кэсiби аудармашы осы аударма тYрiнщ
взiне тэн лексика, лексикалыщ Yлгiлер аудармасы, свйлем щ^рудын аныщтылыFы, свйлем шшдеп бiр ойды басща ойлардан шектеу, эмоционалдыщ элементтердiн толыщ болмауы кезiнде материалды толыщ баяндау сиящты кейбiр ерекшелiктердi бiлуi тиiс.
Халыщаралыщ щ^жаттардын дэлме-дэл аударылуынын негiзгi талаптары: дэлдiк -тYпн¥Cщада жазылFан барлыщ ережелер тYпн¥Cща аудармасында жазылуы тшс; аныщтылыщ -аударма тiлiнiн ыщшамдылы^ы жэне щысщалыFы тYпн¥Cща лексикасын берудщ толыщтыFына эсер етпеуi тиiс; баяндаудын эдебилiгi - аударма мэтiнi тYпн¥Cща тiлiнiн синтаксистiк щ^рылымдарын пайдаланбай эдеби тшдщ жалпы щабылданFан нормаларына сэйкес келуi тиiс.
Шет тiлiнде жазылFан шарт мэтiнiн аударуда отандыщ зан эзiрлеу тiлiне неF¥рлым ^щсас аудару щажет жэне щазащ тшне тэн емес транскрипциялар мен пунктуациялыщ белгшерд^ егер свйлем маFынасын взгертпесе, щолдануды шектеу керек.
Кужаттын атауы тYпн¥CщаFа барынша жащын болуы тиiс. ТYпн¥Cщада келтiрiлетiн барлыщ щысщартулар жалпы щабылдашан арнайы щысщартуларFа, олардын аудармасына сэйкес берiлуi тиiс [7].
Егер аудармашы халыщаралыщ щ^жатты аудару кезiнде жоFарыда аталFан талаптарды тиiстi тYPде орындайтын болса, онда халыщаралыщ шарттардын тещупн^сщалылы^ы, ресми аудармасы мэселесiнде квптеген тYсiнбеушiлiктер жойылар едi, вйткенi аударма сапасына шарттын д¥рыс орындалуы, мэтiннiн тещупн^сщалылы^ы щамтамасыз етiледi.
ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi
1. «Казащстан Республикасынын 1969 жылFы халыщаралыщ шарттар щ^щыгеы туралы Вена конвенциясына щосылу туралы» Казащстан Республикасынын ЖоFарFы Кенесiнiн 1993 жылFы 31 наурыздаFы щаулысы. «Эдшет» ащпараттыщ-щ^щыщтыщ жYЙесi // http://www.adilet.gov.kz
2. Википедия — ашыщ энциклопедиясынан алынFан мэлiмет // https://ru.wikipedia.org/wiki
3. «Казащстан Республикасынын халыщаралыщ шарттары» туралы Казащстан Республикасынын 2005 жылFы 30 мамыр N 54 Заны. «Эдiлет» ащпараттыщ-щ^щыщтыщ жYЙесi // http://www.adilet.gov.kz
4. Куэльяр Ч.П. Послания и заявления, посвященные Международному году мира, 1986. ООН. 1987. С. 33-34.
5. В. Т. Батычко. Международное право. Конспект лекций. Таганрог: ТТИ ЮФУ, 2011 /http://www. aup.ru/books
6. Лукашук И.И. Современное право международных договоров. Том 1. Заключение международных договоров. Учебный материал / http://nashaucheba.ru/
7. Особенности перевода международных документов /http://fabrikaperevodov.ru
№4 (40) 2015 ж. Цазацстан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
8. Керимов Д. А. Законодательная техника - М., 1998. С. 57-58.
9. Ушаков А. А. Очерки советской законодательной стилистики. - Пермь, 1967. С. 142.
10. Хабибуллина Н. И. Язык закона и его толкование. - Уфа, 1996. С. 19.
11. Неправильный перевод международных договоров наносит серьезный урон имиджу Казахстана /http://tengrinews.kz
12. Казахстан Республикасыныц Президент - Елбасы Н. Э. Назарбаевтыц «Каза^стан-2050» стратегиясы ^алыптас^ан мемлекеттщ жаца саяси багыты» атты Казахстан хал^ына, Астана 2014 жылгы 17 ^ацтар. «Эдiлет» а^паратты^-^у^ы^ты^ жYЙесi // http://www.adilet.gov.kz
Мащалада тацда халыцаралъщ шарт мэт1ндер1нщ тецтупнусщалылыгы, ресми аудармасы мэселелер1 щаралган жэне оларды шешу жолдары корсетыген.
Ty^h сездер: мэттнщ тецтупнусщалылыгы, терминдердщ аудармасы, ресми аударма.
В статье рассмотрены проблемы аутентичности текстов, официальных переводов международных договоров и пути их решения.
Ключевые слова: аутентичность текстов, перевод терминов, официальный перевод.
In article problems of authenticity of texts, the official translations of international treaties and a way of their decision are considered.
Keywords: authenticity of texts, translation of terms, official translation.
Ляззат Султанмураткызы ТyрFанбаева,
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыщаралыщ шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама секторыныц кiшi гылыми ^ызметкер^ з.г.к. Халыкаралык шарт мэтшшщ тецтYпнyскалылыFы мэселелерi
Турганбаева Ляззат Султанмуратовна,
младший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК, к.ю.н. Вопросы аутентичности текстов международных договоров
Turganbaeva Lyazzat Sultanmuratovna,
Junior researcher of the sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and international agreements of SI Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, Candidate of legal sciences
Questions of authenticity of international treaties
