Научная статья на тему 'ХАЛҚ ЎЙИНЛАРИНИНГ ТАРИХИЙ, ИЛМИЙ – ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ.'

ХАЛҚ ЎЙИНЛАРИНИНГ ТАРИХИЙ, ИЛМИЙ – ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ. Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
496
54
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЮНЕСКО / ХОҚ (Халқаро Олимпия қўмитаси) / ЖССТ (Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти) ва бутунжаҳон TAFISA / локал / “улоқ (кўпкари)” / “арқон тортиш” / “камон-камон” / “пар тепиш” / “човгон” / “от пойгаси” / “қиз қувди” / “тўпуқ ўйини” ёки “оқ сўнгак” / тарбия / кўникма / малака. / UNESCO / IOC (International Olympic Committee) / WHO (World Health Organization) and world TAFISA / "archery" / "pair shooting" / "horse racing" / "white horse" / training / skill.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Йўлдошев Салимжон Валиевич Phd

Мазкур мақолада халқ ўйинларининг тарихий, илмий педагогик асосларига алоҳида эътибор қаратилган. Мавзуни ўрганилиши, манбалари ва тарихшунослигининг илмий таҳлиллари ҳамда ўйиннинг қисқача тарихи ва ўйинларнинг тарбиявий аҳамияти педагогик таҳлил асосида ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORICAL, SCIENTIFIC, AND PEDAGOGICAL FOUNDATIONS OF FOLK GAMES

This article focuses on the historical, scientific and pedagogical foundations of folk games. The study of the subject, scientific analysis of its sources and historiography, as well as a brief history of the game and the educational significance of the game are highlighted on the basis of pedagogical analysis.

Текст научной работы на тему «ХАЛҚ ЎЙИНЛАРИНИНГ ТАРИХИЙ, ИЛМИЙ – ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ.»

ХАЛЦ УЙИНЛАРИНИНГ ТАРИХИЙ, ИЛМИЙ - ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ.

Йулдошев Салимжон Валиевич (PhD)

Фаргона давлат университети https://doi.org/10.5281/zenodo. 7187534

Аннотация: Мазкур мацолада халц уйинларининг тарихий, илмий - педагогик асосларига алоуида эътибор царатилган. Мавзуни урганилиши, манбалари ва тарихшунослигининг илмий таулиллари уамда уйиннинг цисцача тарихи ва уйинларнинг тарбиявий ауамияти педагогик таулил асосида ёритилган.

Калит сузлар: ЮНЕСКО, ХОК (Халцаро Олимпия цумитаси), ЖССТ (Жауон соглицни сацлаш ташкилоти) ва бутунжауон TAFISA, локал, "улоц (купкари)", "арцон тортиш", "камон-камон", "пар тепиш", "човгон", "от пойгаси", "циз цувди", "тупуц уйини" ёки "оц сунгак", тарбия, куникма, малака.

HISTORICAL, SCIENTIFIC, AND PEDAGOGICAL FOUNDATIONS OF FOLK

GAMES

Abstract: This article focuses on the historical, scientific and pedagogical foundations of folk games. The study of the subject, scientific analysis of its sources and historiography, as well as a brief history of the game and the educational significance of the game are highlighted on the basis of pedagogical analysis.

Keywords: UNESCO, IOC (International Olympic Committee), WHO (World Health Organization) and world TAFISA, "archery", "pair shooting", "horse racing", "white horse", training, skill.

ИСТОРИЧЕСКИЕ, НАУЧНЫЕ И ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ

НАРОДНЫХ ИГР

Аннотация: Данная статья посвящена историческим, научным и педагогическим основам народных игр. На основе педагогического анализа освещается изучение предмета, научный анализ его источников и историографии, а также краткая история игры и воспитательное значение игры.

Ключевые слова: ЮНЕСКО, МОК (Международный олимпийский комитет), ВОЗ (Всемирная организация здравоохранения) и мировая ТАФИСА, "стрельба из лука", "парная стрельба"," скачки", "белая лошадь", тренировка, умение, навык.

КИРИШ

Жахон халкларининг миллий маданияти бугунги глобаллашув ва интеграциялашув жараёнларида тобора унификациялашиб, умуминсоний характерга эга булиб бормокда. Бу жараён анъанавий миллий маданиятнинг ранг-баранг этник ва локал хусусиятларини узида акс эттирган халк уйинларини илмий жихатдан урганиш ва инсоният цивилизациясининг маданий мероси сифатида саклаб колиш накадар долзарб эканлигини курсатмокда. Хусусан, бу борада ЮНЕСКО, ХО^ (Халкаро Олимпия кумитаси), ЖССТ (Жахон согликни саклаш ташкилоти) ва бутунжауон TAFISA халк уйинлари каби халкаро ташкилотлар хамкорликда инсониятнинг маданий мероси булган миллий спорт турлари, халк уйинлари ва анъаналарини асраб колиш, ривожлантириш хамда соглом жисмоний фаолликни кенг таргиб этиш максадида фаолият олиб бормокда.

Дунёнинг катор мамлакатларида, айникса, Осиё, Европа, Африка халкларининг миллий уйинлари тарихини, у билан боглик анъаналарини локал ёки этник классификациялар асосида илмий, амалий жихдтдан урганишга катта эътибор каратилмокда. Жумладан, "Бутунжахон кучманчи халклар уйинлари, "Туркий халклар

уйинлари" каби минтакавий ва халкаро микёсда фестиваллар, мусобакаларнинг мунтазам ташкил этилиши, илмий тадкикот ишларининг олиб борилиши халк уйинларининг жамият хаётида тобора ижтимоий заруратга айланиб бораётганлигини курсатмокда.

Минтакада тинчликни мустахкамлаш, миллатлараро тотувлик, сиёсий баркарорлик, ижтимоий хамкорлик, миллий ва диний багрикенглик сингари умуминсоний фазилатларни саклаш хамда мустахкамлашда самарали воситалардан бири халк уйинлари хисобланади. Бугунги кунда узбек халки номоддий маданий меросининг урганилиши, тикланиши ва хаётга татбик этилиши нафакат илмий, айни пайтда амалий жихатдан долзарбдир. Айникса, Фаргона водийсида яхши сакланиб колган халк уйинлари узининг локал-маданий ва этно-синкретик характери билан алохида ажралиб туради хамда бу тарихий-маданий ходиса тарихий-этнологик йуналишда хануз яхлит тарзда, тулалигича урганилмай колмокда.

Мавзунинг тарихшунослик тахлилидан маълумки, Узбекистонда халк уйинлари масалалари тарихий, этнографик, археологик ва бошка ижтимоий фан йуналишлари доирасида олиб борилган тадкикотларда маълум даражада ёритилган. Халк уйинлари мавзусининг этнопедагогик йуналишда алохида тадкикот сифатида урганилмаганлигини таъкидлаб утиш билан биргаликда бу мавзу Фаргона водийси мисолида хам тадкик этилмаганлигини эътироф этиш лозим.

^адимги ва урта асрлар хамда сунгги даврларда яратилган достон, диний-мифологик асрларда акс этган халк уйинлари хамда уларнинг тарихи ва этнографияси, педагогикасига оид маълумотлар тадкикотнинг манбавий базасини мустахкамлашга хизмат килди.

Шунингдек, катор йиллар давомида Республикамизнинг Наманган, Андижон, Фаргона вилоятларида хдмда ^иргизистон Республикаси Баткент, Уш вилоятлари, Тожикистон Республикаси Сугд (собик Хужанд) вилоятининг бир катор шахар, кишлокларида узбек, киргиз, тожик миллатига мансуб ахборотчилардан ёзиб олинган дала ёзув маълумотларидан кенг фойдаланилди.

Халк уйинларининг тарихи, этнопедагогикасига доир куплаб кимматли маълумотлар, илмий асосдаги фикр-мулохазалар тарих, педагогика оид асарларда, турли даврларда яратилган илмий, илмий-оммабоп маколалар [1], асарларда уз аксини топган булса-да, бугунги кунда халкимизнинг маданий меросини саклаш хамда уни яна-да ривожлантириш, ёш авлоднинг тарихий тафаккурини шакллантиришда бу мавзуни илмий жихатдан янада чукуррок урганиш давр талабидир. АСОСИЙ ЩСМ

Фаргона водийси Марказий Осиё минтакасининг кадимги тарихий-маданий минтакаларидан бири булиб, ахолиси хам утрок, хам кучманчи цивилизацияларнинг энг илгор тажрибаларини узига сингдириб ва синтезлаб олган ва узига хос маданиятга асос солган. Водийнинг маъмурий-худудий тузилиши Узбекистон Республикасининг Фаргона, Андижон ва Наманган вилоятлари, шунингдек, ^иргизистон Республикасига карашли Уш, Баткент, Жалолобод вилоятлари хамда Тожикистон Республикасига тегишли булган Сугд (Хужанд) вилоятларидан иборат. Минтакада узбек, тожик, киргиз миллати вакиллари ёнма-ён яшаганлиги, бир-бирига якин хужалик турлари билан шугулланганликлари туфайли узок асрлар давомида этномаданий жараёнлардаги уйгунликни кузатиш мумкин.

Бугунги кунда урганилган мавжуд уйинларнинг худудий кесимдаги мониторинги натижаларига кура Фаргона водийси вилоятлари ва ^иргизистон хамда Тожикистон Республикаларининг унга туташ вилоятларида жами 145 турдаги (номдаги эмас) халк уйинлари тахлилга тортилган. Шундан Андижонда 29, Наманганда 33, Фаргонада 42,

^иргизистон Республикасида 23, Тожикистон Республикасида 18 турдаги халк уйинлари тахлил учун кайд этилган.

Фаргона водийсидаги халк уйинлари узига хос махаллий (локал) хусусиятларига эга булиб, уларни бир катор туркум ва гурухларга ажратиш мумкин. Халк орасидаги уйинлар доимий, мавсумий, хатто шахар-кишлокларга, катта ва кичик ёшларга, кундузги ва тунги характерга эгадир. Бундан ташкари уйинларни уларда иштирок этадиганлар сирасига караб, болалар, усмирлар, ёшлар, кизлар, аёллар ва эркаклар уйини каби турларга ажратиш мумкин. Уйинлар, шунингдек, ифода воситаларига караб сузли, кушикли, раксли, харакатли, мусобакавий этнографизм сифатида намоён булади. Куп уринларда уйинларни болалар ва усмирлар хамда катта ёшдаги кишилар учун мулжалланган уйинларга ажратиш таомилга кирган. Катта ёшдаги кишилар учун "улок (купкари)", "аркон тортиш", "камон -камон", "пар тепиш", "човгон", "от пойгаси", "киз кувди", водий уйгурларининг "тупук уйини" ёки "ок сунгак" ва бошкалар киради

^уйида халк уйинларининг гендер таркибига эътибор каратадиган булсак, жами уйинлар нисбатида эркаклар томонидан уйналадиган уйинлар салмоги 51,7 фоизни ташкил этганлигини курамиз. Аёллар томонидан уйналадиган уйинлар салмоги эса 8,3 фоизни ташкил этган. Эркаклар томонидан уйналадиган уйинлар салмогининг куплиги улок, кураш каби оммавий уйинлар хисобига ортган. Энг мухими хар иккала жинс иштирокчилари томонидан уйналадиган уйинлар мажмуида болалар уйинлари хисобида юкори курсаткич (40 фоиз) кузатилади [2].

Фаргона водийсининг узбек, киргиз, тожик миллатига мансуб ахолиси орасида уйинларнинг вужудга келиши, хужалик анъаналари билан узвий богланганлиги узига хос тарзда намоён булади. Шунингдек, уйинлар халк турмуш тарзи, касб-хунар, мехнат характерига кура, дехкончилик, чорвачилик хужалиги, халк хунармандчилиги, байрам ва туй-томошалар билан боглик уйинларга булинади. Айни пайтда табиий-географик жойлашувига ва турт фасл бахор, ёз, куз, кишки уйинлар алохида гурухларни ташкил этади.

Масалан, дех,кончиликка боглик холда келиб чиккан "Кади (ошковок) пишдими?", "Шолгом тортиш", "Шолгом-шакар", "Мошова", "Ок шолими-кук шоли?", "Хурмача бог", "Ок теракми-кук терак", "Хола-хола", "Даста", "Ёнгок уйини", "Ботир бола", "Бугирсок", "Мехмон-мехмон", "Данак яшириш", "^угирчок", "Топил-топил", "^улок чузма", "Кураш" каби купдан-куп номларда уз ифодасини топади.

Чорвачилик билан боглик булган уйинлар сирасига Фаргона водийси усмир ёшлар ва катталар орасида кенг таркалган "Камон-камон", "Эшак минди", "Ошик уйини", "Тупик уйини", "Пар тепиш", "Човгон", "Ботир чупон", "Улок (купкари)", "От пойгаси", "^из кувди", водий уйгурларининг "Тупук уйини" ёки "Ок сунгак" ва бошкалар киради.

Хунармандчилик билан бевосита боглик булган "Лой парсилдок", "Парсим-парс", "Тандир-тандир", "Пичок уйини", "^идир-киз" ёки "Топ-топ (ранг топиш уйини)", "Ун икки чуп уйини", "Аргимчок", "Сопол уйини", "Чугурмак уйини" каби уйинларни мунтазам уйнаб келишган.

Ушбу уйинлар таснифи шуни курсатадики, биз юкорида чорвачилик билан боглик уйинлар каторига киритган улок (купкари), от пойгаси, кураш уйинлари туй, Навруз, хосил байрамларида дехкончилик ва хунармандчилик билан шугулланувчи ахоли орасида хам таркалган булиб, умумий характерга эга булган уйин сифатида ахолининг барча катламлари орасида оммавийлашиб кетган. Шунингдек, кураш хам кучманчи ва утрок ахолининг энг

оммабоп ва кизикарли уйини хисобланиб, утрок дехкон, чорвадор ахоли, хунармандлар уртасида бирдек ахамият касб этади.

Тадкикотда урганиб чикилган халк уйинлари турларини дехкончилик, чорвачилик ва хунармандчилик сохаси каби хужалик турлари билан богликлиги мониторинги утказилганда уйинлар нисбати аралаш хужалик турларида (дехдончилик-чорвачилик, хунармандчилик-дехдончилик каби) купрок эканлиги кузатилди (53,1 фоиз). Алохида хужалик турлари орасида эса хунармандчилик билан боглик уйинлар нисбатан купрокни (8,3 фоиз) ташкил этганлигини куриш мумкин.

Фаргона водийси узбек, киргиз, тожик миллатига мансуб катта ёшдаги ахолиси орасидаги ва болалар уйинларини тахлил килар эканмиз, уларни уюштиришда предметлардан (туп, суяк, жун, таёк, данак, тош, ошик, ёнгок, олма, ёгоч) фойдаланиш характерли эканлигини кузатамиз. Бирок "ок теракми-кук терак", "урди-коч" каби шундай уйинлар борки, хеч кандай предмет иштирок этмайди, шунинг учун уларни предметсиз уйинлар гурухига киритамиз.

Фаргона водийси халк уйинлари билан боглик этномаданий жихатларни тахлил килар эканмиз, бу худудда истикомат килувчи узбек, тожик ва киргиз миллатлари орасида бир хил таркалган умумий уйинлар мавжудлиги масаланинг мухим томонларидан биридир. Бирок шундай уйинлар борки, узбек, тожик ва киргиз ахолиси орасида бир хил уйналса-да, лекин уларнинг номланиши тил белгиларига караб фаркланади. Бундай уйинлар узбек тилида номланиши кенгрок тамойилга кирган булса-да, тожик ва киргиз миллати вакиллари яшайдиган худудларда тожикча ва киргизча номларда аталган. Шунга кура, бир катор уйинларда номланиш турлича тилларда хар хил булса-да, хусусиятларида умумийлик белгиси устунлик килади. Бирок тожик ва киргиз ахолиси орасида айникса, куп уйналадиган айрим уйинлар ва болалар уйинларида локал хусусиятлар мавжудлиги кузатилди.

Халк уйинларини тадкик этишда узбек, тожик, киргиз, уйгурларнинг миллий уйинларини урганишга эътибор каратдик. Халк уйинларини алохида бир миллий гурух мисолида таснифлаш Фаргона водийси учун анча кийинчиликларни келтириб чикаради. Чунки, водий ахолиси тарихан куплаб миллатлардан ташкил топган ва маданияти синкретик хусусиятга эга. Шу сабабли уйинларни 42,8 фоизини узбек-тожик уйинлари ташкил этганлигини таъкидлаб утиш жоиз.

Хусусан, тожик миллати ахоли орасида бир неча уйинларнинг тавсифини келтириш юкоридаги фикрларни илмий жихатдан исботлайди.

Жумладан, "Миёнадаро" - аргамчини икки томонидан икки киши ушлаб туради, уртага бир киши киради. Агар айланаётган аргамчини ичига кира олмаса ёки унинг ичида колиб кетса, у маглуб хисобланади. "Барг кошанак" уйини мавсумий уйинлар сирасига кириб, асосан, богдорчилик хужалиги яхши ривожланган худудларда кенг таркалган, асосан, дарахт баргининг тулик ёзилган пайтларида уйналади. Бу уйинда купрок киз болалар иштирок этиб, гурухларга булинадилар, гурухларга бошловчи томонидан маълум бир белги куйилган баргларни узиб олиб келиш керак булади. ^айси баргларни олиш уйин бошкарувчиси томонидан яширин холда аввалдан белгилаб куйилади. Белгиланган баргларни топиб олиб келган кизлар голиб хисобланадилар. Мазкур уйин ёшларда топкирлик туйгусини шакланттиради.

"Дандон ба кошик" уйини мусобака - беллашув уйинлари сирасига кириб, бунда болалар икки гурухга булинадилар. Уйин бошловчиси томонидан иккита кошикка (албатта,

ёгоч кошик талаб килинади) сув тулдирилган ёки тухум солинган холда маълум бир масофага олиб бориш белгилаб куйилади. Белгиланган масофага биринчи, талофатсиз ва куп микдорда етказиб олиб борган гурух голиб хисобланади. Мазкур уйин нафакат халк уйини, балки хозирда мактаб укувчилари уртасидаги оммавий спорт тури сифатида "^увнок стартлар" мусобакаси таркибидан урин олган.

^иргиз миллатига мансуб усмир ва ёшлари орасида таркалган, анъанага айланган уйинларнинг хам бир нечасини тавсифлаш уринли, деб хисоблаймиз. Хусусан, "Ботир чупон" уйини. У асосан, чорвадор ахоли болалари орасида кенг таркалган уйинлардан бири булиб, узбек болалари орасида оммавийлашган "Яшин топалок" уйинига ухшаб кетади. Лекин иштирокчилар сони камлиги, уйин утказиш майдонининг тузилиши, уйиннинг тартиб-коидларидаги узига хослик айнан чорвадор ахолига тегишли эканлигини белгилайди.

"Подачи уйини" учун турт кадамга тенг доира чизилади. У охак ёки бур билан белгиланади. Доира ичида учта уйинчи кулида чин чупон таёгини тутганича туради. Доира ташкарисида хам хужумчилар уч жойда жойлашади. Доиранинг уртасида ёгочдан ясалган бешта нишон тайинланади. Баландлиги олти см. Улар доиранинг марказида тикка килиб куйилади. Нишонларнинг оралиги 10-15 см булиб, айлана шаклида териб чикилади. Уйинда доира ташкарисидан бир метрлик узокликда хужумчилар томонидан кичик тупи бир-бирига тез оширилиб, кулай фурсат топилгач, доира ичидаги химоячиларни чалгитиб, доира уртасидаги нишонларни бирин-кетин уриб йикитишга харакат килинади. Уйинда химоячилар доирадан чикиб кетмайди. Х,имоядаги уйинчиларнинг таёги хужумчиларга тегиб кетса, химоячи доира чизигидан ташкарига чикса, жарима белгиланади. Доира четидаги чизикка копток куйилиб, уртадаги нишонни бир марта уришга рухсат берилади. Х,имоячилар доира чизигига коптокни куйиб, зарб билан ташкарига, узокрокка, уриб чикаради. Уйин пайтида гурухлардан кайси бири 30 сония ичида нишонни копток билан уриб йикитса, шу гурух голиб хисобланади. Уйинчиларнинг розилиги билан уринларини алмаштириб, уйинни давом эттириш мумкин[3].

Болалар уртасидаги "улок" уйини оммавий халк уйинларининг энг кенг таркалган турларидан бири булиб, катта ёшдагиларнинг от иштирокидаги уйинига таклид холатида вужудга келган. Мазкур улок уйини унсурлари хисобланган от ва улок болаларга мос булиб, от ва камчи новдадан, улок эса эчки ёки куй терисидан тайёрланади. Бу уйин этнохудудий характерига кура, маррали, маррасиз турларга булинади. Ёшлар уртасида бугунги кунга кадар севиб уйналадиган уйин турларидан булиб, катта ёшлилар уртасидаги оммавий халк уйинига тайёргарлик боскичи вазифасини утайди. Мазкур уйин узбек, тожик, киргиз миллатига мансуб ахоли уртасида бирдек таркалган булса-да, киргиз болаларининг улок уйини маълум бир жихатлари билан фарк килади, яъни улар улогида, албатта, тери парчаси иштирок этиши шарт ва йил буйи давом этиши мумкин. Бунинг акси уларок, узбек ва тожик болалари уртасидаги улок уйинида предметлар теридан булиши шарт эмас. Шунингдек, ушбу уйин, асосан эрта бахорда далалар экинлар учун тайёрланаётган пайтдагина уйналган[4].

Фаргона водийсининг табий шароити ва хунармандчилиги билан боглик узбек болалари орасида энг куп таркалган "тандир пиш" уйини асосан кумлок, сой, канал буйларида жойлашган худудларда уйналади. Мазкур уйинда болалар нам кум ёки тупрокка кулларини тикиб, устидан иккинчи кули билан текислаб, "тандир, пиш, тандир пиш, барчаникидан олдин пиш" деб кулини тортиб олади. Тортиб олинган кул урнида тандир

куринишидаги говак пайдо булади. Мазкур уйин хунармандчиликнинг тандирпазлик, кулолчилик турлари яхши ривожланган утрок ахоли болалари орасида кадимдан аждоддан-авлодга мерос булиб келаётган касб - хунар билан боглик уйинлар сирасига хам киради.

Хунармандчилик билан боглик яна бир уйин "порсим поре" ёки "лой парсилдок"дир. Бу уйин, асосан, йилнинг иссик фаслида уйналади. Уйинда хар бир иштирокчи уз лойига ишлов бериб, кулча холига келтиради, кулча холатига келтирилган лойнинг четлари бироз юкори килиниб, ерга урилади. Ерга уришдан олдин тайёр лой кулга олиниб, "Унг кулогим, чап кулогим, ёрилмасанг кет кулогим" дейилади. Ерга урилганда, лойнинг урта кисми ёрилади ва ёрилган жойга яраша кушни бола лой билан ямаши лозим булади. Шу тарика кушни бола лойи кетма-кет олиб куйилади. Ёки, аксинча.

Дехкончилик билан боглик "Ок шоли, кук шоли" уйини, асосан, шоли етиштириладиган минтакаларда, жумладан, Фаргона вилояти Бувайда, Риштон, Багдод, Ёзёвон тумани, Андижон вилояти Баликчи тумани, Наманган вилояти Поп тумани, ^иргизистон Республикаси Жалолобод вилояти Узган тумани худудларида яшовчи узбек болалари орасида кенг таркалган. Уйин, асосан, икки ёки турт нафар иштирокчи билан уйналади. Уйин жараёни куйидагича: вазнлари якин булган узаро шериклар танланиб, худди тегирмон келиси сингари бир-бирини орка куракларини теккизган холда куллар занжир килиниб, "ок шоли, кук шоли, хамманикидан огир шоли" деб навбат билан шерик уйинчини оёгини ердан узилгунга кадар кутариб, аста куяди. Иккинчи иштирокчи айнан шу холлатни такрорлайди. Уйин ёшларни жисмоний жихатдан чиниктириш вазифаси билан бирга хужалик анъаналарининг давомийлигини таъминлашга хизмат килади.

Водийнинг узбек болалари орасида кенг таркалган уйинлардан бири "беш тош" ёки "туп тош" деб номланади. М.С. Андреев, К.Ш. Шониёзов[5]. каби олимлар бу уйиннинг турли хил вариантлари нафакат Фаргона водийсида, балки Урта Осиё халклари орасида кенг таркалганлигини кайд киладилар[5].

"Беш тош" жуда мураккаб уйинлар сирасига киради, у, асосан, киз болалар томонидан уйналади, унинг элементлари куйидаги тартибда баён килинган: 1) бош; 2) капчик; 3) бир олар; 4) икки олар; 5) уч олар; 6) турт олар; 7) дуппос; 8) олма; 9) мамо; 10) чик этар; 11) чик этмас; 12) чандик.

Уйин элементларининг бундай номланиши тош билан бажариладиган уйин амалларининг характеридан келиб чикади. Юкорида келтирилган атамаларни "Беш тош " ёки "Туп тош" номи билан уйналадиган уйинлар турли шакллари булишига карамасдан уйин жараёни киз болаларни эпчил, зийрак, зукко килиб тарбиялаш воситаси вазифасини бажаради. Агар эътибор берилса, уйин мукаммал сюжет тизимига эга булиб, анъанавий бошлама (иштирокчининг уйиндаги урни аникланиши), асосий элементлар ("Беш тош" билан турли хил амалларни куллаб уйнаш) ва якунланма ("уйин охири" голибни аниклаш) боскичлари борки, бу уйин мазмунини ва яшовчанлигини ошириб келмокда. Шунингдек, этнохудудий, этнолокал хусусиятга кура, уйиндаги умумийликдан ташкари атамаларда, харакатнинг такрорланиш кетма-кетлигида фарклар кузга ташланади[6].

Уйинлар буш жойда уз узидан пайдо булавермайди. Улар халк ижодининг махсули булиб, соглом ва маънан баркамол кишиларнинг рухий оламда уз мавке ва урнини билиши, гузал хаёт барпо эта олиши халк уйинларининг этнографик элементлари куринишида намоён булади. Халк уйинлари миллий ва маънавий кадриятларни асраб-авайлашнинг энг анъанавий таркибий кисмидир. Болалар томонидан уйнаб келинаётган уйинлар маънавий

ва миллий узликка хос жихатларни хамда халк рухиятини унинг тарихий генетик асосларини ижтимоий ходисаси сифатида ёркинлаштиради.

Тадкикотда халк уйинлари орасида болалар уйинлари табиат ва инсон уртасидаги уйгунлигини, экологик муаммолар кескинлашган бир пайтда табиатга эхтиёткорлик ва эътибор билан муносабатда булишни тарбиялашнинг мухим омили эканлигини таъкидлаш уринлидир.

Уйин ва уни уйнаётган иштирокчилардан акл-заковат, мохирлик, тадбиркорлик, эпчиллик ва чакконлик, жасурлик ва шижоатлилик, хушёрлик ва фавкулодда катъий карорга кела олиш каби сифатларни болалардан талаб килади.

Бу сифатлар эса болаларда узига ишонч, тарбиянинг ахлокий, эстетик, рухий компонентларни уйинлар оркали тарбиялаш имконияти кенглигидан далолат беради. Уйин оркали болаларда маънавий сифатлар шаклланибгина колмай, боскичма-боскич комиллик сари юксалади.

Ташки оламга таклид ва уларни хаётга тадбик килишга интилаётган болани курсангиз, билингки, у завкланяпти, мураккаб оламнинг энг содда вакили нимагадир талпинаяпти. Аслида болаларни тетапоя килишларидаги мохият био асосга таянади-улгайиш, вояга етиш, усиб-униш, факат бир миллатнинг ёш авлоди бу йулни узига хос, бошкалардан фаркли равишда босиб утади. Бу-табиий. Миллий халк уйинлари, шубхасиз, тарбиялайди, одамларга хам жисмонан бардамлик, хам интеллектуал озука беради[7].

Асосан болаларнинг баркамол булиб вояга етишлари учун хизмат киладиган уйинлар ёш авлодда, аввало, миллатига булган хурмати, ота-боболардан колган бой меросга нисбатан садокатни оширади. Бундан ташкари угил-кизда жамоа булиб ишлаш малакаси, халоллик, менатсеварлик, бурч ва маъсулиятни хис килиш, уз урнида акл билан иш тутиш, аниклик каби хусусиятлари шаклланади. Болаларча бегубор ракобатга бардош беришга интилган угил ёки киз келажакда хаёт кийинчиликларини, албатта, енгиб утади. ХУЛОСА

Хулоса килиб кйганда халк уйинлари очик хавода асосан жамоа булиб уйналганлиги туфайли бу уйинлар асосида болаларни аклий, рухий, ахлокий, эстетик рухда тарбиялашнинг энг кулай ва ихтиёрий манбаларидан биридир.

Бу каби локал хамда умумий характерга эга булган уйинларнинг турлари, уйналиш коидаларини киёсий жихатдан тахлил килиш жараёнида куйидаги хулосаларга келинди:

халк уйинлари генезиси ва такомилида водий ахолисининг ижтимоий тараккиёт тарихи уз ифодасини топган;

- халк уйинлари Фаргона водийси ахолиси орасида кадим замонлардан бошлаб шаклланган ва таркалган булиб, даврлар утиши билан аждодлардан авлодларга утиб такомиллашиб, сайкалланиб борган;

- халк уйинларининг тарихий илдизлари ва уларнинг келиб чикиши жараёни водий ахолисининг турмуш тарзи, хужалик хаёти ва кадимги диний карашлари билан узвий равишда боглик;

- халк уйинлари халкнинг кувноклик, хушчакчаклик кайфиятини оширишга хизмат килган омил ва воситалардан бири булиб, оммавийлик касб этган;

- Фаргона водийси халк уйинлари икки тилли уч миллатга мансуб махаллий ахолининг кундалик турмуш ва хужалик анъаналарини узида акс эттиради;

- худуд буйлаб таркалган ва анъанавийлашган халк уйинларининг этнопедагогик тахлили шуни курсатадики, биринчидан, халк уйинлари умумий ва локал хусусиятларга эга,

иккинчидан, уларни ташкил этиш ва утказишнинг катъий коида хамда меъёрлари ишлаб чикилган, учинчидан, уйинлар асосан чакконлик, хушёрлик, устамонлик, халоллик, ракибни хурмат килиш, мехмондустлик, толерантлик, миллатидан катъий назар инсоний муносабатда булиш каби тамойиллар доирасида утказилган.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Миддендорф А. Очерки Ферганской долины. - Спб., 1882. - С.10-329; Туркестанский сборник. 1882. Т.431. - С.161-163; Шишов А., Хорошкин А.П. Сборник статей, касающихся до Туркестанского края. - Спб.,1876.; Брянов А.И. На память о Фергане 1876-1901гг.. - Новый Маргелан.1901. - С.31; Диваев А. Древние игры киргизской молодёжи. // Туркестанская ведомость. 1907. - №54; Пещерева Е.М. Некоторие игры среди оседлого населения Туркестана. // Бюллетень САГУ.1925.Т.2. - С 82-98.; Усмонхужаев Т.С., Хужаева Ф. Минг бир уйин. - Тошкент: Ибн Сино, 1990. - Б.157-163.; Скопинцев А.Г. Народные спортивные игры. - М.: Знание, 1990. - С.247.; Узбек халк уйинлари, миллий спорт турларини кайта тиклаш ва ахолини жисмоний тарбиялашда улардан кенг фойдаланиш усуллари. // Жумхурият илмий-амалий анжумани тезислари. - Тошкент-Жиззах-Фориш, I-II кисм.1991. 1993, 1994, 1996., Тумарис кизлар уйинлари. // Илмий-амалий анжумани материаллари. - Жиззах, 1999. - 128 б.; Алпомиш халк уйинлари ва миллий спорт турларини ривожлантириш муаммолари. // Илмий амалий анжумани маърузалари матнлари. - Фаргона, 2000. - 256 б.; Абдумаликов Р., Абдуллаев К., Норкулов Ш. Халк миллий уйинлари мазмунида маънавият масалалари. - Тошкент: УзДЖТИ, 1995. - Б.21-189.; Усмонхужаев Т.С., Хужаева.Ф. Минг бир уйин. - Тошкент: Ибн Сино, 1990. -279 б.; ^орабоев У.Х. Узбекона уйинлар. // Гулистон. - Тошкент, 1991. - №9; Йулдошева Р. Узбек халк уйинларининг тарбиявий ахамияти. - Тошент, 1992. - 167 б.

2. Дала ёзувлари: Наманган вилояти Чуст тумани Варзак кишлоги. Фаргона вилояти Риштон тумани, Риштон шахарчаси, Андижон вилояти. Исбоскан тумани. Лугумбек кишлоги 2020 йил.

3. Дала ёзувлари: ^иргизистон Республикаси. Баткент вилояти. Бурганду, Ок турпок, Зартош, Томоша, Хайдаркон, Уш вилояти Аравон ахоли пунктлари. 2019 йил.

4. Salimjon Valievich Yuldoshev. "Pedagogical Analysis And Methodology Of Children's Games"// The American Journal of Social Science and Education Innovations. Published: November 30, 2021 | Pages: 36-40. Volume03 Issue11 November 2021. https://doi.org/10.37547/tajssei/Volume03 Issue11-06

5. Шаниязов К.Ш. К Этнической истории узбекского народа(историко-этнографическое исследование на материалах кипчакского компонента). - Ташкент: Фан, 1974. - 342 с.; Андреев М.С. Таджики долины Хуф. Вып. 1. - Сталинабад, 1957. - С.112-113.

6. Salimjon Yuldoshev. THE HISTORICAL ROOTS OF THE MYTHOLOGY OF POPULAR GAMES FERGANA VALLEY// European journal of research. № 2, February 2019. 182 - 186p

7. Salimjon Valievich Yuldoshev. MYTHOLOGICAL REPRESENTATIONS ASSOCIATED WITH FOLK DANCES// Vol 11, Issue 11, November 2021.; ЙУЛДОШЕВ САЛИМЖОН ВАЛИЕВИЧ. УЛО^ - КУПКАРИ УЙИНИ ТАРИХИДАН// PEDAGOGICAL SCIENCES AND TEACHING METHODS / 2021 - PART 8 /Collection of Scientific Works. Copenhagen "Science Edition" 15 December 2021. 11 - 18 p.; Йулдошев Салимжон Валиевич, Омонов Азаматжон. Отлар тарихига оид тарихий тадкикотлар тахлили. //FORMATION OF

PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY AS INTERDISCIPLINARY SCIENCES: a collection scientific works of the International. scientific conference ( 13 December, 2021). 36 - 40 p.

8. Рафикова, Д. К., & Каримова, Г. Й. (2020). ЁШЛАРНИ ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИГИНИ ОШИРИШДА ^АДРИЯТЛАРНИНГ А^АМИЯТИ. ПЕРЕКРЁСТОК КУЛЬТУРЫ,, 2(1).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.