Научная статья на тему 'ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ТИЗИМИ СТАТИСТИКАСИ: КЎРСАТКИЧЛАР ВА МОДЕРНИЗАЦИЯ'

ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ТИЗИМИ СТАТИСТИКАСИ: КЎРСАТКИЧЛАР ВА МОДЕРНИЗАЦИЯ Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

CC BY
128
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Таълим / хизматлар / талаб / аҳоли сони / аҳоли зичлиги / туғилиш даражаси / миграция / аҳоли саломатлиги. / education / services / demand / population / population density / birth rate / migration / public health.

Аннотация научной статьи по ветеринарным наукам, автор научной работы — A. Ibragimov, N. Odinaeva

Ушбу мақолада халқ таълими тизими статистик кўрсаткичлар тизими ва модернизация қилиш йўли, уларни самарали бошқариш ҳамда таълимга бўлган талабни ўрганиш ҳамда таълим хизматлари даражаси, сифати ва миқдорининг кўрсаткичларини асослашдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

STATISTICS OF THE EDUCATION SYSTEM: INDICATORS AND MODERNIZATION

In this article, the public education system is a system of statistical indicators and a way to modernize them, study the demand for education and justify indicators of the level, quality and quantity of educational services.

Текст научной работы на тему «ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ТИЗИМИ СТАТИСТИКАСИ: КЎРСАТКИЧЛАР ВА МОДЕРНИЗАЦИЯ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ХАЛЦ ТАЪЛИМИ ТИЗИМИ СТАТИСТИКАСИ: КУРСАТКИЧЛАР ВА

МОДЕРНИЗАЦИЯ Ибрагимов Абдималик Гаппарович

А.Авлоний номидаги халк таълими муаммоларини урганиш ва истикболларини белгилаш илмий-тадкикот института булим мудири, и.ф.н., доцент Одинаева Нилуфар Менгтураевна

А.Авлоний номидаги халк таълими муаммоларини урганиш ва истикболларини белгилаш илмий-тадкикот институти мустакил илмий изланувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7125888

Аннотация. Ушбу мацолада халц таълими тизими статистик курсаткичлар тизими ва модернизация цилиш йули, уларни самарали бошцариш цамда таълимга булган талабни урганиш уамда таълим хизматлари даражаси, сифати ва мицдорининг курсаткичларини асослашдир.

Калит сузлар: Таълим, хизматлар, талаб, а^оли сони, а^оли зичлиги, тугилиш даражаси, миграция, ауоли саломатлиги.

СТАТИСТИКА СИСТЕМЫ ОБРАЗОВАНИЯ: ПОКАЗАТЕЛИ И МОДЕРНИЗАЦИЯ

Аннотация. В данной статье система народного образования представляет собой систему статистических показателей и способ их модернизации, изучения спроса на образование и обоснования показателей уровня, качества и количества образовательных услуг.

Ключевые слова: образование, услуги, спрос, население, плотность населения, рождаемость, миграция, здоровье населения.

STATISTICS OF THE EDUCATION SYSTEM: INDICATORS AND

MODERNIZATION

Abstract. In this article, the public education system is a system of statistical indicators and a way to modernize them, study the demand for education and justify indicators of the level, quality and quantity of educational services.

Keywords: education, services, demand, population, population density, birth rate, migration, public health.

КИРИШ

"Укитувчининг кучи - таълимнинг асоси" - PISA тадкикотининг асосчиси Андреас Шляйхер.

"Таълим сифати х,еч качон укитувчининг сифатидан юкори булмайди" PISA тадкикотининг муаллифи Андреас Шляйхер Узбекистон таълимига инновацияларнинг тезрок киришига кандай эришиш мумкинлигини айтади.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Энг аввало, таълим тизими ракамли технологиялар асосида курилаётган иктисодиётда энг мух,им роллардан бирини уйнайди, бу ерда ишлаб чикариш омилининг асосий хусусияти инсон капитали булиб, бу таълим хизматлари бозорини ривожлантириш ва унга таъсир килувчи омиллар билан боглик. Замонавий таълимнинг максади жамият аъзосига узини шахс сифатида англаши ва олинган билим, касбий куникма ва тажрибани амалда куллаши, яъни муваффакиятли иш топиши ва замонавий жамиятда уз урнини эгаллаши учун имкон берадиган ваколатларни шакллантиришдир.

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ШТЕКМАТЮМЛЬ 8С1БОТ1Р1С ГОШ1ЧАЬ УОШЫБ 1 188иБ 6 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

Замонавий таълим тизими ижтимоий, иктисодий, сиёсий, технологик ва инсон омилларига боглик (1-чизма). Сиёсий омилларнинг таъсири таълимни ривожлантириш истикболлари куп жихатдан давлат сиёсати ва жамиятнинг ушбу сохага булган муносабатига богликлигида намоён булади. Сиёсий омилларга давлатнинг таълим олдига куйган максад ва вазифалари киради. Билимлар иктисодиёти доирасидаги таълим сохасидаги узгаришлар давлат томонидан тартибга солиш даражасига, таълимни жамоат манфаати сифатида ташкил этиш шакллари ва усулларининг ривожланишига бевосита таъсир килади.

1-чизма.

Замонавий таълим тизимига таъсир киладиган омиллар

инновацион дастурларни ишлаб чикиш киради. Масалан, замонавий таълимда ахборот-коммуникация технологиялари мухим элементлар, шу жумладан ракамли таълим булиб, улар укув жараёнини янада аникрок, кизикарли ва кулайрок килади.

Шунингдек, халк таълимининг статистик курсаткичлар тизими ва модернизация килиш йули, уларни самарали бошкариш хамда таълимга булган талабни урганиш хамда таълим хизматлари даражаси, сифати ва микдорининг курсаткичларини асослаш таълим тизими иктисодий омилларга боглик. Таълим тизимини ривожлантиришнинг асосий масалаларидан бири молиялаштиришдир. Моддий ёрдам сифатида давлат субсидиялари, солик имтиёзлари, грантлар, хусусий инвестициялар ва аралаш молиялаштириш каби механизмлардан фойдаланилади. Ушбу омилларни ишлаб-чикадиган, бошкарадиган, амалиётга тадбик этадиган мухум омил-бу инсон омилидир.

Таълим статистикаси ушбу фаолият сохасида юзага келадиган ходиса ва жараёнларнинг микдорий тавсифини таъминлаш учун мулжалланган булиб, унинг барча даражаларида таълим тизимининг асосий элементлари холатини акс эттиради. Ва бу вазифани тугри даражада амалга ошириш учун ижтимоий-иктисодий ривожланишнинг янги муаммолари, таълим сиёсати, норматив-хукукий базани ишлаб чикиш ва бошкалар туфайли статистик кузатувни доимий равишда такомиллаштириш керак булади.

Узбекистонда таълимни таркибий кайта куриш ва уни куллаб-кувватлаш буйича турли халкаро лойихалар амалга оширилмокда ва охирги беш йилда кулланилиб келаётган

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

таълим статистикаси методологияси ва курсаткичларини урганиш бир катор муаммоларни аниклади. Уларнинг ечими ички таълим статистикасини замонавий ахборот суровлари, ички ва халкаро стандартларга мувофик хар томонлама модернизация килиш оркали таъминланди.

Таълим статистикасини модернизациялаш таълим тизимининг ривожланиш холати ва тенденцияларини, умуман, алохида даражаларда, макроиктисодий курсаткичлар билан таккосланишини, таълимнинг халкаро курсаткичларини хар томонлама ва холисона бахолашни назарда тутади. Таълим муассасалари учун курсаткичларнинг умумий хисобидан таълим муассасалари дастурлари ва таълим муассасалари фаолияти тугрисидаги статистик маълумотларни жамлаш ва тахлил килиш, статистик хисоботларни ягона тизим ва шаклга келтириб, уйгунлаштириш, таълим даражалари, таълим дастурлари, мулкчилик шакллари, ташкилий-хукукий шакллари, худудлар ва бошка курсаткичлар долзарб хисобланади.

Узбекистон Республикасининг "Расмий статистика тугрисида"ги ^онунда расмий статистиканинг асосий принциплари куйидагилардан иборатлиги курсатиб утилган: мустакиллик, тушунарлилик ва шаффофлик, аниклик ва ишончлилик, бегаразлик ва холислик, статистик махфийлик, долзарблик. Бундан ташкари, Узбекистон Республикаси Президентининг 2020-йил 3-августдаги "Узбекистон Республикасининг миллий статистика тизимини янада такомиллаштириш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-4796-сон ^арори мамлакатимизда миллий статистика тизимини ривожлантириш билан бирга таълим тизимига оид статистикани юритилишида хам мухим боскични бошлаб берди. Таълим статистикаси - таълим сохасида юз берадиган ходиса ва жараёнларни микдорий ва сифат жихатидан урганувчи статистика сохаси хисобланади. Давлат статистика кумитаси ва бошка манфаатдор вазирлик, идоралар хамкорлигида "Таълим статистикаси буйича услубий Низом" ишлаб чикилди. Ушбу Низом давлат статистика ишлари дастурига мувофик хамда Узбекистон Республикасида таълим тизимининг холати ва ривожланиши тугрисидаги статистик хисоботни юритилишини янада такомиллаштириш максадида ишлаб чикилган.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Шу асосда, А.Авлоний номидаги халк таълими муаммоларини урганиш ва истикболларини белгилаш илмий-тадкикот институтида олиб борилган статистик илмий-амалий тадкикотлар натижасида, халк таълими сохасида таълим-тарбия сифатини таъминлашда киска муддатда бартараф этилиши лозим булган бир катор объектив муаммолар борлиги аникланди. Хусусан:

1. Бугунги кунда олий маълумотли малакали педагогик кадрларга булган эхтиёж юкорилигича колмокда. Шунингдек, халк таълимини педагог кадрлар билан таъминлаш тизими мувофиклаштирилмаганлиги сабабли баъзи худудларда кадрлар етишмокчилиги юзага келган.

Х,озирги вактда республика мактабларда фанлар (22 та) буйича педагог кадрларга булган жами эхтиёж 6198 тани ташкил этади, шундан, математика, физика, география, информатика, рус ва хорижий тиллар фанлари асосий урин эгаллайди. Шунингдек, укитувчиларнинг 15,4 фоизини (76872 нафар) урта махсус маълумотлилар ташкил этади.

Шунигдек, республикадаги 1003 та мактабларда 20 мингта синфда рус тилида дарслар олиб борилиб, уларда 630 минг нафар укувчи таълим олади. Ушбу мактаб ва

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

синфларда рус тилида дарс утадиган аник ва табиий фан укитувчилари етишмаслиги муаммоси бартараф этилмаган.

1-диаграмма.

Умумтаълим мактабларида 2021/2022-укув йилида фанлар кесимида укитувчиларга кушимча эх,тиёж хдкида маълумот (таълим барча тилларда, 2022 йил март х,олатига)

Бошка фанлар I Основной

Маънавият асослари ва миллий истиклол гояси ■ Основной

Бошлангич таълим Основной

Техналогия ■ Основной

Жисмоний тарбия ■ Основной

Тасвирий санъат ва чизмачилик ■ Основной Мусика маданияти Основной

ЧОБТ ■ Основной Француз тили Основной

Немис тили I Основной Инглиз тили Основной

Она тили ва адабиёти и Основной Рус тили ва адабиёти Основной География Основной

Давлат ва хукук асослари ■ Основной Тарих Основной Биология Основной

Кимиё ™ Основной Физика Основной Информатика Основной Математика Основной

Жами Основной

Основной Основной Основной Основной Основной Основной ■ Укитувчилар сони

2. Х,ар бир мактабга бир йилда кушимча равишда уртача 139 нафар укувчи кабул килишига тугри келмокда. Мактабларнинг сигими таълим сифатини таъминлашдаги кейинги долзарб муаммолардан х,исобланади.

Х,озирда жами умумтаълим муассасалари сони 10289 тани ташкил этади. Сунги 10 йилда укувчилар сони уртача 21%га ошиб борса, 2030-йилга келиб укувчилар сони 7,5 миллиондан ошиб кетиши кутилмокда. 2030-йилга келиб битта мактабда уртача 500 нафар укувчи таълим олганда камида 15 мингта мактаб фаолият курсатиши талаб этилади. Шундан келиб чикиб, 2030-йилгача, 10 йил давомида 4746 та, йилига 475 тадан ортик мактаб ёки кушимча бино курилиши лозим булади.

Ушбу муаммоларни урганиш буйича, барча даражадаги таълим муассасалари фаолиятини статистик кузатишнинг тубдан янги схемаси таклиф этилади, унда статистикани йигишни икки асосий шаклда ташкил этиш имконияти куриб чикилди. Шунга кура, суровнинг узи икки боскичда амалга оширилиши таклиф килинди: биринчи навбатда контингент ва укув йили бошида таълим муассасаси ходимлари тугрисидаги маълумотларни туплаш; иккинчидан - укув йилининг натижалари буйича моддий-техник база ва молиявий-хужалик фаолияти хдкида маълумот. Ички таълим статистикасини модернизатсия килиш консепсиясида баён этилган гояларни амалга ошириш ягона, модулли восита асосида сифат жихдтидан янги статистик маълумотларни шакллантиришга асос булди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

2-диаграмма.

Умумтаълим муассасалар сони

3. Мактаблардаги укув машгулотларнинг сменалилиги масаласи хам бартараф этилиши лозим булган муаммо сифатида курилмокда. Зеро, мактабларнинг 7582 таси (74,4%)да 2 сменада фаолият олиб бормокда.

3-диаграмма.

Умумтаълим муассасалари машгулотларининг сони

Шунингдек, халкаро илгор тажрибаларни урганиш асосида халк таълими тизими статистик курсаткичлар тизимини ишлаб чикиш, статистик маълумотларни тахлил килиш буйича тизимга мос математик метод ва мезонларни аниклаштириш буйича куйидаги муоммалар урганилмокда:

• Таълим сифатига энг куп таъсир киладиган факторлар;

• Угил ва киз болаларда узлаштирш курсаткичини таккослаш;

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

• ^айси худудда укувчилар давомати паст ва мактабга сурункали келмаслик холатлари мавжуд;

• Укувчининг дарсга катнашиш даражасига (давоматига) таъсир килувчи факторлар;

• Ногирон укувчилар куп булган худудлар;

• Мактабда ногиронликнинг турлари буйича статистикаси;

• Укувчиларнинг ёш буйича таълимга катнашиш даражаси;

• Ногиронлик макоми буйича укувчиларнинг мактабга катнови улуши;

• Синфдан синфга колиш даражасини аниклаш;

• Х,ар бир синф учун синф ёшидан катта ва кичкина ёшдаги укувчиларни аниклаш;

• Саводхонлик даражасини аниклаш;

• Таълим сифати яхши худудларда мактаб ва ахоли сони канака нисбатда?;

• Укувчи оиласининг моддий холати кейинги синфга утиши, укиши ёки укишни ташлаб кетишига таъсири;

• Таълимнинг иктисодиётга богликлигини аниклаш.

Халк таълими тизими статистикасини шакллантириш ва илмий тадкик килишда нималарни олдиндан прогноз килиш, укувчи индикаторлари, укитувчи индикаторлари, мактаб индикаторлари, мактабдан ташкари индикаторлар, Quacquarelli Symonds World University Rankings (Рейтинг) буйича халкаро тажрибалар урганилмокда. МУ^ОКАМА

Халкаро тажрибалар ва тахлиллардан келиб чикиб айтиш мумкин-ки, ижтимоий хаётда уз фикр ва мулохазаларимизни тасдиклаш ёки исботлаш учун хар куни бир канча тушунча ёки маълумотларни ишлатамиз ва куллаймиз. Масалан, инфляция, ахоли, хосилдорлик, уртача ёш ёки ойлик иш хаки, валюта курси, касалнинг тузалиши вакти, ялпи ички махсулот, уртача тезлик, бахо, таннарх ва хакозо. Ушбу курсаткич ёки маълумотлар кандай аникланади. Тугри жавоб бериш учун статистикани урганиш керак. Статистикани урганиш учун укув методик кулланма ва практикумлар, жахон тажрибаларини урганиш зарур. Халкаро илгор тажрибаларни урганиш асосида халк таълими тизими статистик курсаткичларини ишлаб чикиш, статистик маълумотларни тахлил килиш буйича тизимга мос математик метод ва мезонларни аниклаштиришнинг мазмуни ва таркибини, назарий ва амалий (айрим пайтларда ташкилий) масалаларини ёритишни, принципиал холатларни мисоллар ёрдамида курсатиб беришни олдиндан белгилаш зарур. Бугунги кунда статистикани урганишда халк таълими тизими ходимлари айрим кийинчиликларга ва карама-карши фикр хамда йуналишларга дуч келиши мумкин. Шунинг учун хам фойдаланувчилар юкоридаги узгаришларни хисобга олган холда статистик методларни куллашини тавсия этади.

ХУЛОСА

Хулоса урнида, ушбу гоялар Узбекистон Республикасида таълимни ривожлантиришнинг куп боскичли статистик курсаткичлар тизимини, барча даражадаги таълим муассасалари фаолиятини статистик мониторинг килишнинг ягона тизимини, мулкчилик шакллари, турлари, узлюксиз таълим статистикаси ва битирувчиларни ишга жойлаштириш буйича таклифлар, шунингдек, долзарб масалалар буйича бир марталик

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

статистик тадкикотларни (масалан, ёш таркиби ва технологик даражаси, тил саводхонлиги, укитувчиларнинг компютер саводхонлиги, жисмоний тарбия ва согликни саклаш, масофавий таълим муаммолари, инклюзив таълим) олиб бориш имконини янада оширади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикасининг 2020-йил 23-сентябрдаги "Таълим тугрисида"ги УР^-637-сон ^онуни

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020-йил 27-февралдаги "Педагогик таълим сохдсини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-4623-сон ^арори

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020-йил 24-январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси

4. Шодиев Х, Хабибуллаев И. "Статистика" Т. "Молия-иктисод" 2013.

5. А.Раджиев, Ф.Каримов, А.Ибрагимов. TALIS-2018 халкаро тадкикотлари талаблари асосида утказилган суровнома ва тадкикот хисоботининг маълумотлар туплами. 1-, 2-туплам //. - Тошкент, 2022 йил.

6. А.Раджиев, Ф.Каримов, А.Ибрагимов, И.Муродов. Халк таълими ракамларда. Халк таълими тизимига оид статистик курсаткичлар буйича киска хджмли рисола (брошюра). I, II-нашр. "Янги китоб". Тошкент-2022.

7. www.uzedu.uz

8. www.stat.uz

9. https://ru.wikipedia.org/wiki

10. https://www.statistics.com

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.