Научная статья на тему 'ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ХОДИМЛАРИ КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯСИ РИВОЖЛАНИШИДА ИНДИВИДУАЛ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРНИНГ ТУТГАН ЎРНИ'

ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ХОДИМЛАРИ КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯСИ РИВОЖЛАНИШИДА ИНДИВИДУАЛ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРНИНГ ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
95
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
технология / баҳолаш / диагностика методлари / малакаси ошириш / касбий компетентлик. / технология / оценка / методы диагностики / повышение квалификации / профессиональная компетентность.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ҳожибоев Илҳомжон Исломжонович

Мақолада касбий компетенциянинг асосий ташкил этувчилари сифатида ўқитувчиларнинг педагогикага оид билимлари, индивидуал психологик хусусиятлари, касбий эътиқод, касбий мотивация, ўз-ўзини бошқариш кўникмалари ҳақида сўз юритилади. Шунингдек, касбий компетенцияни ривожлантириш борасида айрим таклиф ва мулоҳазалар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РОЛЬ ИНДИВИДУАЛЬНО ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ОСОБЕННОСТЕЙ В РАЗВИТИИ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ РАБОТНИКОВ НАРОДНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

В статье обсуждаются вопросы педагогических знаний учителей, образующих основные составляющие профессиональной компетенции, индивидуально-психологических особенностей, профессиональных убеждений, мотивации, связанной с работой, и саморегуляции как аспектов их профессиональной компетентности. Также даны некоторые предложения и соображения по развитию профессиональной компетентности.

Текст научной работы на тему «ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ХОДИМЛАРИ КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯСИ РИВОЖЛАНИШИДА ИНДИВИДУАЛ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРНИНГ ТУТГАН ЎРНИ»

^ожибоев Илх,омжон Исломжонович,

Сурхондарё вилояти Халк, таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш х,удудий маркази укув ва илмий ишлар буйича директор уринбосари

ХАЛК ТАЪЛИМИ ХОДИМЛАРИ КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯСИ РИВОЖЛАНИШИДА ИНДИВИДУАЛ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРНИНГ ТУТГАН УРНИ

УУК: 37.015.31

Х.ОЖИБОЕВ И.И. ХАЛК ТАЪЛИМИ ХОДИМЛАРИ КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯСИ РИВОЖЛАНИШИДА ИНДИВИДУАЛ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРНИНГ ТУТГАН УРНИ

Маколада касбий компетенциянинг асосий ташкил этувчилари сифатида укитувчиларнинг педагогикага оид билимлари, индивидуал психологик хусусиятлари, касбий эътикод, касбий мотивация, уз-узини бошкариш куникмалари х,акида суз юритилади. Шунингдек, касбий ком-петенцияни ривожлантириш борасида айрим таклиф ва мулох,азалар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: технология, бах,олаш, диагностика методлари, малакаси ошириш, касбий компетентлик.

ХОЖИБОЕВ И.И. РОЛЬ ИНДИВИДУАЛЬНО - ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ОСОБЕННОСТЕЙ В РАЗВИТИИ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ РАБОТНИКОВ НАРОДНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

В статье обсуждаются вопросы педагогических знаний учителей, образующих основные составляющие профессиональной компетенции, индивидуально-психологических особенностей, профессиональных убеждений, мотивации, связанной с работой, и саморегуляции как аспектов их профессиональной компетентности. Также даны некоторые предложения и соображения по развитию профессиональной компетентности.

Ключевые слова и понятия: технология, оценка, методы диагностики, повышение квалификации, профессиональная компетентность.

KHOJIBOEV I.I. THE ROLE OF INDIVIDUAL PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS IN THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF PUBLIC EDUCATION PERSONELL

In the article is discussed teachers' pedagogical content knowledge, individual psychological characteristics, professional beliefs, work-related motivation, and self-regulation as aspects of their professional competence. Some suggestions and ideas regarding the professional competence development are given.

Key words and concepts: technology, estimation, diagnostic techniques, qualification improvement training, professional competence.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

Кириш.

Бугунги кунда инсон фаолиятининг барча жабхаларида, профессионаллик ва самарадорликни таъминлаш, профессионал кадрларни тайёрлаш, кайта тай-ёрлаш ва малакасини ошириш долзарб вазифа булиб бормокда. Жамият тараккиёти йулидаги муаммо ва масалаларни хал этиш-даги энг мухим омил бу ижодкор, замона-вий билимга эга булган, иктидорли педаго-глар эканлиги х,еч кимга сир эмас. Уз кас-бий ва шахсий сифатларига талабчан булган укитувчи укувчиларда таълим-тарбия олишга кизикувчанлик, билимга чанкоклик каби сифатларни шакллантира олади. Шулар-дан келиб чиккан холда педагогларнинг кас-бий салохияти ва натижадорлигини таъ-минловчи омил ва воситаларни урганишга йуналтирилган тадкикотларга алохида ахамият каратилмокда

Республикамизда умумий урта

ва мактабдан ташкари таълимни тизимли ислох, килишнинг устувор йуналишларини белгилаш, усиб келаётган ёш авлодни маънавий-ахлокий ва интеллектуал ривож-лантиришни сифат жихатидан янги даражага кутариш, укув-тарбия жараёнига таълимнинг инновацион шакллари ва усулларини жорий этиш, халк таълими ходимлари касбий сифат даражаларини ривожлантириш, малака ошириш ва кайта тайёрлаш механизмларини такомиллаштиришнинг хукукий-меъёрий асослари яратилди. Жумладан, 2017-2021 йил-ларда Узбекистон Республикасини ривожлан-тиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясини амалга оширишга оид давлат дастури хамда Узбекистон Респу-бликаси Халк таълими тизимини 2030 йил-гача ривожлантириш концепциясида педагогларнинг касбий сифатларини ривожлантириш, бунинг учун уларни хар жабхада куллаб-кувватлаш, жамиятда устоз-мураббийларнинг макомини ошириш йуналишларида илмий ишларни чукурлаштиришга имкониятлар яра-тилди.

Олиб борилган тадкикот Узбекистон Респу-бликаси Президентининг 2018 йил 5 сентяб-рдаги "Халк таълими тизимига бошкарувнинг янги тамойилларини жорий этиш чора-тадбирлари туFрисида"1ги ПК-3931-сон карори, 2018 йил 14 августдаги "Ёшларни маънавий-ахлокий ва жисмоний баркамол этиб тарбиялаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жихатидан янги боскичга кутариш чора-тадбирлари туFрисида"2ги ПК.-3907-сон карори, 2019 йил 29 апрел-даги "Узбекистон Республикаси Халк таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш туFрисида"3ги ПФ-5712-сон Фармони, 2020 йил 6 нояб-рдаги "Узбекистоннинг янги тараккиёт дав-рида таълим-тарбия ва илм-фан сохаларини ривожлантириш чора-тадбирлари

туFрисида"4ги ПФ-6108-сон Фармонидаги мухим вазифаларни бажаришга муайян дара-жада хизмат килади.

Муаммонинг урганилганлик даражаси ва мавзу буйича илмий манбалар цисцача та^лили.

Касбий компетенция мавзуси бир катор махаллий ва хорижий муаллифлар томо-нидан урганилган (Б.Кодиров, F.Шоумаров, В.Каримова, М.Вохидов, М.Давлетшин, Э.Fозиев, А.Г.Асмолов, Дж.Аткинсон, Н.А.Алюшина, Н.А.Батурин, Г.Вайзер,

A.А.Деркач, Х.Р.Кауфман, Н.В.Кузьмина, Е.А.Климов, А.Маслоу, П.Ш.Магомедов,

B.Фридрих, А.Хофман, Х.Хекхаузен, Ф.Хоппе).

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил

5 сентябрдаги "Халк таълими тизимига бошкарувнинг янги тамойилларини жорий этиш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-3931-сонли Карори. - https://lex.uz/ docs/3893416

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 августдаги "Ёшларни маънавий-ахлокий ва жисмоний баркамол этиб тарбиялаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жихатидан янги боскичга кутариш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-3907-сон карори https://lex.uz/docs/3864155

3 Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 29 апрелдаги "Узбекистон Республикаси Халк таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепция-сини тасдиклаш туFрисида" ги ПФ-5712-сонли Фармони. - https://lex.uz/docs/4312785

4 Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил

6 ноябрдаги "Узбекистоннинг янги тараккиёт даврида таълим-тарбия ва илм-фан сохаларини ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-6108-сон Фармони. -https://lex.uz/docs/5085999

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

^бий фoaлиятдaги эpишилгaн нaтижa вa ютуклap кacбий кoмпeтeнциянинг pивoж-лaнгaнлик дapaжacини бeлгилaб бepувчи oмиллapдaн хиcoблaниб, бу кaйcидиp мaъ-нoдa пeдaгoгнинг пcиxoлoгик caвoдxoнлиги, мaдaнияти, кacбий вa шaxc xуcуcиятлapи билaн бeлгилaнaди.

Мaлaкa oшиpиш тaълими Укитувчилapнинг кacбий pивoжлaнишигa туpли дapaжaдa тaъ-cиp ^мтиши мумкин. Мaлaкa oшиpиш тизими Укитувчилapнинг кyникмa вa мaлa-кacи, кacбий кoмпeтeнцияcини киcкa фуp-caтлapдa pивoжлaнтиpишгa кapaтилгaн. Лeкин, x1aмишa хaм бу Уз caмapacини 6ep-мacлиги мумкин. Xaлк тaълими xoдимлapи-нинг мaлaкacини oшиpиш жapaëнининг зaмo-нaвий тaлaблap acocидa тaшкил этилиши aco-^н тинглoвчилapни пeдaгoгикa, пcиxoлo-гиягa oид энг cyнгги билим вa мaлaкaлap билaн куpoллaнтиpиш хиcoблaнaди. Шу мунo-caбaт билaн, узлукcиз тaълим тизимининг Укитувчилapнинг кacбий ycишигa дoимий ижoбий тaъcиp этувчи шapoитлapни, узлукcиз мaлaкa oшиpишнинг янги, зaмoн тaлaблapигa жaвoб бepувчи, укитувчи шaxcини pивoжлaн-тиpишгa кapaтилгaн тaшкилий жиx1aтлapни aниклaшгa кapaтилгaн тaдкикoтлap жудa дoл-зapб булиб бopмoкдa.

Укитувчилap мaлaкacини oшиpишнинг бугунги кундaги ax1aмияти, ypни вa poлини тушуниш вa улapнинг кacбий pивoжлaнти-pиш йyлидaги мaвжуд муaммoлapни х^л этиш, нaзapий вa aмaлий пcиxoлoгик-пeдaгoгик тaдкикoтлap, пcиxoлoгик, пeдaгoгик тaж-pибaлapни ypгaниш, умумлaштиpиш кaттa aхaмиятгa э^.

Узлукcиз мaлaкa oшиpиш coхacидa излa-нишлap oлиб бopгaн oлимлap (В.Г.Афaнacьeв, М.А.Вeйт, А.П.Влaдиcлaвлeв, Б.С.Гepшунcкий, Ю.Н.Kулюткин, В.Г.Онушкин, Г.С.Суxoбcкaя, В.Н.Туpчeнкo)лapнинг тaдкикoт ишлapи ^д-pлapнинг кacбий pивoжлaнишидa узлук-^з мaлaкa oшиpиш тизимининг aхaмиятини aниклaш, ушбу coхaдa учpaши мумкин бул^н ижтимoий-пeдaгoгик, пcиxoлoгик муaммo-лapни хaл этиш йyллapини тyFpи aнглaш имшнини бepaди.

Шaxc кacбий pивoжлaнишининг туpли жихaтлapи кyплaб oлимлap тoмoнидaн Уpгaнилгaн, жумлaдaн:

- пeдaгoгик фaoлият вa пeдaгoгик мaхopaтгa oид тaдкикoтлap (Ю.П. Aзapoв, Б.Г.Aнaнeв, Ю.K.Бaбaнcкий, A.С.Бeлкин, М.A.Гaлaтузoвa, В.Лeднeв, Л.Н.Лecoxинa,

A.Г.Мaлeнкo, A.М.Мoиceeв, А.Я^ин, О.П.Окoлeлoв, Е.М.Пaвлютeнкoв, М.Л.Пopтнoв, М.М.Пoтaшник, В.Д.Сeмeнoв, Е.В.Ткaчeнкo вa бoшкaлap);

- пeдaгoгик ижoдкopликкa oид тaдкикoтлap (П.П.Блoнcкий, ^Н^нт,

B.И.Зaгвязинcкий, В.A.Kaн-Kaлик, Ф.Ф.Kopoлeв, A.С.Мaкapeнкo, Н.Д.Никaндpoв, Н.Г.Оcуxoвa, И.П.Рaчeнкo, В.A.Суxoмлинcкй, С.Т.Шaцкий вa бoшкaлap);

- Укитувчилapнинг кacбий уз-узини тapбиялaш вa муcтaкил pивoжлaнишгa oид тaдкикoтлap (A.Я.Apeт, A.В.Дapинcкий,

C.Б.Елкaнoв, М.Я.Вилeнcкий, В.Н.Koтляp, K.М.Лeвитaн, Й.A.Нaумчeнкo, Л.И.Рувинcкий, Р.П.Скул«ий, И.Е.Швapц вa бoшкaлap);

- укитувчи фaoлиятининг n^xo-лoгик кoнуниятлapигa oид тaдкикoтлap ^.CBbi^c^^ З.Ф.Зeep, Н.В.Kуxapeв, Т.В.Kудpявцeвa, Н.В.Kузьминa, Н.С.Лeитec, A.Н.Лeoнтьeв, А.Б. Оpлoв, A.В.Пeтpoвcкий, С.Л.Рубинштeйн вa бoшкaлap).

Биpoк, кeнг кyлaмли излaнишлapгa кapaмaй, мaлaкa oшиpиш тизимининг укитувчи кacбий pивoжлaнишигa тaъ-cиp имкoниятлapи хaли eтapли дapaжaдa Уpгaнилмaгaн. Суpxoндapë вилoяти xaлк тaълими xoдимлapини кaйтa тaйëpлaш вa улapнинг мaлaкacини oшиpиш худудий мapкaзи тинглoвчилapи ypтacидa yткaзилгaн cУpoвнoмa, oFзaки cухбaт шуни кypcaтдики, aкcapият тинглoвчилap нaфaкaт уз мaлa-кacини мунтaзaм oшиpиб бopиш зapуpли-гини, бaлки, фaoлият caмapaдopлигини тaъ-минлaшдa шaxcий вa кacбий кoбилиятлapни хaм pивoжлaнтиpиб бopиш зapуpиятини тyFpи aнглaйдилap. Aммo aйнaн yшa тинглoв-чилap кyпинчa мaлaкa oшиpишнинг caмa-paли уcуллapи вa тexнoлoгиялapигa эгa эмac-лap. Шу билaн биpгa, мaлaкa oшиpиш тaъли-мининг aмaлдaги тaхлили шуни кypcaтaдики, ушбу тизим acocaн Укитувчилap кoмпeтeнция-cини pивoжлaнтиpишгa эмac, бaлки xaбapдop килишгa кapaтилгaн.

ЗAMОНAВИЙ ТАМШ / CОВPЕMЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (10S)

Касбий сохадаги муваффакият

укитувчининг уз имконият ва кобилиятларини туFри англаш, унга бахо бериш имко-нини яратиб, укитувчи шахсига яхлит таъ-сир курсатади, ижтимоий-маданий, ахлокий, интеллектуал фазилатлари ривожланишини раFбатлантиради1.

Муваффакиятли, самарали фаолият деганда мехнат унумдорлиги, сифати, жараённинг тез-корлиги тушунилади. Бу шахснинг интеллектуал, мотивацион, хиссий-иродавий, индивидуал психо-физиологик хусусиятлари билан чамбарчас боFлик. Касбий муваффакият хам объектив (ташки), хам субъектив (ички) омил-лар билан белгиланади2.

Бир катор тадкикотларнинг курсатишича педагогларнинг касбий компетенцияси бево-сита унинг касбий психологик мадани-яти билан боFлик булар экан3. Бошка бир олимлар эса (С.Т.Джанерьян, В.Д.Шадриков, З.И.Рябикина) педагогнинг касбий компетенцияси ривожланиши, фаолият самарадорлиги ошишида шахсий хусусиятларнинг урни етак-чилик килишини таъкидлайди.

Илмий муаммони цуйилиши ва унинг долзарблиги.

Бирок, укитувчининг касбий компетенци-ясига оид куплаб жихатлар етарли даражада урганилмаган. Халк таълими ходимларини малака ошириш жараёнида касбий компетен-циясини, касбий узини-узи англашнинг психологик омилларини урганишга каратилган илмий изланишларнинг етарли даражада эмаслиги долзарб муаммолардан биридир.

Мазкур муаммо ечимининг пухта ишлаб чикилмаганлиги ва долзарблиги халк таълими тизимидаги педагог кадрларнинг касбий узини узи англаш, касбий компетенциясини ривожлантириш имкониятини белгилайдиган психологик омилларни аниклашга каратилган тадкикотимизнинг асоси булди.

Тадк,ик,от мацсади.

Малака ошириш тизимида халк таълими ходимлари касбий компетенциясини ривож-лантиришнинг психологик омилларини тадкик этиш, малака ошириш тизимида касбий ком-петенцияни ривожлантиришга каратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чикиш.

Бугунги кунда педагоглар касбий компетенциясини ривожлантиришга таъсир этувчи омилларни урганишга каратилган тадкикотларни урганиш, касбий узини узи англаши ва касбий муваффакиятлари алокадорликларини тадкик этиш, Касбий узини узи англаш ва укитувчиларнинг муваффакиятли ривожланишининг прогно-стик моделини ишлаб чикиш, унинг ривож-ланиши учун мезон, курсаткичлар психологик ва педагогик шарт-шароитларини аниклаш жуда мухим хисобланади. Шунингдек, халк таълими ходимларининг касбий компетенцияси ривожланишига таъсир этувчи мухим шахс сифатлари ва индивидуал психологик хусусиятларини урганиш келажакда таълим тизимидаги ислохотлар йуналишини туFри белгилашда долзарб ахамият касб этади.

Тадцицот методлари. Тадкикотда куза-тиш, эксперимент, сухбат-интервью, шахсни урганишга комплекс ёндашув усулларидан фойдаланилган. Шахс эмоционал холатини аниклашга доир "Муваффакиятга интилиш" методикаси (Ю.М.Орлов)4, Р.Б.Кеттеллнинг "16-фактор (омил)ли шахс суровномаси" методикаси5, "Укитувчи касбга йуналганлигини бахолаш" тести6 ва эмпирик натижаларни кайта ишлашда математик-статистика усулларидан фойдаланилди.

Асосий к,исм.

Тадкикотимизда педагогларнинг шах-слилик хусусиятларини атрофлича урганиш максадида Р.Б.Кеттелл томонидан ишлаб чикилган куп омилли саволномадан фойдаланилган (1-жадвал).

1 Климов Е.А. Психология профессионала. — М. - Воронеж, 1996. -400 с.

2 Киселева Н.Л. Психолого-педагогические условия развития профессиональной успешности учителя. -Дисс. к. пед. наук, -Курск, 2003.3 Аверин В.А. Психологическая структура личности//

Психология личности: Учебное пособие. - СПб.: Изд-во Михайлова В.А., 1999. - 89 с.

4 Расулов А.И. Психодиагностика. Укув кулланма. - Т., 2009. - Б. 164

5 Нишонова З.Т. Курбонова З., Абдиев С. Психодиагностика ва экспериментал психология: Укув кулланма. - Т., 2011.-Б. 275

6 Кодиров Б.Р., Кодиров К.Б. Касбий ташхис методикалари.-Т., 2003..-Б. 69

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

* P<0,10, ** P<0,05, *** Р<0,025.

2-жадвал. Р.Б.Кеттел тести буйича ук,итувчиларда шахс хусусиятлари намоён булиш курсаткичлари нисбати (фоизларда)

ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ 25

ч_У

1-жадвал. Р.Б. Кеттелл методикаси буйича синалувчилар курсаткичларининг узаро фарк,лари (п=385)

Методикадаги омиллар Синалувчилар ni n2 Уртача Стандарт OFИШ t

Киришимлилик (А) омили Мутахассис укитувчи 322 5.54 2,799 2,473

Олий тоифали укитувчи 63 5.27 2,367

Хиссий баркарорлик (S) омили Мутахассис укитувчи 322 5,93 1,561 ,601

Олий тоифали укитувчи 63 5,84 1,809

Етакчилик (Е) омили Мутахассис укитувчи 322 4,61 2,215 2,482

Олий тоифали укитувчи 63 5,09 2,244

Ижтимоий етуклик (St) омили Мутахассис укитувчи 322 5,77 1,922 -1,462

Олий тоифали укитувчи 63 5,89 2,534

Ишонувчанлик (L) омил Мутахассис укитувчи 322 5,89 2,133 0,582

Олий тоифали укитувчи 63 6,51 2,631

Ижтимоий жасорат (H) омили Мутахассис укитувчи 322 6,49 2,953 -2,644

Олий тоифали укитувчи 63 6,91 2,748

Дадиллик (Q) омили Мутахассис укитувчи 322 4,59 2,156 1,595

Олий тоифали укитувчи 63 4,97 2,399

Мустакиллик (Q) омили Мутахассис укитувчи 322 5,97 1,687 2,461

Олий тоифали укитувчи 63 5,48 2,294

Уз-узини назорат килиш (Q) омили Мутахассис укитувчи 322 7,48 2,328 1,469

Олий тоифали укитувчи 63 6,78 2,159

К,^алувчанлик, таранглик (Q) омили Мутахассис укитувчи 322 7,15 1,875 -1,886

Олий тоифали укитувчи 63 6,98 2,324

Методикадаги омиллар Куйи курсаткичлар Уртача курсаткичлар Юкори курсаткичлар

Киришимлилик (А) омили 15,8 55,2 29

Хиссий баркарорлик (S) омили 16,9 52,2 30,6

Етакчилик (Е) омили 31,6 52,6 15,8

Ижтимоий етуклик (St) омили 10,7 56,3 33,0

Ишонувчанлик (L) омили 8,2 47,9 43,9

Ижтимоий жасорат (H) омили 7,1 43,7 49,2

Дадиллик (Q) омили 32,7 54,8 12,5

Мустакиллик (Q) омили 20,2 59,1 20,7

Уз-узини назорат килиш (Q) омили 7,1 57,9 35,0

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

КузFалувчанлик (Q) омили 7,1 30,6 62,3

Биз жамоалар орасидаги фарк,ли х,олатларни тах,лил к,илганимизда A, E, St, L, H, Q, Q1, Q3 факторларда фарк, кузатилди. Р.Б.Кеттелнинг методикаси ёрдамида малака ошириш курси тингловчиларини урганиш натижасида ук,итувчининг касбий компетент-лигига таъсир этувчи омилларнинг талкини аникланди.

Шунингдек, ушбу суровнома буйича уму-мий курсаткичлар х,ам тах,лил этилди (2-жад-вал).

Киришимлилик ("А" омили) ижобий маъ-нода самимийлик, бегонасираш сифа-

тида бах,оланади. Психологик маънода ушбу жих,атлар бир хил кимматлидир, чунки куп мух,им инсоний сифатлар бегонасираш оркали х,ам, самимийлик оркали х,ам намоён булади.

Факат аник фаолиятга нисбатан ижобий ёки салбий хулоса чикариш мумкин. Чунки киришимлилик укитувчини самара-сиз кечинмаларга тушириб куймайди, хулкни бошкаришга, кайфиятнинг баркарорли-гига, х,иссий кечинмаларнинг самимийлигига ёрдам беради. Ук,итувчилар уз х,аракатларида етарли даражада эх,тиёткорлик курсатадилар,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

укувчиларга диккат-эътибор билан муно-сабатда буладилар, улар билан хамкорлик килишга тайёрдирлар, уларга нисбатан хуш-феъллик, айни вактда талабчан булади.

Касбий компетентлиги ривожланган педа-гогларда киришимлилик курсаткичлари юкори эканлиги аникланди.

Укитувчиларни урганиш натижалари шуни курсатадики, уларнинг 5,8 фоизи киришимлилик буйича паст курсаткичларга эга. Бу уларнинг мулойим эмасликлари, совукконликлари, бекарорликлари, ётсирашлари, муро-саю мадорадан узокда туришлари билан изохланиши мумкин, айрим холларда уларда кескин танкидий муносабат, кайсарлик, нохайрихохлик намоён булиши мумкин. Бун-дай укитувчилар авторитар услубда иш курадилар. Укитувчиларнинг ярмидан купроFи (55,2 фоизи) уз сифатларига кура укувчилар билан хамкорлик килишга тайёрдирлар. Муо-малада улар меъёрига караб, укувчиларга хайрихохлик, диккат-эътибор курсатадилар, улар билан эркин муносабатда буладилар. Укитувчиларнинг 29 фоизи муомалада юкори курсаткичга эгадирлар. Уларга ёркин, тулкинлантирувчи хис-туЙFулар хосдир. Одатда, улар тезда бир карорга кела олади-лар, кайфиятлари кун буйича кескин узгариб туради. Бундай укитувчиларнинг самарали кечинмаларга мойилликларини хисобга олиб, уларнинг интилишлари ва муддаолари уртасидаги зиддиятларнинг кескинлашувидан эхтиёт килиш ("Мен" - Концепциянинг ижо-бий даражасини саклаган холда) ва уларнинг ютукка эришиш омилларини кувватлаш керак.

Етакчилик ("Е" омили). Укитувчиларнинг ушбу омил буйича курсаткичи (4,91) уларнинг келишувчиликка интилишларини акс эттиради. Умуман олганда, укитувчилар мухит ва атрофдаги одамларнинг, айникса, жамоа-дошларининг тазйикларига тула ён берадилар деб, хисоблашга асослар йук. Ушбу омилнинг куйи курсаткичлари "тобеликни излаш" фено-мени билан боFликдир. Бу тоифадаги педа-гоглар мустакил карор кабул килиш жара-ёнида хатоликларга йул куйишлари мум-кинлигидан хавотирланиб, доим юкоридан курсатмалар кутиб турадилар. Синалувчилар-нинг 30.8 фоизи етакчилик омили буйича куйи курсаткичга эга. Бу хол улардаги итоатгуйлик, келишувчанлик, уз нуктаи назарини химоя

килмасликни, ён беришга мойилликни, узига ва кобилиятларига ишончнинг етарли эмаслигини курсатади. Етакчиликнинг паст курсаткичини хамма ёш гурухларида киска муддатли малака ошириш курслари ёрдамида бартараф этса булади.

Мехнат фаолиятида юкори самарадор-ликка эришган укитувчилар етакчилик омили буйича нисбатан юкори (5,09***, Р<0,025) курсаткичга эга. Бу уларнинг хукмдорлик майли, мустакилликка интилиш, чегара-ларни тан олмасликларини курсатади. Бу каби укитувчилар жасорат, Fайрат, шижоат ва фаоллик билан харакат киладилар.

"Ижтимоий етуклик" омили. Ушбу омил куп холларда онглилик, виждонлилик, деб хам аталади. Бу омил инсоннинг ахлокий-ижтимоий меъёрларга мансублигини бил-диради. Синалувчиларнинг 10,7 фоизи ушбу омил буйича паст курсаткичларга эга булган. Бундай инсонлар бекарорликка мойил булиб, бошлаган ишларини осонлик билан ташлаб юборадилар. Бироз дангаса, худбин, жамоат тартибини бажаришга интилмайди. Бу тоифадаги инсонларда мажбуриятлар кам, аммо хукуклар куп булади. Касбий муваффакиятга эришган тингловчиларда '^Г омили юкори (5,89*, Р<0,10) курсаткичга эга. Бу уларнинг уз ишларига пухта эканликларини курсатади, улар хамма нарсада тартибни устун куяди, узларига нисбатан талабчан, катъиятли, вактни бекор утказмайди.

Ишонувчанлик. Касбий фаолиятда сези-ларли ютукка эришмаган, касбий компетенция даражаси ривожланмаган укитувчиларда ушбу курсаткич нисбатан куйи даражада эканлиги маълум булди. Бу уларнинг ракобатга киришмаслиги, ижобий намуна таъсирига тушмаслиги билан ифодаланади. Касб фаолиятида узларининг шубхаланишга булган мой-илликларидан куп холларда уз шахсини химоя килиш механизми сифатида фойдаланадилар. Укитувчиларнинг компетентлиги ва касбий ютуклари канчалик баланд булса, улар шун-чалик кам гумонсировчи хисобланади.

Дадиллик. Ушбу омил буйича синалувчиларнинг уртача курсаткичи (4,29) тест буйича кабул килинган уртача курсаткичдан паст. Бу эса, умуман укитувчилар куп холларда уз муваффакиятсизликларини бошкаришлари, содир булаётган вокеаларни холисона

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

3-жадвал. "Муваффакиятга интилиш" методикаси буйича гурух,лараро ишонч даражасидаги фарк,лар (п=385)

Мотивация Синалувчилар п1 п2 Уртача Стандарт OFИШ t

Муваффакиятга интилиш Мутахассис укитувчи 322 69,2 3,716 1,172

Олий тоифали укитувчи 63 74,03 1,850

Муваффакиятсиз-ликдан кочишга интилиш Мутахассис укитувчи 322 64,42 2,523 1,705

Олий тоифали укитувчи 63 60,05 2,079

бах,олашлари ва уларга муносиб жавоб кайтаришлари мумкинлиги, уз имконият-лари ва муваффакиятларига ишонч билан карашлари, депрессив х,олатлардан озод эканликлари, узларининг имкониятларига паст бах,о беришга мойил эмасликларидан далолат беради.

Мутахассис укитувчилар бу омил буйича нисбатан паст курсаткичларни кайд эттилар. Бу уларнинг уз имкониятларига катъий ишо-нишлари билан ифодаланади. Умуман олганда укитувчилар касбий фаолиятида х,аддан ташкари узларига ишонишлари ва осойишта булишлари максадга мувофик эмас.

Мустакиллик. Олий тоифали укитувчилар сирасига кирувчи синалувчилар узига ишон-ган, узидан коникиш х,осил килган х,амма нар-сани узлари бажаришни афзал курадилар, жамоатчилик фикри билан х,исоблашмасликка мойилдирлар. Ушбу омил буйича ута юкори курсаткичка эга булган синалувчилар бошкалар фикрига нописанд муносабатда булиши окибатида жамоа уртасида х,амиша х,ам обру ва хурматга эга булмасликлари мум-кин.

Умумий синалувчиларнинг 20,2 фоизи бу омил буйича куйи курсаткичларни кайд этган. Бу эса уларнинг ута ижтимоийлигини ва атрофдагиларга боFликлигини курсатади. Улар мустакил эмас, доимо таянчга, атроф-дагиларнинг куллаб-кувватлашларига

мух,тождирлар, уз нуктаи назарини танлаб олишда ташаббускорлик ва жасорат етиш-майди.

К^алувчанлик. таранглик. Ушбу омил буйича мутахассис укитувчиларнинг курсаткичлари (7,15, р<0,025) олий тоифали укитувчиларга нисбатан юкори. Бу балки йил-лар давомида айтарлик муваффакиятга етиш-маганлик сарх,исоби таъсири булиши х,ам мумкин.

Шундай килиб, тингловчиларнинг юкорида санаб курсатилган ва талкин этилган шах-

сий хусусиятларини, шубх,асиз касбий ком-петентликнинг мух,им х,исобланган хусусият-лар каторига киритиш мумкин. Укитувчи шах-сининг ижобийлиги х,ар бир хусусиятнинг муайян ривожланиш натижасидагина шаклла-ниши мумкин: педагог шахсининг киришим-лилик, уз-узини назорат эта олиш, ижтимоий жасорат, мустакиллик каби хусусиятлари уларнинг хулкий сифатларини белгилайди.

Тадкикотнинг кейинги боскичида касбий компетентлик ривожланишида моти-вациянинг ах,амиятини урганиш максадида Ю.М.Орловнинг "Муваффакиятга интилиш" методикасидан фойдаланилди (3-жадвал).

Тадкикот натижаларини тах,лил килиш вактида респондентлар гурух,лари уртасида ишонч даражасидаги фарклар мавжудлиги ёки йуклигига х,ам эътиборни каратдик.

Олинган натижаларнинг тах,лили шуни курсатдики, олий тоифали укитувчиларнинг муваффакиятга интилиш курсаткичлари нисбатан юкори. Умуман олганда х,ар иккала тоифадаги синалувчиларда муваффакиятга интилиш курсаткичи нис-батан муваффакиятсизликдан кочиш курсаткичларига караганда юкори. Чамаси тингловчиларнинг "Мен"ига маълум бир ижо-бий муносабатлари - муваффакиятга интилиш, ютукка эришиш эх,тиёжини х,ам х,осил килади. Тадкикот натижаларига кура таянган х,олда хулоса чикариш мумкин, укитувчилар Мs омилига эга булган кишилардир ва уларга куйидагилар хос. Уларни ютукка эришиш узига жалб этади, ижобий натижага ишонади-лар, уларга уз ютуклари х,акида фикр юритиш учун ахборот кидириш, масъулиятни уз зим-маларига олишга тайёр туриш, кийин вазият-ларда катъият курсатиш, максадга интилишда иродалилик хосдир.

Укитувчилик фаолиятида муваффакиятга эришиш эх,тиёжини ривожлантиришни х,ар томонлама раFбатлантириш, педагог касбий компетентлигини ривожлантириш ва нуфу-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

4-жадвал. Халк таълими ходимлари касбий йуналганлиги курсаткичлари (п=385)

Шкалалар Олий тоифа Мутахассис t

Мулокотмандлик 5,30 3,56 1,12

Ташкилотчилик 6,10 4,65 2,32

Предметга йуналганлик 8,43 6,42 2,02

Интеллигентлик 6,50 5,54 4,14

К,уллаб-к,увватлаш мотивацияси 6.60 5,72 2,52

5-жадвал. Экспериментгача ва экспериментдан сунг халк таълими ходимлари касбий йуналганлиги курсаткичлари ( п=322)

Шкалалар Экспериментгача Экспериментдан сунг t

Мулокотмандлик 3,56 4,45 6,2

Ташкилотчилик 4,65 5,15 9,65

Предметга йуналганлик 6,42 7,86 11,3

Интеллигентлик 5,54 6,30 15,54

Куллаб-кувватлаш мотивацияси 5,72 6.73 10,0

зини ортиши учун шароитлар яратиш, эри-шилган ютукларини маънавий ва моддий раFбатлантириш ва унга эришиш вазиятида эх,тимол тутилган муваффакиятсизликлардан хавотирланишдан, куркувни олиб таш-лашга ёрдам бериш максадга мувофикдир. Бу фикр айникса узок йиллик иш стажига эга булган мутахассис укитувчиларга хосдир, чунки 2-жадвалдан куриниб турибдики, улар муваффакиятга интилиш мотиви олий тои-фали х,амкасбларига нисбатан анча пастдир.

Синалувчиларнинг касбий йуналганлигини бах,олаш тести натижалари куйидаги жадвалда келтирилган. Унда олий тоифали ва мутахассис укитувчиларда кайси касбий йуналганлик даражаси устуворлик килишини бах,олашимиз мумкин (4-жадвал).

Олий тоифага эга булган тингловчиларда предметга йуналганлик (8,43) энг юкори курсаткични кайд этган. Бу уз навбатида ушбу укитувчиларнинг фанни укитиш методикасини пухта эгаллаш ва бу оркали таълим сифатини ошириш энг мух,им омиллардан, деб хулоса килиш имконини беради. Бошка курсаткичлар буйича х,ам колган тингловчиларга караганда юкорирок натижаларни кайд этганлар.

Малака ошириш курс тингловчиларининг касбий компетентлигини ривожлантириш максадида киска муддатли максадли курслар ташкил этилган булиб, ушбу курслар самара-дорлигини бах,олаш, тингловчиларда мух,им касбий сифатлардаги узгаришларни бах,олаш максадида кайта урганиш утказилди. Урганиш натижаларига кура ушбу курсларда иштирок

этган мутахассис тоифасидаги тингловчиларда куйидаги узгаришлар аникланди (5-жадвал).

Методикалар ёрдамида кулга киритилган натижаларга карайдиган булсак, методикалар уртасида ижобий ва тескари муносабатдаги корреляцион боFликлик конуниятлари мав-жудлигини гувох,и булдик.

Хулоса.

Малака ошириш жараёнида халк таълими ходимлари касбий компетентлигини ривож-лантиришнинг психологик омилларини тадкик этиш жараёнида куйидаги хулосалар шак-ллантирилди:

1. Хориж ва мах,аллий тадкикотчилар томонидан малака ошириш жараёнида тин-гловчиларнинг касбий компетентлигини ривожлантириш омиллари, йул-йуриклари тадкик этилган булсада, улар асосий урFуни ижтимоий, педагогик жих,атларга каратганлар.

2. Малака ошириш жараёнида халк таълими ходимларининг касбий компетентлигини укитувчиларнинг касбий компе-тентлик даражаси, педагогик йуналганлиги, шахс хусусиятлари, касбий узини узи англаш курсаткичларини х,исобга олган х,олда махсус ишлаб чикилган дастур ёрдамида ривожлантириш мумкин.

3. Педагог кадрлар малакасини ошириш-нинг мазмуни ва усулларини уларнинг шах-сий - касбга яроклиликнинг реал даражасини, миллий-минтакавий хусусиятларини х,исобга олган х,олда, ташхислаш асосида танлаб олиш зарур.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

4. Шунинг учун х,ам биринчи навбатда, укитувчиларни курсда тайёрлашнинг психологик омилларини тадкик этган х,олда унинг мазмуни ва усулларини такомиллаштириш х,исобига укув жараёнини фаоллаштириш, бу жараён психологик, педагогик диагностика асосида амалга оширилиши максадга мувофик.

5. Тадкикот натижалар тах,лилига кура, мутахассис укитувчиларда узини узи бах,олаш шкаласи хавотирлик даражасининг нисбатан юкори эканлиги, олий тоифали педагогларда деярли нормал х,олатга якинлиги кузатилди. Синалувчиларнинг шахслилик хусусиятла-

рини урганиш натижаларига кура, мутахас-сис тоифасидаги тингловчиларда бошкаларга тобелик, х,иссиётга берилиш х,олати бироз юкорилигини, уларга атрофдагиларга нисба-тан купол муносабатда булиш, таъсирларга тез берилиш, локайдлик ва бушашганлик х,олати, узини паст бах,олаш курсаткичлари юкори эканлиги кузатилган булса, олий тоифали педагоглар орасида эса мустакил булишга интилиш, узини бошкариш х,олатининг куч-лилиги, юмшоклик, тобелик, тафаккурнинг ижодийлиги, бироз совукконлиги, янгиликка интилишнинг кучлилиги яккол ифодаланди.

Адабиётлар руйхати:

1. Аверин В.А. Психологическая структура личности // Психология личности: Учебное пособие. - СПб.: Изд-во Михайлова В.А., 1999. - 89 с.

2. Бояцис Р. Компетентный менеджер. Модель эффективной работы : пер. с англ. / Р. Бояцис. - М. : HIPPO, 2008. - 252 с.

3. Зимняя И.А. Ключевые компетенции - новая парадигма результата образования / И. А. Зимняя // Высшее образование сегодня. - 2003. - № 5. - С. 34-42.

4. Климов Е.А. Психология профессионала. — М. - Воронеж, 1996. - 400 с.

5. Киселева Н.Л. Психолого-педагогические условия развития профессиональной успешности учителя. - Дисс. канд. пед. наук. -Курск, 2003.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.