Научная статья на тему 'ХАЛҚ ҚЎШИҚЛАРИ ВОСИТАСИДА ТАЛАБА-ЁШЛАРНИ МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ ШАКЛЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ'

ХАЛҚ ҚЎШИҚЛАРИ ВОСИТАСИДА ТАЛАБА-ЁШЛАРНИ МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ ШАКЛЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
8
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
маънавий-ахлоқий тушунчалар / маънавий-ахлоқий меъёрлар / халқ кўшиқлари / мусиқа

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Гавҳар Эминжановна Шодиева

Мақолада талаба-ёшларнинг камол топишида унинг дунёқараши, маънавияти, ахлоқи, маданиятлилик даражаси, ҳис-туйғуларини ривожлантиришда мусиқа таълими алоҳида ўрини ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ХАЛҚ ҚЎШИҚЛАРИ ВОСИТАСИДА ТАЛАБА-ЁШЛАРНИ МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ ШАКЛЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ»

ХАЛК К^ШЩЛАРИ ВОСИТАСИДА ТАЛАБА-ЁШЛАРНИ МАЪНАВИЙ-АХЛОКИЙ ШАКЛЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Гавхдр Эминжановна Шодиева

Кукон ДПИ

Аннотация: Маколада талаба-ёшларнинг камол топишида унинг дунёкараши, маънавияти, ахлоки, маданиятлилик даражаси, хдс-туйгуларини ривожлантиришда мусика таълими алохида урини ёритилган.

Калит сузлар: маънавий-ахлокий тушунчалар, маънавий-ахлокий меъёрлар, халк кушиклари, мусика

ISSUES OF SPIRITUAL AND MORAL FORMATION OF STUDENTS AND

YOUTH THROUGH FOLK SONGS

Gavhar Eminjanovna Shodieva Kokand DPI

Abstract: The article highlights the special role of music education in the development of students-young people's outlook, spirituality, morals, cultural level, feelings.

Keywords: spiritual and moral concepts, spiritual and moral norms, folk songs, music

Педагог ва психолог олимларнинг илмий тадкикот ишларида кушик ва мусиканинг шахсни шакллантиришдаги урни ва ахдмияти катталиги куплаб далиллар ёрдамида курсатиб берилган. Манбаларда таъкидланишича, шахснинг камол топишида унинг дунёкараши, маънавияти, ахлоки, маданиятлилик даражаси, хис-туйгуларини ривожлантиришда мусика таълими алохида урин тутади.

Машхур композитор ва мусика таълими етук намояндаларидан бири Д.Б.Кабалевский шундай деб ёзади: "Ахлокий тарбияда санъат ва адабиётнинг буюк роли инсоннинг бутун хдёти жараёнида давом этади. Бу уринда санъатни бирор мактаб предмети, бирор дарслик билан алмаштириб булмайди"[1].

Шу фикрга таянган холда айтиш мумкинки, шахсни маънавий-ахлокий шакллантириш бевосита мусика, унинг энг шаркона жанри булган халк кушиклари оркали муваффакиятли амалга оширилади. Маънавий-ахлокий меъёрларни ёшларга сингдириш учун, энг аввало, уларни маънавий-ахлокий тушунчалар билан таништириш лозим булади. Файласуф хамда педагог

олимлар фикрига таяниб, маънавий-ахлокий тушунчаларни куйидаги уч гурухга булиш мумкин:

1) маънавий-ахлокий тушунчаларни баён килиш;

2) маънавий-ахлокий фикр юритиш;

3) маънавий -ахлокий хулосалар чикариш ва бу хислатларни одат тусига киритиш.

Маънавий-ахлокий меъёрлар сахийлик, оккунгиллилик, яхшилик, хурмат, хайрихохлик, масъулиятлилик, мехнатсеварлик каби атамаларнинг мазмунини билиб олиш, уз фаолиятида унга амал килишни англатади.

Форобий мусика илмини келтириб чикарган сабаблар хусусида ёзар экан, мусиканинг ахлокий тарбиявий жихатларига диккатни жалб этади. "Бу илм шу маънода фойдалики,-деб ёзади Форобий "Ихсо ал-улум" асарида - у уз мувозанатини йукотган (одамлар) хулкини тартибга келтиради, мукаммалликка етмаган хулкни мукаммал килади ва мувозанатини саклаб туради. Бу илм тананинг саломатлиги учун хам фойдалидир, чунки тана касал булса, рух хам булади, тана тусикка учраса, рух хам тусикка учрайди. Шунинг учун овозларнинг таъсири билан рухни согайтириш ёрдамида тана согайтирилади, рух эса уз кучларининг тартибга солиниши ва субстанциясига мослаштирилиши оркали согаяди"

Форобий мусика асарларининг инсон вужуди рухияти, умуман маънавияти билан чамбарчас боглик эканлигини, мусика инсон кайфиятини узгартиришдан ташкари унинг бутунлай маънавий киёфасига таъсир этишини психологик ва эстетик жихатдан асослаб берган. Мусиканинг инсон хулкини мукаммал килиши хакидаги фикр мусикий эстетик тафаккур тарихидаги жуда катта янгилик булиб, унда мусиканинг тарбиявий-маънавий ахамиятига алохида эътибор берилган[2].

Шахснинг камол топишида унинг дунёкараши, маънавияти, ахлоки, маданиятлилик даражаси, хис-туйгуларини ривожлантиришда мусика таълими алохида урин тутади куп бор синовдан утказилгандагина баркарорлик касб этади ва у кишининг хакикий таянчи сифатида унинг хаётий хатти-харакатларига туртки беради. Унинг кай холатда кандай иш тутиш кераклигини аник курсатади.

Мусиканинг буюк кудрати шундаки, у инсоннинг ички дунёсига кириб, хиссиётларини жунбушга келтира олади. Психолог олимларнинг таъкидлашича, мусика инсон бош миясининг ярим шарларидаги асаб турларининг энг йирик, энг нозик, бошка хеч кандай восита таъсир этолмайдиган катламига хам кириб бора олади. Бу катламларда инсоннинг жуда катта куввати захиралари сакланади ва яхши мусика айнан шу аклий кувват, хиссиёт захираларини харакатга келтира олади [3].

Кушикчилик хакида тарих фанлари доктори Хржиакбар Хамидов куйидагиларни баён килади: "Кушикчилик узбеклар ижтимоий-иктисодий ва мафкуравий хаётининг мухим бугини булиб,...(у) халкнинг маънавий эхтиёжини кондирибгина колмай, балки уларда кишиларнинг мавжуд ижтимоий тузум, хусусан, хонлар ва бойларга, давлат тузилмаларига, хаёт огирликларига нисбатан карашлари хам уз ифодасини топарди. Айни пайтда кушиклар кишиларнинг кундалик турмуш тарзи хам эди" [4].

Халк кушиклари узбек халкининг авлоддан-авлодга утиб кон-конига сингиб кетган санъат туридир ва шунинг учун хам халк оханглари, нола-кочиримлари ва бошка миллий безакларини тинглаган одам унга бефарк була олмайди, бевосита унга эргашади, кушилишиб куйлайди, раксга тушади, яъни мусика уни узининг сехрли оламига етаклаб кетади.

Халк кушиклари факат эстетик жозиба олами булибгина колмай узига хос катта бир таълим-тарбия куроли хамдир. Чунки инсон хис-хаяжонининг замирида маънавий-ахлокий тушунчалар, хислар, хулосалар хам ётади.

Буюк аллома Абдурахмон Жомий мусиканинг хилма-хиллиги инсон маънавий эхтиёжларининг ифодаси эканлигини, иккинчидан, эстетик лаззат ва хузур оркали инсон, уз навбатида, маънавий баркамол булишини таъкидлайди. Мусика мисолида Жомий эътироф этадики, "Рухга лаззат бирор нарсани тушуниб, билиб олмокдан келади. Нимаики рух томонидан тез идрок этилса ва уни хайратга, чукур уйлашга мажбур этса, у энг лаззатли хисобланади[5].

Психология ва педагогика буйича чоп этилган адабиётларда миллий мусика халкнинг катта тарбиявий ахамиятга эга мулки эканлиги алохида таъкидланади.

Бизнинг назаримизда, инсон онгида вужудга келиб, шаклланиб, тараккий этаётган маънавий-рухий кадриятлар талаба-ёшлар маънавий-ахлокий фазилатларини шакллантиришда мухим манба хисобланади.

Педагог олимларнинг фикрларига таянган холда айтиш мумкинки, халк кушиклари воситасида укувчиларнинг маънавий-ахлокий фазилатларини шакллантириш турт асосий йуналиш буйича амалга оширилиши мумкин:

1. Уз она Ватани ва халкига булган мухаббат туйгуси.

2. Укувчиларнинг мехнат, кишилар ва улар томонидан яратилган неъматларга булган муносабатини шакллантириш.

3. Укувчининг жамият аъзолари, кариндошлари ва уни ураб турган тенгдошларига булган муносабати.

4. Унинг шахс сифатида уз-узига нисбатан карашларини карор топтиради.

Узбек халки мустакилликни кулга киритгач, миллий-маънавиятимизнинг

хакикий эгасига айланиши учун кенг имкониятлар яратилди.

Х,озирги кунда таълим-тарбия олдида турган асосий максадлардан бири -ёш авлодга аждодларимизнинг асрлар давомида орттирилган маънавий бойликларини сингдириш, уларда инсоний фазилатларни карор топтириш ва мунтазам ривожлантириб бориш, Ватан ва миллат олдидаги бурч ва масъулиятини хис этишга ургатишдан иборатдир.

Халкнинг кушикчилик ижодиёти, яъни халк кушиклари унинг узига хос "охангдор-хиссий" тили хисобланади. Бу оханг ва хис-хаяжонлар руй берган хаётий вокеаларнинг мазмунига чукуррок етиб бориш учун шароит яратиб беради. Бадиий асарларда ифодаланган хиссиёт ва кечинмалар, энг аввало, уз калбидаги холатни бошка кишиларга етказиш, бошига огир кунлар тушганда ачиниш, мехнат килганда хамжихатлик курсатиш, умумий кайфиятни мустахкамлаш, бирга хурсанд булиш, йукотишларда бирга хасрат чекиш каби умуминсоний фазилатларни мустахкамлаш учун зарурдир.

Халк огзаки ижодида ифодаланган таълим-тарбия усуллари: буйрук, угит, насихат, намуна, урнак, мурожаат, илтижо, киноя, пичинг, кесатик, юмшок захарханда, юмористик танкид, маъкуллаш; олга сурилган тарбиявий гоянинг таъсир кучини оширишга каратилган поэтик воситалар: муболага, ухшатиш; сифатлаш, бурттириш, мимика, пантамимо, метонимия, метафора, дидактик тамойиллар, таълим-тарбияда кургазмалиликка риоя этиш, назариянинг амалиёт билан бирлигини таъминлаш, ижобий фазилатларга таяниб салбийларини бартараф этиш; таълим-тарбия воситалари, бадиий-эстетик манбалар, махсус уюштирилган драматик холат, илгор тажрибаларга мурожаат, мусика асбоблари, маданий буюмлардан таълим-тарбия максадида фойдаланиш укувчиларнинг маънавий-ахлокий фазилатларини шакллантириш учун хам мухим восита булиб хизмат килади.

Халк педагогикаси халк, жамоа ижодкорлигининг махсули сифатида миллий, умуминсоний кадриятларнинг тарихий тараккиёт боскичини белгилаб берувчи таянч манба хисобланади. У купкиррали жараён булиб, таркибий воситалар, халк кушиклари (асотир, афсона, ривоят, эртак, достон, макол, матал, кушик, латифа, лоф, халк драмаси, аския), халк тасвирий ва амалий санъати (халк яратган бадиий-эстетик санъат намуналари, театр, мусика), ижтимоий-тарихий тараккиёт жараёнида пайдо булган, ривожланган кадрият даражасига кутарилган анъаналар, урф-одатлар, расм-русумлар, амалий фаолиятдаги илгор тажрибалар мажмуидан иборат. Халк педагогикасининг асосий воситаси булган халк кушиклари чукур гоявий таъсирга эга ва у маънавий-ахлокий кадриятларни авлоддан-авлодга етказишда мухим восита хисобланади. Шу боисдан, халк педагогикасининг айрим масалалари, жумладан, узбек фольклоршунослари педагоглар учун тадкикот объектига айланган.

Халк кушикларининг жанр хусусиятлари, вокеликка эстетик муносабати, ижтимоий, иктисодий, маданий хаётда тутган урни ва тараккиёт боскичлари, жанрлари, узбек фольклоршунос олимлари томонидан тадкик этилган.

Халк кушикларининг маънавий кадриятларни таргиб этишдаги таъсир кучи, унда мазкур халкнинг миллий характери хусусиятлари очиб берилганлигидадир. Уларга халкнинг гоявий-сиёсий, ахлокий, бадиий-эстетик, иктисодий, диний, аклий, жисмоний маданияти, маънавий талаб ва эхтиёжлари, орзу умидлари уз ифодасини топган. Шунинг учун халк кушиклари укувчиларнинг маънавий-ахлокий фазилатларини шакллантиришда мухим урин тутади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Кобалевский Д.Б. Умумий таълим мактаблари учун мусика буйича дастур.-Т.:Просвещение,2000.Б. 38 .

2. Форобий. "Фозил одамлар шахри".-Т.:Абдулла Кодирий номидаги Халк мероси. 1993.Б. 223

3. Иброхимов О.А. Узбек халк мусика ижоди. (Методик тавсиялар) I кисм.1994. -Т.: Б.7.

4. Хдмидов X,. Мусика кушикчилик маданиятимиз тарихидан -Т.: "Укитувчи" 1995 йил.Б. 7.

5. Джами Абдурахмон. Трактат о музыки. -Т.: А.Н. Уз.ССР, 1960. C. 26.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.