Научная статья на тему 'Халқаро рақобат ўсиши шароитида миллий инновация экотизимларининг шаклланиш йўналишлари'

Халқаро рақобат ўсиши шароитида миллий инновация экотизимларининг шаклланиш йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
22
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инновация / экотизим / инновацион тадбиркорлик / стартап / венчур / инвестор / тижоратлаштириш. / innovation / ecosystem / innovative entrepreneurship / startup / venture / investor / commercialization.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Қодиров Абдурашид Маджидович, Ахмедиева Алия Тохтаровна

Бугунги кунда дунё мамлакатларининг аксарияти ўз олдига билимга асосланган инновацион иқтисодиётга ўтиш вазифасини қўйган. Илмий-технологик фаолият натижаларини яратиш, узатиш ва улардан фойдаланиш барқарор иқтисодий ўсишнинг асосий шартларидир. Мақолада турли мамлакатлар мисолида инновацион экотизимни шакллантиришнинг хорижий тажрибаси, уларнинг фаолият юритиш хусусиятлари, жаҳон иқтисодиёти глобаллашуви шароитида инновация сиёсатини амалга оширишнинг тузилиши ва механизмлари кўриб чиқилган. Россия Федерациясининг “СКОЛКОВО” инновация маркази экотизимини ташкил этиш ва уни Ўзбекистон шароитига мослаштириш имкониятлари кўрсатилган. Ривожланаётган мамлакатлар тажрибасидан келиб чиқиб, замонавий миллий инновацион экотизим (МИЭТ) ривожланишини таъминлаб берувчи ташкилий, иқтисодий, қонуний, тузилмавий ва функционал таркибий қисмлардан иборат механизмлар ёритилган. Шунингдек, Ўзбекистонда миллий инновацион экотизимни ривожлантиришнинг ҳозирги босқичида турган вазифалар ва самарали инновацион фаолият юритиш учун зарур бўлган элементлар очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Directions for the formation of national innovative ecosystems in the conditions of international competition

Today, most of the countries in the world set a target of transitioning to an innovative knowledge-based economy, and in which the creation, transfer and use of scientific and technical results are the main conditions for sustainable economic growth. The article reviews the foreign experience in the formation of an innovation ecosystem in various countries, the features of its functioning, the structure and mechanisms of implementing innovation policy in the context of globalization of the economy. The possibilities of organizing ecosystem at SKOLKOVO innovation center in the Russian Federation and its adaptation to the conditions of Uzbekistan are provided. Based on the experience of developing countries, a wide range of organizational, economic, legal, structural and functional components that ensure the development of modern national innovation ecosystem have been considered. The objectives of development of the national innovation ecosystem at the present stage and the elements necessary for its effective activity are identified.

Текст научной работы на тему «Халқаро рақобат ўсиши шароитида миллий инновация экотизимларининг шаклланиш йўналишлари»

иктисодиёт фанлари

УУК: 658.114.4+338.24(575.1)

халкаро ракобат усиши шароитида миллий инновация

экотизимларининг шаклланиш йуналишлари

Кодиров Абдурашид Маджидович,

ицтисодиёт фанлари доктори, профессор, сектор мудири

ТДИУ хузуридаги «Узбекистон ицтисодиётини ривожлантиришнинг илмий асослари ва муаммолари» илмий тадцицот маркази

Ахмедиева Алия Тохтаровна,

ицтисодиёт фанлари доктори,

«Макроицтисодий тах,лил ва прогнозлаш» кафедраси доценти

Тошкент давлат ицтисодиёт университети

Аннотация. Бугунги кунда дунё мамлакатларининг аксарияти уз олдига билимга асосланган инновацион ицтисодиётга утиш вазифасини цуйган. Илмий-технологик фаолият натижаларини яратиш,узатиш ваулардан фойдаланиш барцарор ицтисодийусишнинг асосий шартларидир. Мацолада турли мамлакатлар мисолида инновацион экотизимни шакллантиришнинг хорижий тажрибаси, уларнинг фаолият юритиш хусусиятлари, жацон ицтисодиёти глобаллашуви шароитида инновация сиёсатини амалга оширишнинг тузилиши ва механизмлари куриб чицилган. Россия Федерациясининг "СКОЛКОВО" инновация маркази экотизимини ташкил этиш ва уни Узбекистон шароитига мослаштириш имкониятлари курсатилган. Ривожланаётган мамлакатлар тажрибасидан келиб чициб, замонавий миллий инновацион экотизим (МИЭТ) ривожланишини таъминлаб берувчи ташкилий, ицтисодий, цонуний, тузилмавий ва функционал таркибий цисмлардан иборат механизмлар ёритилган. Шунингдек, Узбекистонда миллий инновацион экотизимни ривожлантиришнинг цозирги босцичида турган вазифалар ва самарали инновацион фаолият юритиш учун зарур булган элементлар очиб берилган.

Таянч тушунчалар: инновация, экотизим, инновацион тадбиркорлик, стартап, венчур, инвестор, тижоратлаштириш.

НАПРАВЛЕНИЯ ФОРМИРОВАНИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ ИННОВАЦИОНОЙ ЭКОСИСТЕМЫ В УСЛОВИЯХ РОСТА МЕЖДУНАРОДНОЙ КОНКУРЕНЦИИ

Кадиров Абдурашид Маджидович,

доктор экономических наук, профессор, заведующий сектором

Научно-исследовательский центр «Научные основы

и проблемы развития экономики Узбекистана» при ТГЭУ

Ахмедиева Алия Тохтаровна,

доктор экономических наук, доцент кафедры

«Макроэкономический анализ и прогнозирование»

Ташкентский государственный экономический университет

Аннотация. На сегодняшний день большинство стран мира ставит перед собой задачу перехода на инновационную экономику, основанную на знаниях, в которой создание, трансфер и использование результатов научно-технической деятельности являются главными условиями устойчивого эконо-

мического роста. В статье рассмотрены опыт формирования инновационных экосистем на примере различных стран, особенности их функционирования, структура и механизмы реализации инновационной политики в условиях глобализации мирового хозяйства. Представлены возможности организации экосистемы инновационного центра Российской Федерации «Сколково», а также его адаптации к условиям Узбекистана. Опираясь на опыт развивающихся стран, проанализирован широкий спектр организационных, экономических, правовых, структурных и функциональных составляющих, обеспечивающих развитие современной национальной инновационной экосистемы. Определены задачи, стоящие на современном этапе развития национальной инновационной экосистемы (МИЭТ) Узбекистана, и элементы, необходимые для эффективного ее функционирования.

Ключевые слова: инновация, экосистема, инновационное предпринимательство, стартап, венчур, инвестор, коммерциализация.

DIRECTIONS FOR THE FORMATION OF NATIONAL INNOVATIVE ECOSYSTEMS IN THE CONDITIONS OF INTERNATIONAL COMPETITION

Kadirov Abdurashid Madzhidovich,

Doctor of Economics, Professor, Head of the Sector;

Research Center "Scientific Foundations and Problems of

Development of the Economy of Uzbekistan" at TSUE

Akhmedieva Aliya Tokhtarovna,

Doctor of Economics, Associate Professor,

Department of Macroeconomic Analysis and Forecasting

Tashkent State Economic University

Abstract. Today, most of the countries in the world set a target of transitioning to an innovative knowledge-based economy, and in which the creation, transfer and use of scientific and technical results are the main conditions for sustainable economic growth. The article reviews the foreign experience in the formation of an innovation ecosystem in various countries, the features of its functioning, the structure and mechanisms of implementing innovation policy in the context of globalization of the economy. The possibilities of organizing ecosystem at SKOLKOVO innovation center in the Russian Federation and its adaptation to the conditions of Uzbekistan are provided. Based on the experience of developing countries, a wide range of organizational, economic, legal, structural and functional components that ensure the development of modern national innovation ecosystem have been considered. The objectives of development of the national innovation ecosystem at the present stage and the elements necessary for its effective activity are identified.

Keywords: innovation, ecosystem, innovative entrepreneurship, startup, venture, investor, commercialization.

Кириш

Глобаллашув шароитида жахрн и;тисодий ривожланишида илм-фаннинг тутган урнини белгилаб олиш ва уни чукур англашга ;изик;иш тобора кучайиб бормокда. Ра;амли

и;тисодиётга утиш мамлакатда янги билимлар, янги технологиялар, миллий ва глобал бозорларда узининг х,а;ик;ий истеъмолчиларини топа оладиган мах,сулот ва хизматларга самарали тарзда айлантира оладиган яхлит бир экотизим шакллантиришни талаб

этмокда. Шундай экан, и;тисодиёт фан сигими ю;ори (илм талаб) ва ю;ори технологик тармо;лар улуши усаётган томонга узгариб бормокда.

Янги билим ва технологияларга эга булиш, ижтимоий-и;тисодий ривожла-нишда улардан самарали фойдаланиш мамлакатнинг жах,он х,амжамиятида тутган урни ва роли х,амда ах,олининг тур-муш даражасини белгилаб беради. Узбе-кистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Рес-публикасини янада ривожлантириш бу-

йича Х,аракатлар стратегияси тугриси-да"ги ПФ-4947-сонли фармони [1] х,амда Президентнинг 2020 йилда мамлакатни ривожлантиришнинг энг мух,им устувор вазифалари тугрисидаги Олий Мажлис Сенати ва Конунчилик палатасига Муро-жаатномасида илм-фан ва рацамли тех-нологияларни ривожлантиришга алох,и-да эътибор царатилган [2].

Замонавий технологияларсиз бозор ицтисодиёти миллий ицтисодиёт рацо-батбардошлиги оширилишини таъмин-лаб беришга цодир эмас. Маъмурий бош-царувни бозор механизмлари билан алмаштиришни уз ичига олган янги та-мойилларга асосланган технологик ин-новацияларни цуллаб-цувватлаш буйича давлат сиёсатининг ишлаб чицилиши Узбекистонда амалга оширилаётган ис-лох,отларнинг мух,им таркибий цисми х,и-собланади. Бундай вазиятда республика-даги етарли даражада юцори илмий са-лох,иятнинг катта цисми инновацион жа-раёнлар самарадорлигининг пастлиги туфайли кучсизланади.

Республиканинг интеллектуал са-лох,иятини ижтимоий-ицтисодий ва фан-техника ривожланишининг устувор муаммоларини х,ал этишга йуналтириш учун инновацион ривожланиш страте-гиясини шакллантиришнинг назарий-методологик ёндашувларини белгилаб олиш, шунингдек, жах,он хужалиги гло-баллашиб бораётган бир шароитда маз-кур жараёнларни самарали ташкил этишга ёрдам берувчи янги институцио-нал мух,ит яратиш талаб этилади [3].

Бу уринда суз, биринчи навбатда, мамлакатимизда том маънодаги рацобат мух,итини шакллантириш х,ацида бор-моцда. Маълумки, бундай мух,ит ишлаб чицаришни техник-технологик янгилаш ва модернизация цилиш жах,он бозорла-рига чициш йулида х,ал цилувчи омил бу-либ хизмат цилади. Шундай экан, турли мамлакатларнинг инновация сиёсатини шакллантириш тажрибалари ва уларни амалга ошириш институционал меха-низмларини урганиш х,амда Узбекистон

шароитига мослаштириш имкониятла-рини эътиборга олиш долзарб ахамият касб этиб бормоцда.

Тахлил ва натижалар

Инновацион ривожланиш йулига утиш миллий ва минтацавий инновацион экотизим (innovation ecosystem)ни яратиш хисобига эришилади. Бу эса АКШда утказилган тадцицотларга кура, ХХ асрнинг асосий ютугидир. Аввалги саноат

ривожланишининг цонуниятли

натижаси сифатида инновацион экотизим институтларининг самарали тизи-ми сифатида юцори ривожланган мамла-катларда технологик усишни таъминлаш ва уз ицтисодиётининг рацобатбар-дошлигини энг юцори даражада сацлаб цолиш имконини берди.

"Рацамли ицтисодиёт"нинг жадал ривожланиши, капитал бозорлари ва ян-ги технологиялар уртасидаги алоцалар-нинг такомиллашиши, янги технология-ларнинг ижтимоий йуналганлигини мус-тахкамлаш, билим, ахборот-коммуника-ция технологиялари, махсулот ва хизмат-лар яратиш х,амда улардан кенг куламда фойдаланиш худудларни инновацион ри-вожлантириш учун институционал асос сифатида минтацавий экотизимлар пай-до булишига олиб келди [4].

Бу чуцур жараёнлар глобал муаммо-ларга жавоб сифатида зарур шарт-шароитлар яратиб, уларсиз инновацион фаолиятнинг асосий булимлари, субъ-ектлари ва объектларини ягона интегра-циялашган экотизимга органик равишда боглаш мумкин эмас эди. Бундай шарт-лар сифатида цуйидагиларни эътироф этиш мумкин: 3.0 моделига асосланган университет тизими (тадцицот, технологик занжирлар, малакали кадр ресурсла-ри, тижоратлаштириш ва бошцалар), тармоц технологиялари, ягона рацамли макон, ицтисодий ва институционал му-хит, миллий ва минтацавий мицёсдаги йирик инновацион лойихалар, давлат-нинг интеграцион роли, жамиятнинг ин-новацион маданияти ва бошцалар.

Бирок минта;аларни инновацион ривожлантиришнинг ушбу богловчи ва тизимни шакллантирувчи омиллари маълум бир шарт-шароитлар мавжуд булганда самарали ишлаши мумкин:

- вилоятнинг инновацион жараёни-ни йулга куйиш учун етарли булган тех-нологик ва интеллектуал салохият;

- вилоятда инновацион тармоклар иштирокчилари сонининг доимий уси-ши, шу жумладан, унга янги ижтимоий гурухларнинг жалб этилиши натижаси-да;

- инновацион ривожланишга кара-тилган минтакавий экотизим (расмий ва норасмий элементларни уз ичига олади);

- вилоятдаги аксарият хужалик юритувчи субъектлар, жисмоний шахс-лар ва умуман иктисодиётнинг иннова-цияларга булган талаби мавжудлиги;

- инновацион тизимни молиялаш-тиришга имкон берадиган етарли дара-жадаги иктисодий ривожланиш (ЯИМ, шу жумладан, ахоли жон бошига корхона инвесторлари ва бошкаларнинг усиши).

Ривожланган жахон давлатларида минтакавий инновация сиёсатини шакл-лантиришда тизимли ёндашувдан фой-даланиш, айникса, жахон иктисодиёти ривожланишидаги куйидаги замонавий тенденциялар фонида мухим ахамият касб этди:

- юкори сифатли инсон капитали учун ракобат жахон инновацион ривож-ланишининг энг мухим хусусиятига ай-ланмокда, юкори малакали кадрлар хара-катчанлигининг усиб бориши хам билим таркатишни таъминлайди;

- билимларни таркатиш жараёнида ракамли технологияларнинг роли инно-вацион фаолиятнинг янада усиши учун долзарб булиб бормокда, билимларни таркатиш жараёнлари алохида иктисод ва минтакалар чегарасидан чикиб кетди;

- глобаллашув компанияларни то-бора юкори технологиялар билан рако-батлашишга мажбур килади ва айни пайтда минтакалардаги инновациялар экотизимини ривожлантиришни рагбат-

лантиради.

Инновацион экотизимларни худу-дий тамойилларга кура таснифлаш улар-ни куйидаги турларга ажратиш имкони-ни берди:

- жахон инновацион экотизими, глобал инновацион экотизимнинг асосий максадидан олинган билим сохаларида (ракамли иктисодиёт, энергетика, био-технология, нанотех-нология ва бошкалар) ютукларни амалга ошириш учун глобал инновацион лойихаларни амалга ошириш учун атроф-мухит ва шарт-шароитларни яратиш, шунингдек, жахон патентлаш тизимини ривожлантириш хамда куллаб-кувватлаш, янги техноло-гияларнинг очиклиги ва интеллектуал мулк хукукларини химоя килиш;

- миллий инновацион экотизимлар (МИЭТ), фундаментал тадкикотлар ва ишланмалар, венчур инвестициялари, инновацион жараёнларни ташкил килиш билан боглик турли институтларни уз ичига олади. Улар жамиятнинг инновацион маданияти ва инновацион тадбир-корликни шакллантириб, янги гоялар яратиш, уларни тижоратлаштириш, ушбу максадлар учун ижодий фикрловчи шахсларни жалб этиш хамда миллий стратегик инновацион ривожланишнинг устувор йуналишлари тугрисида ахборот билан таъминлаш ва бошкаларни уз ичига олади (инновацияларга йуналтирил-ган илмий-тадкикот давлат дастурлари, Нидерландия, илмий-тадкикот ишларига соликларни камайтириш дастури, Буюк Британия);

- минтакавий экотизимлар (regional innovation ecosystems) миллий инновацион экотизимнинг энг мухим кисмидир. Чунки худуд хам истеъмолчи, хам инновацион махсулотларни ишлаб чикарувчи тузилмадир, шунингдек, худудларнинг ракобатбардошлигини оширишда инно-вацион ривожланишни таъминлаш учун кулай шарт-шароитлар яратишга кара-тилган тизимдир (Силикон водийси, София Антиполис, Бангалор, Шеньчжен,

иктисодиёт фанлари

Кембриж, Гарвард ва б.);

-махаллий инновацион экотизим-лар (технополислар, техно- ва агропарк-лар ва бошкалар) технополисни (techne-polis) шакллантириш, инновацион жара-ёнларни жадаллаштириш, техник ва тех-нологик инновацияларни тез ва самара-ли куллаш учун яратилган махсус худу-дий тузилмадир (Цукуба - Япония, Дэдок - Жанубий Корея, Иннополис -Татарис-тон Республикаси, Остона - Козогистон Республикаси, IT-park - Узбекистон Республикаси ва б.);

- корпоратив (тармок) инновацион экотизимлари очик инновациялар наза-рияси, хусусий-давлат хамкорлиги плат-формасида инновацион лойихаларни давлат томонидан куллаб-кувватлаш ва таваккалчиликларни таксимлаш, корпо-рациялар ичида илмий-тадкикот фао-лиятини ташкил этиш ва кичик иннова-цион корхоналар (стартаплар) тармоги-ни яратиш тизими сифатида ривожлан-мокда (Макс Планк жамияти, MPG - Garching Innovation GmbH, Германия Федера-тив Республикаси,);

-тадбиркорлик инновацион экотизимлари истеъмолчилар назарида инновацион махсулотларнинг бозордаги жо-зибадорлигини ошириш, янги бизнес мо-делларини жорий килиш ва хамкорлик имкониятларини кенгайтиришга (ягона реклама концепциясини куллаш, бирга-ликда фойдаланиш учун мулжалланган инфратузилмани яратиш, брендларни шакллантириш ва б.) каратилган (EXIST -University_based start_ups, Германия Фе-дератив Республикаси) [5].

Асосий кисм

Юкори даражада ривожланган мамлакатлар тажрибаси

Саноат жихатидан ривожланган давлатларда ялпи ички махсулот (ЯИМ) усишининг 80-95 % техника ва техноло-гияларда мужассамлаштирилган янги билимлар хиссасига тугри келмокда [6]. Миллий инновация экотизимларининг яратилиши туфайли ривожланишнинг инновацион йулига кадам куйишга

муваффа; булинди. АКШда утказилган тад;и;отлар маълумотларига кура, айнан миллий инновация экотизимлари (МИЭТ) ХХ асрнинг бош ютуги дея эътироф этилмо;да [7]. Узидан аввалги индустриал ривожланишнинг ;онуний натижаси булмиш МИЭТ амалий фойда келтира оладиган институтлар тизими сифатида, ю;ори даражада ривожланган мамлакатларга етакчи технологик тара;;иётни таъминлаш ва уз и;тисодиёти ра;обатбардошлигини энг ю;ори погоналарда ушлаб туриш учун кенг имкониятлар йулини очиб берди.

"Янги и;тисодиёт"нинг жадал ри-вожланиши, капитал ва янги технология-лар бозорлари уртасида усиб бораётган узаро богли;лик, ижтимоий йуналишга эга янги технологияларнинг кучайиб бо-риши, билимлар, технологиялар, махсулот ва хизматларнинг кенг ми;ёсда яра-тилиши ва улардан фойдаланиш мамла-катни инновацион ривожлантиришнинг институционал асослари сифатида мил-лий инновация тизимларининг юзага ке-лишини шарт ;илиб ;уйди.

Глобал ча;ири;ларга жавоб тари;а-сида юзага келган айнан мана шу кескин жараёнларсиз бошлангич инновация бу-гинлари, инновация фаолиятиннг субъект ва объектларини ягона яхли тизим ёки МИЭТга уйгунлаштириб булмас эди. Дастлабки шарт-шароитлар сифатида тизимли таълим (технологик занжирлар, малакали кадрлар захираси ва х.к.), тар-мо;ли технологиялар, ягона ахборот ма-кони, ягона и;тисодий ва хуку;ий мухит, миллий ми;ёсга эга йирик лойихалар, давлатнинг интеграцияловчи роли, жа-миятнинг инновацион маданияти ва бош;алар шаклланди. Биро; бундай бог-ловчи тизимни ташкил этувчи омиллар фа;ат куйидаги шарт-шароитлар мавжуд булсагина, самарали фаолият юрита олади:

- инновация жараёнини йулга ;у-йиш учун етарлича технологик ва интеллектуал салохият;

- инновация тармо;лари иштирок-

чилари сони, шу жумладан, унга янги ижтимоий гурухлар жалб этилиши нати-жасида мунтазам усиб бориши;

- инновацион ривожланишга йу-налтирилган институционал тизим (хам расмий, хам норасмий унсурларни уз ичига олган холда);

- куп сонли хужалик юритувчи субъектлар, жисмоний шахслар ва умуман, МИЭТ томонидан иннова-цияларга талабнинг ортиши;

- инновация тизимини етарли дара-жада молиялаштириш имкониятига эга ицтисодий ривожланиш (ЯИМ, хусусан, ахоли жон бошига).

Мана шу талабларнинг бажарили-ши, дастлабки тизимли шарт-шароит-ларнинг мавжудлиги ва инновацион ривожланиш муаммоларини назарий жи-хатдан тушуниб етиш МИЭТнинг миллий чегаралар доирасида, яъни айнан кичик ва йирик корхоналар, университетлар, лаборатория, технопарклар, инкубатор-лар ва инновацион жараёнларни таъмин-лаб берувчи омиллар, маданий анъана-лар, сиёсий ва маданий хусусиятларга эга хуцуц, молиявий ва ижтимоий тавсифга эга институтлар мажмуи доирасида ил-мий билим ва технологияларни яратиш хамда тижоратлаштириш билан банд уз-вий боглиц ташкилот (тузилма)лар мажмуи сифатида юзага келиши ва ривожла-нишига ёрдам берди.

МИЭТ мафкураси Европа Иттифоци-га (ЕИ) аъзо мамлакатларнинг катта цис-мида, АКШ ва Японияда айницса кенг ёйилган. Бироц хозирги вацтгача МИЭТ тушунчасининг ягона таърифи мавжуд эмас. Уни шакллантиришга оид ягона бир назарий ва услубий ёндашувлар хам ишлаб чицилмаган. Шунингдек, турли мамлакатларда МИЭТ олдига турли мац-садлар цуйилиши хам мумкин. Масалан, Францияда МИЭТнинг мацсади ицтисо-диётнинг юцори технологик тармоцла-рида цушимча иш уринлари яратиш бул-са, Германияда рацобатбардош техноло-гияларни ривожлантиришдан иборат.

Хар бир муайян холатда МИЭТни

ривожлантириш стратегияси давлат то-монидан утказилаётган макроицтисодий ва институционал сиёсат, норматив-хуцуций таъминот, давлатнинг бевосита ва билвосита аралашуви шакллари, илмий-технологик ва саноат салохияти холати, ички товар бозорлари, мехнат бозорлари хамда тарихий ва маданий анъана-цадриятлар ва хусусиятлар орцали белгиланади. Давлат мулк-чиликнинг барча шаклидаги корхо-наларнинг инновация фаолияти учун кучли рагбатлантирувчи омилларни харакатга келтириши, инновацион жараённинг куп харажат талаб этувчи ташкилий ва молиявий томонлари буйича вазифаларни уз тасарруфига олган [8].

Бироц, шунга царамай, юцори дара-жада ривожланган мамлакатларнинг реал МИЭТ тузилмалари ва элементлари таркиби буйича хам, уларнинг функционал таснифи ва узаро хамкорлик схема-лари буйича хам маълум цадар умумий-ликка эга.

МИЭТ пойдеворини яратувчи мил-лий ицтисодиётнинг таянч була олади-ган сохалари цаторида цуйидагиларни санаб утиш мумкин:

- билимларнинг юзага келиши (фан ва бошца сохаларда унинг бугинлари);

- билимларни оммалаштириш ва кенг мицёсда цуллаш (тадцицот ва иш-ланмалар, товар ва хизматлар ишлаб чи-цариш);

- янгиликларни тижоратлаштириш (фан-техника махсулотлар бозори, бозор институтлари);

- таълим тизими ва кадрларни касбга тайёрлаш;

- бошцарув ва тартибга солиш (ху-цуций база, давлат макроицтисодий ва инновация сиёсати, корпоратив бошца-рув, бозор механизмлари).

Мазкур сохаларнинг корхона ва ташкилотлари, унинг цуйи тизимлари, бугинлари ва уларнинг узаро алоцалари, яъни миллий инновацион тизим тузил-масини ташкил этган холда, инновацион-

лик ва креативлик даражасига боглиц равишда тулиц ёки цисман МИЭТ тарки-бига киритилади.

1-расмда ривожланган мамлакат-лардаги МИЭТ моделларининг узига хос жих,атларини умумлаштирувчи тузилма-нинг шартли схемаси келтирилган.

Кайд этиб утилган элементларнинг узаро муносабатларини тавсифлаб бе-рувчи мазкур модель хусусий (тадбир-корлик) секторнинг роли йирик корпо-рациялар ва фан сигими юцори кичик

фирмаларнинг илмий марказларидаги хусусий тадцицотлар ва ишланмалар асо-сида технологиялар яратиш х,амда инно-вацияларни бозор мацсадларида узлаш-тиришдан; давлатнинг роли эса фунда-ментал билимларни (университетларда) ва юцори технологиялар мажмуини ца-рор топтиришдан, шунингдек, инновация фаолияти учун инфратузилмалар х,амда мацбул институционал мух,итни яратиб беришдан иборат эканини курса-тади.

1-расм. Ривожланган мамлакатлардаги миллий инновацион экотизимнинг

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

таркибий тузилмаси

Манба: Илмий адабитётларниумумлаштириш асосида тузилган.

Мана шу умумий модель доирасида МИЭТнинг миллий хусусиятлари шакл-ланади. Улар айтиб утилган вазифалар-нинг бажарилишида давлат ва хусусий секторнинг тутган урни фундаментал, амалий тадцицот ва инновацион ишлан-малар нисбатида йирик ва кичик бизнес-нинг роли, инновацион фаолият тармоц

ва минтацавий тузилмаларининг ривож-ланиш динамикаси орцали намоён була-ди. МИЭТ фаолияти жараёнида ривож-ланган мамлакатларда инновациялар-нинг билимларга эга булиш сох,асидан ишлаб чицариш сох,асига утказилиши алох,ида ах,амият касб этади. Бунга интеллектуал мулк ва инновацион инфра-

тузилма объектлари бозорларини яра-тиш оркали эришиш мумкин. Инфрату-зилма объектлари деганда, бизнес-инно-вациялар, телекоммуникациялар ва сав-до тармо;лари, технопарклар, бизнес-инкубаторлар, инновацион-технологик марказлар, консалтинг фирмалар, молия-вий ва бош;а тузилмалар тушунилади. ЕИ мамлакатларида университет инновация марказлари, технологиялар трансферт марказлари, технологик брокерлар агентликлари, янги технологияларнинг минта;авий марказларини ривожланти-риш оркали амалга ошириладиган уни-верситетлар билан саноат кооперацияси фаол ;уллаб-;увватланади.

МИЭТ фаолияти учун фан-техника ахборотлар тизими, ра;амли техноло-гиялар асосида инновацион фаолиятни ахборотлар билан таъминлаш тизими, давлат ва бизнес фаолияти учун электрон мухит яратиш ва Интернет тармоги-дан фойдаланиш мухим ахамият касб этади. МИЭТнинг ;арор топишида дав-лат мухим урин эгаллайди, айнан давлат МИЭТнинг фаолият юритиши ;оидала-рини белгилаб беради хамда уни зарур ресурслар билан таъминлайди, шу жум-ладан, молиялаштириш хам давлат зим-масида булади.

Илмий тад;и;от ва инновацион ишланмаларнинг и;тисодий усишга таъ-сири борган сари кучайиб бормокда. Ми-сол учун, бугунги кунда ра;амли иктисодиёт дунё мамлакатларида ЯИМнинг 4,5 %дан 15,5 %гача ;исмини ташкил ;ил-мокда. Ахборот ва коммуникация техно-логиялари (АКТ) сохасида кушилган кий-мат АКШ ва Хитойда дунё буйича 40 %ни ташкил килмокда. ЯИМда АКТнинг энг йирик улуши Хитой, Ирландия, Малайзия ва Тайванга тугри келмокда [10].

Осиё ва жануби-шаркий Осиё мам-лакатлари. Инновация фаолияти икки гурух мамлакатлар томонидан такдим этилади - инновацияларнинг соф им-портчилари: "кадимги" инноваторлар, яъни ХХ асрнинг 50-йиллари (Япония) ва 60-йилларидан (Тайвань, Гонконг, Корея

Республикаси, Сингапур) мазкур сохада ма;садли миллий сиёсат олиб борган мамлакатлар; иккинчи гурух ушбу жара-ённинг "янги" иштирокчилари - 1980-90-йилларда унга янада катта ми;ёсда аста-секин кушилган Малайзия ва бош;а "Осиё йулбарслари", Х,индистон, Хитой, Вьетнам каби мамлакатларни эслаб утиш мумкин. Айнан Япония бундай ин-новацион моделни амалга оширишда пеш;адам хисобланади. Бу давлат импорт килинадиган фан-техника ютукла-ридан окилона фойдаланиб, миллий ик-тисодий салохиятнинг сезиларли усиши-ни таъминлаш билан чекланиб колмай, балки уни мажмуавий тарзда ёки алохи-да йуналишлар буйича дунёнинг сифат жихатдан юкори илгор мамлакатлари да-ражасига кутарилишига хам ёрдам бери-шини исботлаб берди.

Юкори технологик тавсифга эга тармоклар ва алохида танлаб олинган ишлаб чикаришларни куллаб-кувватлаш хамда рагбатлантиришга селекцион ён-дашув Япония инновацион сиёсатининг мухим жихати хисобланади. Масалан, 1957 йилда "Машинасозлик саноатини ривожлантириш буйича вактинчалик чора-тадбирлар тугрисида"ги ва "Электротехника саноатини ривожлантириш буйича вактинчалик чора-тадбирлар туг-рисида"ги конунлар кабул килинган бу-либ, уларда ушбу тармоклар учун уму-мий соликка тортиш ва уларни ривож-лантириш учун зарур импорт соликла-рининг имтиёзли тартиблари, Япония Тараккиёт банки томонидан кредитлар такдим этиш, жадаллаштирилган амортизация меъёрларини киритиш, устувор сохаларга валюта маблаглари ажратиш ва бошкалар кузда тутилган эди. Бу каби чора-тадбирлар туплами асосида мувофик лицензиялар, ноу-хау, технологик жихозлар импорти утган асрнинг 60-йилларига келиб Япониянинг жахон электроника саноатида, сунъий толалар ишлаб чикариш, автомобилсоз-лик ва кемасозлик, машинасозлик махсу-лотларининг бошка катор турларини

ишлаб чицаришда етакчи уринларни эгаллаши, импорт цилинадиган мах,су-лотларни уша давр учун олий даража-ларда цайта ишлаш ва фойдаланиш х,и-собидан хусусий хомашё ва энергетика ресурслари танцислигининг урни цопла-нишига имкониятлар яратилди.

Япониянинг индикатив режалашти-риш ва селекцион ицтисодий сиёсати тажрибасидан Корея, Тайван, Сингапур ва (нисбатан камроц самара билан) жануби-шарций Осиёнинг бошца мамлакатлари кенг фойдаланди. Жанубий Кореянинг 1962-1966 йиллар учун биринчи беш йиллик режаси экспортга йуналтирилган тармоцларни цуллаб-цувватлашга царатилди. Дастлаб булар туцимачилик ва озиц-овцат саноатлари булиб, 70-йиллардан бошлаб эса улар цаторига автомобилсозлик ва кемасозлик, электроника, кимё саноат-лари ва цора металлургия цушилди.

Хитойнинг "2006-2020 йиллар учун фан ва технологияларни урта ва узоц муддатли ривожлантириш миллий дас-тури" мацсадлари цуйидагилардан ибо-рат булган:

- етиб олувчи ривожланиш ва ими-тациядан хусусий инновацияларга утиш;

- алох,ида технологик ривожланиш-лардан тизимли инновацияларга утиш;

- алох,ида илмий тадцицот муассасалари фаолиятини такомиллаш-тиришдан умуммиллий инновация тизимини яратишга утиш;

- илмий тадцицотларга эътибор ца-ратишдан уларнинг натижаларидан кенг тарзда фойдаланишга диццатни купроц жалб этиш;

- хорижий сафарлар дастурларидан кура фаол халцаро х,амкорлик дастурла-рига утиш.

Бу сиёсат Хитойда инновацияларни ривожлантириш ва айницса, корхоналар-нинг инновацион цобилиятларини мус-тах,камлашга кучли таъсир курсатди [11].

МДХ, мамлакатлари тажрибаси. Россия Федерациясида фан-техника сох,аси-нинг барча бугинларидаги огир инцироз-

дан сунг 1990-йилларда секин-аста инно-вацион фаолиятнинг янги, бозорга хос шакллари царор топа бошлади. Бироц Россия Федерацияси МИЭТининг хозирги холати инновация сиёсатининг муайян таркибий номувозанати, номутаносиб-ликлари, тадбиркорлик сохасидаги инно-вацион фаолликнинг нисбатан энди шаклланаётгани билан тавсифланади. Шу билан бир цаторда, Россия Федера-цияси МИЭТи давлат сектори улушининг жуда юцорилиги, фан сигими юцори йирик корпорацияларнинг жуда секин шаклланиши, кичик инновацион бизнес сохасининг суст ривожланиши, шунинг-дек, инновация лойихаларини молия-лаштириш манбалари сифатида фонд бо-зори ва венчур капиталининг етарли да-ражада ривожланмаганлиги билан ажра-либ туради.

Россия Федерацияси инновация ти-зимининг рацамли ицтисодиёт даврида ривожланиш шароитларига мослашуви, энг аввало, инновацион моделларнинг узгаришида уз ифодасини топди. Янги инновацион бизнес ва давлат бозор ша-роитларида фаолият юритиб турган МИЭТ моделларининг жахон тажрибаси-да синовдан утганларига купроц эътибор царатди. Буни тадцицотларни танлов асосида молиялаштириш тамойиллари-нинг жорий этилиши, инновацион биз-несни ташкилий ва ицтисодий цуллаб-цувватлашнинг янги шакллари юзага келиши, фан ва инновацияларни солиц буйича рагбатлантириш тизимларининг секин-аста шаклланиб бориши, интеллектуал мулкчилик хуцуцларининг цону-ний таъминоти, тижорат жихатдан узига торта оладиган инновация лойихаларни яратишга цодир янги инновация инсти-тутларининг царор топиши (масалан, инновация лойихаларининг халцаро экс-пертизаси ва "Сколково" лойихаси, Россия Федерацияси технологик ривожла-ниш фонди, Фан-техника сохасида кичик корхоналарни ривожлантиришга ёрдам курсатиш фонди ва б.) намоён этмоцда.

"Сколково" инновацион лойихасини

яратиш (2010 йилда ташкил топган) мак;-сади илмий тад;ик;отларни тижоратлаш-тириш экотизимини шакллантиришдан иборатдир. Кутилаётган натижа - уз-узи-ни бош;арадиган ва ривожлантирадиган экотизим, инновацион тадбиркорлик ва

илмий тад;ик;отларни ривожлантириш учун кулай, глобал бозорда муваффа-;иятли булган стартап компаниялари яратишга ;аратилган инфратузилмани яратиш (2 расм).

2-расм. "Сколково" инновацион :

Манба: http://www.sk.ru/.

Мана шу элементлар ёрдамида эко-тизим ривожланиши натижаси ;уйида-гилар билан таъминланади: 1) истик;-болли инновацион лойих,аларни амалга оширишнинг устувор йуналишларини ани;лаш. Булар каторига куйидагилар киради: энергосамарадорлик ва ресурс-тежамкорлик (энергияни узатиш, та;-симлаш ва са;лаш, янги материаллар ва ;опламалар, сенсорлар ва б.), ядро технологиялари (хавфсиз технология-лар, плазма технологиялари ва б.), кос-мик технологиялар ва телекоммуни-кациялар (аэрокосмик технологиялар, дронлар ва б.); 2) биотиббиёт технологиялари (фармацевтика, симулятор-роботлар, молекуляр даражадаги тад;и-;отлар ва б.), дастурий таъминот ва стратегик компьютер технологиялари (loT - "Интернет буюмлар", сунъий интеллект, Big Data ва б.); 3) малакали мутахассислар тайёрлаш имкониятлари-нинг кенгайиши.

"Сколково" фан ва технология институти (Сколтех) - Массачусетс технология институти (АКШ) кошида 2011 й. ташкил этилган нодавлат таълим ва илмий-тад;и;от институтидир. Скол-тех фан ва технологиялар институтида тад;и;отчилар ва инновацион тадбир-

ггизимнинг асосий элементлари

корларнинг янги авлоди тайёрланмокда. Уларнинг аксарият ;исми магистрант ва аспирантлардир (2020 й. 1200 кишини ташкил ;илди). Шу жумладан, 67 % талабалар инновацион лойих,алар ва стартап компанияларини шакллан-тиришда фаол ;атнашмо;да. Хорижий талабалар 17 %ни ташкил килади. 60 % профессор-укитувчилар хорижий уни-верситетлардан жалб килинган.

"Сколково" инновацион маркази-нинг хал;аро гимназияси мактабгача ва мактаб таълими буйича барча хизмат-ларни таклиф этади. Сколково очи; университета (СОУ) - бу Россия Федерация-сининг инновацион экотизимига илмий, технологик ва тадбиркорлик кобилия-тига эга булган талабалар, аспирантлар, креатив фикрловчи ёш олимларни жалб килишга хизмат килади. Шу билан бирга, бу ерда менторлик академияси х,ам фао-лият олиб боради;

илмий тад;и;от ва ишланмалар на-тижаларининг амалиёт билан х,амкорли-ги: давлат ва мах,аллий бош;арув орган-лари билан узаро х,амкорлик (минта;а-ларда инновацион бизнесга кулай ша-роитлар яратиш, инновацион ривожла-нишнинг самарали йуналишларини тан-лаш ва имтиёзлар тизимини шаклланти-

риш, мах,аллий бозор шароитларига жа-воб берадиган янги технологияларни олиб кириш, рискларни минималлашти-риш, харажатларни камайтириш ва б.); давлат корхоналари билан х,амкорлик (давлат буюртмалари ва тендерлар х,аци-да маълумот олиш, йирик хужалик юри-тиш субъектларига технопарк резиден-тига айланишга имкон бериш, х,амкорлар цидириш орцали янги бозорларга чициш, давлат компаниялари ресурсларини тех-нопаркни ривожлантириш лойих,аларига жалб цилиш ва б.); илмий тадцицотчилар билан х,амкорлик (интеллектуал мулкни х,имоя цилиш хизматлари, илмий лабора-ториялардан фойдаланиш имконияти, х,амкорлик алоцаларини ривожлантириш, инновацион мах,сулотларни бозорга олиб чициш ва б.);

махсус молиявий манбалар ва ин-весторларни жалб цилиш имкониятлари-нинг очицлиги, ахборотлар, институтлар ва грантларга эга булиш (кичик -1,5 млн, урта - 5,0 млн рубль ва катта грантлар - 300,0 млн рублгача), венчур жамгармаси, йирик компаниялар маблаг-лари ва хусусий инвесторлар ресурс-ларидан фойдаланиш ва б.

"Сколково" инновацион х,амжамия-тига интеграция цилиш мацсадида хори

жий стартап компаниялари учун махсус халцаро "Софтлендинг" дастури цабул цилинган. Дастур доирасида мутахассис-лар томонидан маърузалар, семинарлар, тренинглар, инновацион лойих,аларни цуллаб-цувватлаш (акселерация босцичи, менторлар маслах,ати, венчур инвесторлар талаби ва б.) механизмлари, сервис-хизматлари ва бошца саволлар буйича маслах,ат ишлари ташкил этилган.

Дастур доирасида Узбекистон Рес-публикаси Инновацион ривожланиш ва-зирлиги ташаббуси билан мамлакати-мизнинг йигирмадан ортиц стартап ком-паниялари рах,барлари технопаркнинг инновацион лойих,аларни тижоратлаш-тириш борасидаги имкониятлари билан танишди. Шу жумладан, Россия Федера-цияси бозорларига янги инновацион мах,сулотлар ва хизматлар билан кириш буйича маслах,атлар берилди, технопарк-нинг коворкинг марказида ишлаш имко-ниятлари билан танишилди, илмий лабо-раториялар фаолияти урганилди х,амда "Сколково" лойих,аси иштирокчиси юри-дик мацомини олиш учун биринчи ца-дамлар цуйилди. "Сколково" лойих,аси иштирокчиси юридик мацомини олиш босцичлари 3-расмда келтирилган.

3-расм. "Сколково" лойих,аси иштирокчиси юридик мацомини

олиш босцичлари

Манба: www.sk.ru

Хулоса

Узбекистон Республикасида сунгги йилларда фан ва технологиялар тараккиётини узаро мувофи;лаштириш, инновацион фаолиятни молиялаш-тиришни яхшилаш, фан билан ишлаб чи-;ариш уртасидаги ало;аларни кенгайти-риш буйича ;атор чора-тадбирлар ишлаб чи;илди ва йулга куйилди, и;тисодиёт тармо;ларига инновацияларни жалб ;и-лиш асосида модернизация жараёнлари-ни амалга ошириш буйича давлат дас-турлари кабул килинди [14]. Инновацион стратегияни амалга оширишдан ма;сад илгор технологиялар асосида и;тисоди-ётни технологик модернизация ;илиш ва унинг ра;обатбардошлигини оширишни таъминлаб бериш х,амда илмий салох,иятни баркарор и;тисодий усишнинг энг мух,им ресурсларидан бирига айлантириб бера оладиган самарали инновация экотизимини карор топтириш х,исобланади.

Мамлакатда инновацион салох,ият-дан фойдаланиш буйича мавжуд меха-низмларнинг асосий камчилиги иннова-

цион фаолиятни амалга оширишнинг барча боскичлари учун тизимли, аник максадга йуналтирилган институционал базанинг етарли даражада ривожланма-ганлигидир. Шунингдек, улар каторига давлат томонидан курсатилувчи куллаб-кувватлаш чоралари, инновацион фаол хужалик юритувчи субъектлар учун мак-бул шароитлар х,амда инновацион экоти-зим элементлари уртасидаги узаро х,ам-корлик ва алокаларнинг етарли даража-да мавжуд эмаслигини х,ам кушиш мум-кин.

Шундай килиб, ривожланаётган мамлакатлар тажрибаси замонавий миллий инновация тизими инновацион фаолиятнинг ривожланишини таъмин-лаб берувчи ташкилий, иктисодий, кону-ний, тузилмавий ва функционал тарки-бий кисмлардан иборат эканини курсат-мокда. Узбекистонда миллий инновация экотизими (МИЭТ) ривожланиш боски-чида турибди ва у самарали инновацион фаолият юритиш учун барча зарур асо-сий элементларга эга.

Манба ва адабиётлар

1. Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси тугрисида: Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли фармони.

2. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Олий Мажлис Сенати ва К,онунчилик палатасига Мурожаатномаси. - 2020. - 20 январь [Электрон манба]. -Кириш режими: http://www.press-servis.uz/.

3. 2019-2021 йилларда Узбекистон Республикасини инновацион ривожлантириш стратегиясини тасдицлаш тугрисида: Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 21 сентябрдаги ПФ-5544-сонли фармони [Электрон манба]. - Кириш режими: http://www.press-servis.uz/.

4. Дагаев А.А., Яковлева А.Ю. Экосистема инноваций (региональные особенности формирования и развития) // Федерализм. - 2011. - № 4 (64). - С. 55-64.

5. Проскурнин С.Д. Создание самоорганизуемой инновационной экосистемы в зонах особого территориального развития // Региональная экономика и управление. - 2017. - № 4. - С. 23.

6. European innovation scoreboard [Electronic Resource]. - Access mode: http://www.proinno-europe.eu/.

7. A Strategy For American innovation // National Economic Council, Council of Economic Advisers and Office of Science and Technology Policy. - 2011. - Feb.

иктисодиёт фанлари

8. Узбекистон ицтисодиётининг рацобатбардошлигини ошириш муаммолари: назария ва амалиёт. - Т.: Консадитинформнашр. - 2006. - 173 б.

9. Агамирзян И.Р. Рынок венчурных инвестиций: мировые тенденции и российская практика (информация к докладу). - М.: РВК, 2010. [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://static.kremlin.ru/media/events/files/41d3140f61c68b8bf73b.pdf/.

10. United Nations publication issued by the United Nations Conference on Trade and Development// Digital Economy Report. - 2019. - Р. 6.

11. UNESCO Science Report. - 2010. - Р. 379.

12. Kopeikina L. Ecosystem for innovative business // The Angel Investor. - 2008. -No 1 (02). - Рр. 10-13.

13. Russel M.G. et al. Business Angels and Investment Organizations as Networked Cocreators of the Finnish Innovation Ecosystem [Electronic Resource]. - Access mode: http://www.leydesdorff.net/th9/THIX- Finnish Innovation EcosystemCocreation-final.pdf/.

14. Смородинская Н.В. Сетевые инновационные экосистемы и их роль в динамизации экономического роста //Инновации. - 2014. - № 7 (189). - С. 27-33.

15. Конопацкая Е.А., Свечникова Н.Ю., Погорелова Е.В. Информационное общество как условие формирования инновационной экосистемы в регионах [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://naukovedenie.ru/PDF/55EVN116.pdf/.

16. Barry R. Chiswick, Jacob Mincer, Experienceand the Distribution of Earnings. University of Illinois at Chicago and IZA Bonn-2003 [Electronic Resource]. - Access mode: http://ftp.iza.org/dp847.pdf/.

17. Benhabib J., Nishimura K. Indeterminacy and sunspots with constant returns // Nonlinear Dynamics in Equilibrium Models. - 2012. - Рр. 311-346.

18. Mankiw N.G. A contribution to the empirics of economic growth / N.G. Mankiw, D. Romer, D.N. Weil // Quarterly Journal of Economics. - Cambridge: MIT Press Journals, 1992. - Vol. 107. - Issue 2. - Рp. 407-437.

19. Badinger H. Trade, Human Capital and Innovation: The Engins of European Regional Growth in the 1990-s/H. Badinger, G. Tondl//IEF Working Paper. - 2002. - No 42. - Р. 15.

20. [Electronic Resource]. - Access mode: http://www.sk.ru/.

Тацризчи:

Махмудов Н.М., ицтисодиёт фанлари доктори, профессор, Тошкент давлат ицтисодиёт университети.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.