Научная статья на тему 'Инновацион молиялаштиришнинг назарий жиҳатлари'

Инновацион молиялаштиришнинг назарий жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
854
154
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инновация / инновацион молиялаштириш / молия / молия бозори / такомиллаштириш / меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар / назарий жиҳатлар. / innovation / innovative financing / finance / financial market / improvement / normative-legal acts / theoretical aspects.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хурозов Зафар Қахрамонович

Мақолада инновация, инновацион фаолият, молия ва инновацион молиялаштиришнинг иқтисодий моҳияти, мақсади ва вазифалари, уларни такомиллаштиришга қаратилган меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар тизими ҳамда назарий-услубий жиҳатлари билан бирга илмий таклиф ва амалий тавсиялар ўз ифодасини топган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THEORETICAL ASPECTS OF INNOVATIVE FINANCING

The article discusses the issues of innovation financing, importance of innovative financing, those goals and objectives, economic activities, normative-legal acts aimed to improving the system, along with the theoretical and methodological aspects of them. The article also provides some scientific and practical recommendations.

Текст научной работы на тему «Инновацион молиялаштиришнинг назарий жиҳатлари»

Хурозов З.К.,

Тошкент Давлат юридик университети «Молия-иктисод» булими бошлиFи

ИННОВАЦИОН МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ ЖИ^АТЛАРИ

ХУРОЗОВ З.Ц. ИННОВАЦИОН МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ ЖИЦАТЛАРИ

Мак,олада инновация, инновацион фаолият, молия ва инновацион молиялаштириш-нинг иктисодий мох,ияти, максади ва вазифалари, уларни такомиллаштиришга каратилган меъёрий-^укукий х,ужжатлар тизими х,амда назарий-услубий жих,атлари билан бирга ил-мий таклиф ва амалий тавсиялар уз ифодасини топган.

Таянч иборалар: инновация, инновацион молиялаштириш, молия, молия бозори, та-комиллаштириш, меъёрий-х,укукий х,ужжатлар, назарий жих,атлар.

ХУРОЗОВ З.К. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ИННОВАЦИОННОГО ФИНАНСИРОВАНИЯ

В статье рассматриваются инновации, финансы, важность инновационного финансирования, его целей и экономической деятельности, нормативно-юридические акты, нацеленные на совершенствование этой системы, наряду с их теоретическими и методологическими аспектами. В статье также представлены некоторые научные и практические рекомендации.

Ключевые слова: инновация, инновационное финансирование, финансы, финансовый рынок, совершенствование, нормативно-юридические акты, теоретические аспекты.

HUROZOV Z.K. THEORETICAL ASPECTS OF INNOVATIVE FINANCING

The article discusses the issues of innovation financing, importance of innovative financing, those goals and objectives, economic activities, normative-legal acts aimed to improving the system, along with the theoretical and methodological aspects of them. The article also provides some scientific and practical recommendations.

Keywords: innovation, innovative financing, finance, financial market, improvement, normative-legal acts, theoretical aspects.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 11

Миллий ва халцаро тажрибадан маълумки, ицтисодиёт ва жамиятнинг тарацциёт даражаси куп жицатдан инно-вацион фаолиятга ботицдир. Бинобарин, ицтисодиётдаги самарадорлик ишлаб чицаришга инновацион техноло-гиялар ва ихтироларнинг жорий этилиши эвазига ошади. Шу боис бугунги кунда инновациялар цар бир мамлакат ицтисодиётининг муцим таркибий цисмига айланган.

Фан сох,асини такомиллаштириш юзаси-дан олиб борилаётган ислох,отлар натижа-сида давлат илмий-техника дастурларини мамлакат иктисодиёти тармокларининг энг долзарб масалаларини ечишга йуналтириш, илмий-техника лойих,аларини эксперти-задан утказишни бошка давлатларда мав-жуд булмаган - очик мух,окама тарзида утказиш, амалий тадкикотлар ва инновация лойих,аларини манфаатдор корхона-ларнинг маблаFларини жалб килган х,олда молиялаштириш каби механизмлар жорий килинди.

Айни пайтда инновация сох,асида эри-шилаётган ютуклар салмоFини ошириш, ушбу сох,анинг х,укукий ва назарий асосла-рини янада такомиллаштиришга кун тарти-бидаги долзарб масалалардан бири сифа-тида каралмокда.

Дар^акикат, инновация фаолияти, яъни илмий-тадкикот, тажриба-конструкторлик фаолияти, янгича курилма, усул, моддалар-ни яратиш ва улардан фойдаланиш, мав-жуд курилмалар, усулларни янгича йусинда куллаш максадида интеллектуал фаолият-нинг эътироф этилган натижалари (патент, гувох,нома, ноу-хау)ни яратиш ва фойда-ланишга йуналтириш билан боFлик муно-сабатларни х,укукий ва назарий тартиб-га солиш тизимини яратиш бугунги кунда алох,ида долзарблик касб этади.

Бу борада Узбекистан Республикаси Президентининг 1992 йил 8 июлдаги «Илм-фанни давлат йули билан куллаб-кувватлаш ва инновация фаолиятини ривожлантириш туFрисида»ги ПФ-438-сон фармони ва 2008 йил 15 июлдаги «Инновацион лойих,алар ва технологияларни ишлаб чикаришга татбик этишни раFбатлантириш борасида-ги кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги

ПК.-916-сон карори мух,им ах,амият касб этмокда.

Ривожланишнинг замонавий боскичида инновациялар ракобатбардошликни оши-ришнинг энг самарали воситаларидан бири х,исобланади. Улар янги товар ва хиз-матларнинг яратилиши, янги бозорлар-ни узлаштириш, инвестициялар окимини ошириш х,амда барча турдаги харажат-ларни пасайтиришга олиб келади. Шу-нинг учун х,ам инновацион ривожланиш муаммолари инкироздан кейинги давр-да корхоналар фаолияти самарадорли-гини оширишнинг асоси сифатида юзага чикди. Айнан инновацион ривожлантириш инкироз окибатларини осонлик билан ен-гиб утиш ва иктисодий курсаткичларни ях-шилаш имкониятини кенгайтиради.

Бугунги кунда республикамизда тадбир-корлик фаолияти эркинликлари ва кулай мух,итининг яратилганлиги, очик ракобат шароити ва юкори иктисодий манфаат-дорликка эришиш имкониятлари тадбир-корларнинг уз фаолиятини ташкил этиш, кенгайтириш ва узгартиришларида инновацион лойих,аларни жорий этишга булган интилишларини кучайтирмокда. Бу эса мамлакатимизда инновациянинг мазмун-мох,иятини кенгрок урганиш, инновацион фаолиятни ташкил этишга булган му-носабатларнинг ривожланишига олиб келмокда.

Шундай экан, инновациянинг узи нима, деган саволга тулик жавоб топиш унга булган муносабатни туFри белгилаш ва ташкил этишда мух,им ах,амият касб этади.

«Инновация» тушунчаси биринчи марта ХХ аср бошларида хорижлик маданиятшу-носларининг илмий тадкикотларида пайдо булган ва кулланилган булиб, бир мадани-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 11

ятнинг айрим элементларининг бошкасига жорий этилишини билдирган.

«Инновация» атамаси лотинча «inno-vato» сузидан олинган булиб, янгилаш ва яхшилаш деган маънони англатади. Уму-мий мазмунда мазкур атама одамлар то-монидан, асосан, айни пайтда ва муайян вактда янги деб кабул килинган маданият-нинг моддий ёки номоддий кадр-киймати сифатида тушунилган.

«Инновация» сузи бизга рус тили оркали кириб келган булиб, аслида инглизча «innovation» сузидан олинган, мазмуни эса «янгилик киритиш» деган маънони англатади. Бунинг заминида эса янги тартиб, янги одат, янги усул, кашфиёт, янги караш ва Fоялар ётади.

Иктисодий адабиётларда «инновация» тушунчаси илмий-техника салох,иятини реал, янги мах,сулот ва технологиялар-ни юзага чикарадиган жараён сифатида талкин этилади1.

Инновацион фаолият кандайдир ян-гиликни татбик этишнинг ягона х,аракати эмас, балки янгиликларни ишлаб чикиш, татбик этиш, узлаштириш, амалиётга синг-дириш буйича максадга йуналтирилган чора-тадбирлар тизими эканлигини англатади. Инновацион фаолият инновацион та-шаббус, инновацион эх,тиёж ва тадбиркор-лик уринишларининг максимуми сифатида амалга оширилиши мумкин.

Янги билим ва технологияларга эга булиш, ижтимоий-иктисодий ривожланиш-да улардан самарали тарзда фойдаланиш, мамлакатнинг жах,он х,амжамиятида тутган урни ва роли, ах,олининг турмуш даража-сини белгилаб беради.

Шундай экан, турли мамлакатларнинг инновацион сиёсатни шакллантириш таж-рибалари ва уларни амалга ошириш ме-ханизмларини урганиш, бунда уларни Узбекистан шароитларига мослаштириш имкониятларини х,ам эътиборга олиш дол-зарб ах,амият касб этиб бормокда.

1 Степанова И.П. Инновационный менеджмент. / Учебник. 2014.

Саноат жих,атидан ривожланган дав-латларда ялпи ички мах,сулот (ЯИМ) усишининг 80-95%и техника ва техноло-гияларда мужассамлаштирилган янги би-лимлар х,иссасига туFри келмокда. Мил-лий инновация тизимларининг яратилиши туфайли ривожланишнинг инновацион йулига кадам куйишга муваффак булинди. АКШда утказилган тадкикотларга кура, ай-нан миллий инновация тизимлари ХХ аср-нинг бош ютуFи дея эътироф этилмокда.

Янги иктисодиётнинг жадал ривожла-ниши, капитал ва янги технологиялар бо-зорлари уртасида усиб бораётган узаро боFликлик, ижтимоий йуналишга эга янги технологияларнинг кучайиб бориши, би-лимлар, технологиялар, ма^сулот ва хиз-матларнинг кенг микёсларда яратилиши ва улардан фойдаланиш мамлакатни инновацион ривожлантиришнинг институ-ционал асослари сифатида миллий инновация тизимларининг юзага келишини шарт килиб куйди. Глобал чакирикларга жавоб тарикасида юзага келган айнан мана шу кескин жараёнларсиз бошланFич инновация буFинлари, инновация фаолияти субъект ва объектларини ягона яхлит тизимга уЙFунлаштириб булмайди.

МДХ, мамлакатларида (Украина, Беларусь, K1озоFистон ва бошкалар) инновацион салох,иятдан фойдаланишнинг мавжуд ме-ханизмлари молиялаштириш масалаларини х,ам уз ичига олган инновацион жараёнлар-ни тартибга солиш тизимлари, яъни инсон капитали, ишбилармонлик, тадбиркорлик фаолияти учун енгилликлар, интеллектуал мулк х,укукларини х,имоя килиш ва саклаш тизимига таъсир эта оладиган омиллар, фан сох,асининг ривожланиш даражаси ва бошка шу кабиларга асосланади.

Мамлакатда инновацион салох,иятдан фойдаланиш буйича мавжуд механизм-ларнинг асосий камчилиги инновацион фаолиятни амалга оширишнинг барча боскичлари учун тизимли, аник тузилишга эга конунчилик базаси, шунингдек, унинг каторига давлат томонидан курсатилувчи ёрдам чоралари, инновацион фаол кор-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 11

хоналар фаолияти учун макбул шароит-ларнинг х,амда инновацион инфратузилма субъектлари уртасидаги узаро х,амкор-ликнинг етарли даражада мавжуд эмаслиги-ни х,ам кушиш мумкин.

Узбекистонда миллий инновация тизими карор топиш боскичида турибди ва у са-марали инновацион фаолият юритиш учун барча зарур асосий элементларга эга.

Жах,он молиявий инкирозида содир булаётган салбий х,олатлар окибатини бартараф этишига каратилган дастурнинг ишлаб чикилиши уз вактида амалга оши-рилган тадбирлардан бири х,исобланади. Президентимиз Ислом Каримов бу жа-раён х,акида тухталиб, «Инкирозга карши чоралар дастурини амалга оширишда иктисодиётимиздаги х,ар кайси субъект-нинг имкон кадар купрок манфаатдор булишини, ушбу дастур ижроси улар-нинг х,ар бири учун энг мух,им ишга айла-нишини таъминлаш максадида кушимча раFбатлантириш чораларини излаб топиш катта ах,амият касб этади»1, дея таъкид-лаб утиши иктисодиётнинг барча сох,алари учун дастуруламал х,исобланади.

Инновацион жараёнлар бошкарув объ-екти сифатида ноаниклиги, куп вариантли-лиги билан тавсифланади ва уз мох,иятига кура эх,тимоллилик х,исобланади. Уни бошкариш жараёнида турли янгиликлар-нинг узаро боFликлигини аниклашгина эмас, балки инновацион тизимлар узлуксиз эволюциясини куллаб-кувватлаш зарур. Шунинг учун инновацион фаолият таъ-сири остида иктисодиётнинг тузилмавий узгаришлари х,ам инновацион менежмент тизимига жалб этилади.

«Молия» арабча суз булиб, узбек тилида энг умумий тарзда «пул маблаFлари» маъ-носини англатади. Араб тилидаги «мол», яъни «бойлик, мулк; пул жамFармаси», шу-нингдек, «молият», яъни «пул маблаFлари, солик» сузлари х,ам молияга дахлдордир.

1 Каримов^ И.А. Жах,он молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т.: «Узбекистон», 2009.-22-б.

Узининг луFавий маъноси жих,атидан «молия» сузи французча «finance», лотинча «financia» ва русча «финансы» сузларининг эквиваленти ёки маълум маънода, сино-ними х,исобланиб, энг аввало, «даромад», «пул маблаFлари» ёки «тулов» деган маъ-ноларда х,ам ишлатилади2.

Молия давлатнинг вужудга келиши ва унинг ресурсларга булган эх,тиёжининг ривожланиши билан доимий товар-пул муносабатлари шароитида пайдо булган. Давлатнинг мавжудлиги яратилаётган ик,ти-содий неъматларни таксимлаш ва кайта таксимлаш буйича олий х,окимият органи сифатида давлат ва такрор ишлаб чикариш муносабатларининг бошка иштирокчилари, субъектлари уртасида маълум бир муноса-батларнинг урнатилишини такозо этади. Хусусан, ана шу муносабатлар «молия» ту-шунчаси оркали ифодаланган.

Замонавий тасаввурдаги «молия» тушун-часини давлат хазинасининг алох,идалашуви ва давлат бюджетининг вужудга келиши боскичига киритиш мумкин. Молия - энг аввало, таксимлаш категориясидир. Унинг ёрдамида миллий даромаднинг иккилам-чи таксимланиши ёки кайта таксимланиши амалга оширилади.

Молиялаштириш шакллари, манбала-ри ва механизмларининг турли-туманлиги, узгариб туриши, х,акикий эх,тиёж, талаб ва таклиф, молиявий тах,лил, инвестицион куйилмалар, иктисодий бах,олашнинг куп сонли методлари инновацион молиялаш-тиришга олиб келади. Бирок уларнинг х,ар бири, уз навбатида, афзалликлар ва камчи-ликларга х,ам эга булиши мумкин.

Халкаро микёсдаги тах,лилларга таянил-ган х,олда таъкидлаш жоизки, мамлакатлар-нинг инкироздан чикиш вазифаларини х,ал этиш ва иктисодий ривожланишнинг динамик баркарорлигини таъминлашда биринчи навбатда инновация, инновацион фаоли-ят ва инновацион молиялаштириш асосий роль уйнайди. Чунки инновация, иннова-

2 Вах,обов А.В., Маликов Т.С. Молия. / Дарслик. -Т., 2010. -5-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 11

цион фаолият ва инновацион молиялашти-ришгина ишлаб чикариш базасини техник ва технологик жихатдан тухтовсиз янгилаш, замонавий технологияли корхоналарни ташкил этиш, табиий ресурслардан унумли фойдаланиш, ракобатбардош махсулот ишлаб чикаришни узлаштириш, жахон товар ва хизматлар бозорига самарали кириб бо-риш, умуман, иктисодиётни юксалтиришга эришиш омили хисобланади. Шу боисдан мамлакатимизда мустакилликнинг даст-лабки йиллариданок, тараккиётнинг гаро-ви хисобланган инновация, инновацион фаолият ва инновацион молиялаштиришни шакллантириш ва ривожлантиришга мухим эътибор каратилмокда. Айникса, инновация, инновацион фаолият ва инновацион молиялаштириш учун зарур хукукий ва на-зарий асосларни хамда шарт-шароитларни яратиш, давлат ташкилотлари ва ишлаб чикарувчилар билан новатор олимлар уртасида самарадор хамкорликни таъмин-лаш чоралари курилмокда.

Масалан, хорижий инвестицияларни жалб этишга худудий жихатдан ёндашув республикамизнинг хар бир худудининг ривожланишини таъминлашга имкон бе-ради. Бу борада республикамиз хукумати томонидан хорижий инвестициялар жалб этилишини раFбатлантириш максадида хорижий инвестициялар иштирокидаги кор-хоналар учун худуд ва инвестиция хажми нуктаи назаридан имтиёзлар белгиланган. Агарда хорижий инвестиция иштирокидаги корхона K1оракалпоFистон Республикаси, Кашкадарё, Сурхондарё, Жиззах, Сирдарё, Хоразм, Навоий вилоятлари ва ФарFона во-дийси вилоятларининг кишлок худудларида булса, у холда куйидаги соликлардан тулик озод этилади:

■ ягона солик тулови;

■ даромад (фойда солиFи);

■ мулк солиFи;

■ инфратузилмани ривожлантириш сол^и.

Бундан келиб чикадики, имтиёз ва соликлардан озод этиш оркали хориждан пул окимларининг кириб келишини хам инно-

вацион фаолият ва инновацион молиялаш-тириш деб англаш мумкин.

Миллий иктисодиёт ва махсулот рако-батбардошлигини ривожлантириш, ахоли турмуш сифатини ошириш ва иктисодиёт тараккиётини таъминлайдиган инновацион молиялаштириш йулларини яратиш буйича давлат ресурсларини мужассамлаштириш, инновацион молиялаштириш сохасида ик-тисодий хавфсизликни таъминлаш, инно-вацион молиялаштиришнинг эхтиёжлари ва натижалари туFрисидаги ахборотга эга булиш ва уни оммалаштириш эркинлигини таъминлаш (давлат, хизматга оид ёки ти-жорат сирини ташкил этувчи ахборотлар бундан мустасно), инновацион молиялаштириш сохасини давлат томонидан куллаб-кувватлаш, кулай кредит, солик ва божхона сиёсатини амалга ошириш, мазкур фаолият сохасида халкаро хамкорликни фаоллашти-ришга кумаклашишдан иборат йуналишлар ишлаб чикиш долзарб, деб хисоблаймиз.

Жахон тажрибасидан маълумки, инновацион молиялаштириш учун молиявий, бозор, техник, бахо каби хатарлар хос ху-сусият хисобланади. Сохада ривожланиш хар кандай мамлакат ялпи ички махсулот хажмининг усишига ижобий таъсир кур-сатиш омили булиб, жахон микёсида инно-вацияларни куллаб-кувватлашга нисбатан кузатилаётган кучли эътиборга худди шу жихат сабаб булмокда. Халкаро тажрибани урганиш асосида инновацион молиялаш-тириш таваккалчилик даражаси юкори, ол-диндан даромад ёки зиён курилиши аник, маълум булмаган манбалар каторига кири-тилган.

Инновацион молиялаштиришнинг наза-рий жихатлари сифатида:

- инновацион молиялаштиришнинг ик-тисодий мохияти, максади ва вазифалари;

- инновацион молиялаштиришнинг предмети ва изланиш услублари;

- инновацион молиялаштиришнинг функ-циялари, тамойиллари ва узига хос хусуси-ятлари;

- инновацион молиялаштиришнинг усул-лари ва механизмлари;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 11

- инновацион молиялаштиришнинг ке-либ чикиши ва келажакка йуналтирилиши;

- инновацион молиялаштиришнинг ри-вожланиш конуниятлари;

- инновацион молиялаштиришни бош-кариш ва назорат килиш;

- инновацион молиялаштиришда рискни аниклаш ва уни бах,олаш;

- инновацион молиялаштириш сиёсати-нинг стратегияси ва тактикаси;

- инновацион молиялаштиришнинг бу-Fинлари;

- инновацион молиялаштиришда дав-лат бюджети, бюджетлараро трансферт-лар, хужалик юритувчи субъектлар ва оила бюджети уртасидаги уЙFунлик х,амда тафо-вутлар;

- инновацион молиялаштиришнинг мо-лиявий ресурслар, давлат бюджети, корхо-налар молияси ва оила бюджетига таъсири;

- инновацион молиялаштиришнинг ин-вестицион мух,ит ва хориждан кириб кела-ётган пул окимларига таъсири;

- инновацион молиялаштиришнинг мо-лия бозорига таъсирини урганиб, укув-ус-лубий кулланмалар ишлаб чикиш мумкин.

Бундан келиб чикадики, инновацион молиялаштириш сох,асида фойдаланила-диган атамаларни бир хил маънода талкин килишга имкон берадиган тушунчалар ва меъёрлар ишлаб чикиш мух,имдир.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, х,озирги иктисодий адабиётларда инновацион молиялаштириш тушунчасига ягона ёндашув мавжуд эмаслиги ва етарлича ёритилмаган-лиги сабабли мамлакатимиз манфаатлари, давлат сиёсатининг асосий йуналишлари ва инфратузилмаларига мос равишда инновацион молиялаштириш тушунчаси, унинг механизмлари, мох,ияти ва иктисодий маз-муни, объектлари ва субъектлари, вако-латлари, х,укук ва мажбуриятлари, фаоли-ят турлари ва муаммоларининг назарий жих,атларини тадкик килиш ва назарий-услубий ишланмалар ишлаб чикиш зарур, деб х,исоблаймиз.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 1992 йил 8 июлдаги «Илм-фанни давлат йули билан куллаб-кувватлаш ва инновация фаолиятини ривожлантириш туFрисида»ги ПФ-438-сон фармони.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 15 июлдаги «Инновацион лойих,алар ва технологияларни ишлаб чикаришга татбик этишни раFбатлантириш борасидаги кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги ПК-916-сон карори.

3. Каримов И.А. Жа^он молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т.: «Узбекистон», 2009. -22-б.

4. Степанова И.П. Инновационный менеджмент. / Учебник. 2014.

5. Вах,обов А.В., Маликов Т.С. Молия. / Дарслик. - Т., 2010.

6. Иктисодиёт назарияси. / Дарслик. - Т.: «Иктисод-молия», 2005.

7. http://www. 1ех^.

8. http://www.investopedia.com

9. http://www.businessdictionary.com

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 11

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.