Научная статья на тему 'Инновация фаолиятини молиялаштиришнинг асосий жиҳатлари'

Инновация фаолиятини молиялаштиришнинг асосий жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
626
157
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Расулхўжаев З. Ж.

Мақолада миллий иқтисодиёт инновацион фаолиятини молиялаштиришнинг асосий жиҳатлари баён этилган. Инновация фаолиятида солиқ тизими ва банк кредитлари аҳамиятига асосий эътибор қаратилган. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётини инвестиция-инновация фаолиятини ривожлантириш йуналишлари бўйича таклиф ва тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE MAIN ASPECTS OF INNOVATION ACTIVITY FINANCING

The article deals with topical issues of financing of innovation in the national economy. Special attention is paid to the influence of taxation and lending by banks on innovation. There worked out proposals and recommendations aimed to increasing investment innovation activity in the economy of the Republic of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «Инновация фаолиятини молиялаштиришнинг асосий жиҳатлари»

Расулхужаев З.Ж. -

УзР ФА Ик,тисодиёт институти стажёр тадк,ик,отчи-изланувчиси

ИННОВАЦИЯ ФАОЛИЯТИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ АСОСИЙ ЖИДОТЛАРИ

Узбекистон ицтисодиётини ривожлантиришнинг усту-вор йуналишларидан бири - инновацион фаолиятни тар-тибга солишни такомиллаштириш, мацаллий ишлаб чицарувчиларнинг инновацион мойиллигини ошириш ва реал секторни модернизация цилиш ва технологик цайта цуроллантиришни рагбатлантирувчи муцит яратишдан иборат.

Замонавий технологияларни жорий этиш учун молиявий маблаFларни жалб этиш илмий ишланмалар самарадорлигини оширишда энг мухим муаммолардан хисобланади. Уни учта мухим омил билан изохлаш мумкин:

- инновацион жараёнларни давлат томони-дан к,уллаб-к,увватлаш механизмларининг му-каммал эмаслиги;

- корхоналар шахсий маблаFининг етишмас-лиги;

- банклардан кредит ресурслар олишдаги кийинчиликлар.

Натижада, бугунги кунда инновациялар-га булган талаб хажмининг усиш суръатларини катта деб булмайди. Шунга боFлик холда техно-логиялар бозори - яъни, инновацияларни ти-жоратлаштириш жараёни хам етарли даражада ривожланмаяпти.

Инновацияларни жорий этиш билан боFлик мавжуд муаммолар куп жихатдан ИТТКИ (илмий-техник, тажриба-конструкторлик иш-ланмалари) ва инновацион жараёнларни давлат томонидан молиялаштириш тизимининг му-каммал тарзда шакллантирилмаганлиги билан боFл и к булса, хусусий сектор томонидан ИТТКИ махсулотларига булган талабнинг нисбатан пастлиги кушимча молиялаштириш манбалари-нинг юзага келмаётганлигига сабаб булмокда.

Бундан ташкари, киска муддатли кредитлар буйича капитал кийматининг анча юкорилиги ва гаров буйича таъминот талабларининг каттали-ги хам илмий ишланмаларни молиялаштириш-

ни мураккаблаштирмокда. Меъёрий-хукукий чегаралар билан катъий чеклаб куйилган холда банклар кредитларни мулк гарови остида (га-ров микдори кредит суммасининг 120%ни таш-кил этади) ва киска муддатларга беради. Бу эса, айникса, одатда етарли гаров таъминотига эга булмаган, нисбатан кичик инновацион корхоналар фаолиятига салбий таъсир курсатади.

Банклар фаолиятини кенгайтиришга таъсир курсатадиган тусикларнинг катта кисми меъёрий-хукукий базанинг, масалан гаров таъ-миноти буйича масалаларнинг мукаммал ишлаб чикилмагани билан боFлик. Бу муаммолар каторида: гаров мулкини ундириш ва мусодара килиш тартиби, шунингдек, гаровни мижознинг розилигисиз сотиб юбориш хукукининг мукаммал эмаслиги; мусодара килинган гаровни тез ва кам харажатлар билан сотиб юбориш механизмларининг ишлаб чикилмагани; гаровнинг нарх кийматини объектив бахолаш; гаров мул-кига солик солиш муаммосини санаб утиш мум-кин.

Кредит тизимини ривожлантиришда лойихаларни биргаликда молиялаштириш им-кониятининг йуклиги хам тусик булмокда, саба-би у банклар учун таваккалчилик даражасини оширади ва йирик лойихаларни амалга ошириш учун корхоналарнинг кредит ресурсларини из-лаб топишида кийинчиликлар тугдиради. Конун нуктаи-назаридан, банклар томонидан бун-дай операцияларни амалга оширишда тусиклар мавжуд эмас, бирок таъкидлаш жоизки, бу жа-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 2, 2013

раённи тартибга солиб берувчи хукукий меъёр-лар хам йук. Натижада банклар бундай опера-цияларни четлаб утишга харакат киладилар.

Банк-кредит тизимини кенгайтириш учун нисбатан макбул шароитлар яратиш, инноваци-он корхоналар учун кредитлар олишни енгил-лаштириш максадида куйидаги масалалар хал этилса, максадга мувофик булади:

■ карз олувчи томонидан кредит шартно-маси бажарилмаган такдирда банклар томонидан гаров мулкини сотиш механизмини ишлаб чикиш. Хориж амалиётида бундай механизм-лар каторида "гаров аукционлари" - гаров мул-ки сотиладиган оммавий савдодан фойдалани-лади;

■ банклар гаров мулкини реализация килишда 20% ККС тулашдан озод килинади, айни вактда гаров таъминоти микдори хам кредит суммасининг 120%идан 100%игача камай-тирилади;

■ гаров мулкини ундириш ва мусодара килишнинг хамда банкларга гаровни мижоз-нинг розилигисиз сотиш ^укукини беришнинг аник тартибини ишлаб чикиш;

■ банклар томонидан тижорат лойихаларини хамкорликда молиялаштириш ишларининг меъёрий-^укукий базасини ишлаб чикиш.

Илмий-техник ишланмаларни молиялашти-ришнинг манбаларидан бири булган солик им-тиёзларидан фойдаланиш имкониятлари тобо-ра кенгайиб бормокда. Бирок, бугунги кунда амал килаётган солик тизимидаги жиддий му-аммолар инновация жараёнларини инвестици-ялашда бироз кийинчилик туFдирмокда. Яъни, солик тизимида белгиланган айрим меъёрлар-нинг узгарувчанлиги узок муддатли бизнес-лойихаларни режалаштириш ва уларни амалга оширишни мураккаблаштирмокда. Шу сабаб-ли, инновацион фаолиятни раFбатлантиришга каратилган солик имтиёзларини жорий этиш максадга мувофик.

Жах,он амалиётидан маълумки, хозирги кунда янгиликлар яратиш хамда янги технологияларни жорий этиш максадига йуналтирилган инвести-цияларни амалга оширишда раFбатлантирувчи имтиёзлар тупламидан: фойдадан олинадиган солик буйича, янги жихозлар ва курилишларга ажратиладиган капиталга, ИТТКИ учун харажат-ларга мос имтиёзлар; жадаллаштирилган амортизация х,исоби; одатда илмий тадкикотларда кулланиладиган асбоб-ускуналарнинг алохида турлари учун сарфларни жорий харажатлар

таркибига киритиш; кичик инновацион корхоналар учун паст ставкалар буйича фойда (ёки даромад) солиFи солишдан кенг фойдаланила-ди.

ИТТКИ ва янги техника, жихозлар ва технологияларни жорий этишни молиялаштириш учун корхоналарга имтиёзлар берилади. Бу чегирма компания фойдасидан олинадиган солик сум-масидан (солик суммасидан ушлаб колинадиган оддий чегирмалардан фаркли равишда) ушлаб колинади. Чегирма микдори жорий этиладиган техниканинг кийматидан келиб чиккан х,олда фоизларда белгиланади. Масалан, Японияда у электрон техника ва жихозлар учун - 53%, Буюк Британияда янги техника, технология ва мате-риаллар ва бошкалардан фойдаланишнинг би-ринчи йили учун - 50%, Канадада х,удудга (мам-лакатнинг узлаштирилган ва узлаштирилмаган худудлари) боFлик равишда - 10-15%ни ташкил этади1.

Инновацион ишланмаларнинг жорий этили-шини раFбатлантирувчи яна бир омил жадаллаштирилган амортизация хисобланади, бирок унинг тезлиги оддий амортизация меъёрининг 2 каррасидан хам ошмайди. Бунда амортизация килинадиган асосий воситалар атиги беш гурухга ажратилган булиб, бунда чеклов ша-роитида тезлаштирилган амортизация сиёса-тини олиб бориш мушкул. Асосий воситалар кийматининг катта кисмини биринчи йилда амортизация килишнинг имконияти йук.

Хорижий мамлакатларда корхоналарни модернизация килиш учун раFбатлантирувчи ама-лий усуллардан бири жадаллаштирилган амортизация хисобланади. Масалан, Буюк Британия компанияларига техник жихозларни дастлаб-ки фойдаланиш йилидаёк хисобдан чикаришга рухсат берилган. Германияда биринчи йилдаёк, ИТТКИ утказиш учун фойдаланиладиган асбоб-ускуна ва жихозлар харид килиш учун харажат-ларнинг 40%ини хисобдан чикариш мумкин. Жанубий Кореяда ишлаб чикариш жараёнла-ри ва ИТТКИни бошкаришда фойдаланиладиган компьютерларнинг амортизация муддати 3-4 йилга тенг, биринчи йилда дастлабки нар-хининг 50%игача хисобдан чикариб ташлана-ди. Швецияда амортизация хисобидан чикариш тизими томонидан хизмат курсатиш муддати 3 йил булган ва унчалар киммат булмаган

1 Аретова Е.В. Долгосрочное прогнозирование инновационного развития: мировой опыт и Россия. //Развитие России в условиях глобализации мировой экономики. Матер. междунар. конф. Ростов на Дону: 2008 г.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 2, 2013

жих,озларни харид килинган дастлабки йилдаёк х,исобдан чикаришга рухсат этилган, умуман ол-ганда, машина ва жих,озларнинг амортизация муддати 4-5 йилга тенг. Францияда энг мух,им жих,озлар турларига, масалан, энергия тежаш, экологик, маълумот узатиш жих,озлари учун жаддалаштирилган амортизациядан фойда-нишга рухсат берилади. Хизмат курсатиш муддати 4 йилгача булган жих,озлар учун амортизация коэффициенти 1,5 га, 5-6 йил учун - 2 ва 6 йилдан зиёд муддат учун 2-2,5 га тенг1.

Узбекистонда жадаллаштирилган амортиза-цияни инновацияларни раFбатлантиришнинг амалий механизмига айлантириш учун унинг нисбатан юк,ори меъёрларини белгилаш максадга мувофик булади, бунда асосий воси-таларнинг катта кисми учун х,исобдан чикариш муддати 4-5 йилдан ошмаслиги лозим, шу-нингдек, корхоналарга асосий воситаларнинг алох,ида гурух,лари буйича харид килинган дастлабки йилдаёк уларни х,исобдан чикаришга рухсат бериш керак. Жадаллаштирилган амор-тизациянинг ижобий таъсирини кучайтириш учун амортизация килиниши керак булган асосий воситаларнинг нисбатан мукаммалрок гурух,ларини ишлаб чикиш х,ам моддий актив-ларни асосий воситалар ёки жорий харажат-ларга киритишнинг дастлабки кийматини оши-ради.

Юридик шахслардан олинадиган соликни х,исоблаш ва бюджетга утказиш тарти-би туFрисидаги курсатмада2 хорижий кредит х,исобидан сотиб олинган жих,озларни, ушбу кредит туланадиган муддат давомида (бирок беш йилдан ортик булмаган муддат-га) мулк солиFидан озод килиш кузда тутил-ган. Бирок бунда мах,аллий банклар ёки корхо-нанинг хусусий маблаFи х,исобидан сотиб олинадиган жих,озлар учун х,еч кандай имтиёзлар кузда тутилмайди, бу х,олат эса мах,аллий ишлаб чикарувчиларни хорижий ракобатдошларга нисбатан анча нокулай шароитларга тушириб куймокда. Шундай экан, юридик шахсларни, хорижий кредитлар х,исобидан харид килингани каби, шунингдек уз шахсий маблаFлари ва мах,аллий банкларнинг тижорат кредитлари

1 Доклады Института Европы Reports of the Institute of Europe. / Рос. Акад. Наук, Ин-т Европы, №197., Боч-карева Т.А. Зарубежный опыт государственного стратегического управления инновациями. В сб.: Управление экономической и социальной сферой: вопросы теории и практики. - М.: Издательство «Перспектива», 2007 г.

2 УзР ВМ Карори билан тасдикланган № 25, 22.01.2006 й.

хисобидан хам сотиб олинадиган мулки учун бирдек, солик тулашдан (3 йилгача муддатга) озод килиш хакикатга туFри булар эди.

Хусусий секторда соликка тортиладиган объ-ектлар дифференциациясини утказиш, яъни, кичик инновацион тадбиркорлик субъектлари-ни алохида гурухларга ажратиш лозим. Бу улар-га нисбатан бир катор, яъни: улар томонидан соддалаштирилган солик тизимини куллаганда, технологиялар ва жихозларни реализация килишдан тушадиган ялпи даромаддан олинадиган ягона солик туловини кискартириш; соликка тортиладиган базадан янги жихозлар ва технологиялар учун харажатларни тулик ёки кисман булса-да, чикариб ташлаш учун имко-ният яратиш каби солик имтиёзларини таъмин-лаб беради.

Шулардан келиб чиккан холда, давлат си-ёсати стратегиясида инновацион сохага оид инвестицион фаолиятни узок истикболлар давомида фаоллаштирувчи мустахкам шарт-шароитлар яратиб беришни таъминлаб бера оладиган йуналишларни кучайтириш талаб эти-лади. Иктисодиётнинг баркарор усиши ва ри-вожланишини бозорга оид тартибга солиш ме-ханизмлари ёрдамида шак-шубхасиз таъминлаб беришнинг иложи йуклиги барчага маълум, бунда миллий хужаликка бевосита ва билвоси-та таъсир курсатишни кучайтириш оркали тартибга солиб турадиган давлатнинг роли алохида ахамият касб этади. Мана шу максадларда иктисодий, хукукий ва маъмурий тавсифга эга тадбирлар мажмуидан кенг фойдаланилади.

Бозор муносабатларининг ривожланишига боFлик холда, билвосита тартибларни куллаш сохаси инновацион жараёнларга туFридан-туFри таъсир курсатишга нисбатан сезиларли равишда кенгайиб бормокда. Мувофик равиш-да тартибга солиш тизими шундай курилиши керакки, бунда хар бир хужалик субъекти уз иктисодий манфаатларидан келиб чиккан холда, миллий иктисодиётни ривожлантириш максадларини яхлит бир тизим сифатида амал-га оширишга кумаклашиши керак булади.

Инновацион сиёсатга комплекс ёндашув до-ирасида уни таъминлаб берувчиси - яъни мо-лиялаштириш тизими фикримизча, давлат иш-тирокининг куйидаги уч шаклини уз ичига оли-ши керак булади:

1) бюджет маблаFлари хисобидан амалга ошириладиган инвестицион фаолиятда давлатнинг туFридан-туFри иштироки;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 2, 2013

2) инновацион фаолиятни ривожлантириш учун кулай шароитларни яратиш максадида макроиктисодий ёндашувлардан фойдаланиш (давлат томонидан инвестицияларни билвоси-та тартибга солиш);

3) инвестиция ресурсларини шакллантириш ва сафарбар килиш.

Улар белгилаб олинган йуналишларнинг ба-жарилишини таъминлаб бера оладиган мухим тамойилларга мувофик келиши зарур. Бунда улар бозор тавсифига эга булиши, саноатни тар-кибий кайта куришга таъсир курсатиш усулла-ри ва кучлари, тизимнинг самарадорлиги, из-чиллиги ва бир-бирига зид келмаслиги, саноатни таркибий кайта куриш механизмларининг уЙFунлиги назарда тутилади.

Бу давлатнинг яратувчи ва тартибга солиб ту-рувчи ролининг кучайиши билан боFлик булиб, мамлакатда инновацион тараккиётни жадал-лаштириш ва куллаб-кувватлаш учун миллий стратегиялар ва механизмларни ишлаб чикиш унинг энг устувор вазифаларига айланади. Амалда давлатнинг урни куйидагилар оркали намоён булади:

- маълум даражада жамиятнинг фан ва техникани ривожлантириш муаммоларига му-носабатини белгилаб беришга кодир сиёсий куч сифатида;

- жамиятнинг, шу жумладан унинг илмий-техник сохадаги фаолиятининг фундаментал хукукий асосларини белгилаб берувчи конун чикарувчи орган сифатида;

- тадбиркорлик ва инновацион фаолиятни ривожлантириш учун умумий шароитлар хамда инновацион калтисликларни кучайтирадиган, хусусий капитални инновацион лойихаларни амалга ошириш учун жалб этишга ёрдам бера-диган мухит ташаббускори ва яратувчиси сифатида (давлат ва хусусий бизнеснинг хамкорлик килиши инновациялар сохасида самарасиз карорлар кабул килиш хавфини камайтиради);

- ресурс ва энергияни тежайдиган техно-логияларга утиш ташкилотчиси сифатида;

- кашфиётчиликни ривожлантиришга кумаклашиш ва махаллий фундаментал хамда амалий тадкикотлар натижаларини мамла-кат ичкарисида хам, ташкарисида хам патент химоясини таъминлаш буйича кучли юридик тизим сифатида.

Бундан ташкари, давлатнинг тартибга солиш сиёсати хужалик субъектларини янгиликлар яратиш, уларни нафакат мамлакат ичида, балки хорижда хам жорий этилиши туFрисидаги зарур ахборотлар билан таъминлаб беришда мухим ахамият касб этади.

Маълумотлар алмашиш илмий тадкикотлар сифатини оширишга хизмат килади хамда илмий-техник махсулотлар яратишда мухим боFловчилик вазифасини бажаради. Ахборот-лар базаси у ёки бу инновацион лойиханинг амалга оширилиши туFрисида тулик маълумотлар бериши билан бирга, реал секторда техно-логик модернизацияни келгусида янада фаол-лаштиришга ёрдам беради.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. Т.: «Халк сузи», 20 январь, 2012 й.

2. УзР ВМ Карори билан тасдикланган № 25, 22.01.2006 й.

3. «Содействие развитию экспорта Республики Узбекистан: формирование благоприятной среды и эффективных институтов». Доклад ЦЭИ, 2009 г.

4. Аретова Е.В. Долгосрочное прогнозирование инновационного развития: мировой опыт и Россия. //Развитие России в условиях глобализации мировой экономики. Матер. междунар. конф. Ростов на Дону: 2008 г.

5. Доклады Института Европы Reports of the Institute of Europe. / Рос. Акад. Наук, Ин-т Европы, №197., Бочкарева Т.А. Зарубежный опыт государственного стратегического управления инновациями. В сб.: Управление экономической и социальной сферой: вопросы теории и практики. - М.: Издательство «Перспектива», 2007 г.

6. Узбекистон Бухгалтерия хисоби Миллий стандарти №5. «Основные средства». Т.: 2002 й.

7. Узбекистон Республикаси Солик Кодекси (28-боб, 164, 165-модда), 01.01.2008 й.да кучга кирган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 2, 2013

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.