Научная статья на тему 'ХАЛҚАРО МУЛОҚОТНИНГ ТАРИХИЙ ИЛДИЗЛАРИ'

ХАЛҚАРО МУЛОҚОТНИНГ ТАРИХИЙ ИЛДИЗЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
4
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
халқаро муносабатлар / анъана / қадриятлар / ассимиляция / индивид / маданий плюрализм / барқарорлик / эътиқод / маданий толерантлик / дипломатия

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Мансур Бобомуродович Бекмуродов, Зульфия Бобоевна Давронова

Мазкур мақолада Ўзбекистон Республикасининг хорижий давлатлар билан маданий ҳамкорлик алоқаларининг қадимий манбалари, шунингдек, мамлакатларнинг халқаро глобаллашув шароитида интеграциялашувини ҳар томонлама кенгайтириш бўйича олиб борилаётган саъй-ҳаракатлар кўрсатиб берилган. Шунингдек, Ўзбекистоннинг Франция билан ўрнатган кўп қиррали муносабатларини ривожлантиришга асос бўлувчи маданий-маърифий имкониятлар ва сиёсий-ҳуқуқий негизини таҳлил қилиш ва ҳамкорликнинг тарихи ҳамда қадимий манбаларини ўрганиш бўйича маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ХАЛҚАРО МУЛОҚОТНИНГ ТАРИХИЙ ИЛДИЗЛАРИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific Methodical Journal / https://oac.dsmi-qf.uz Volume 4 Issue 5 / October 2023

ХАЛКАРО МУЛОКОТНИНГ ТАРИХИЙ ИЛДИЗЛАРИ

Мансур Бобомуродович Бекмуродов Узбекистан Республикаси Президенти хузуридаги Давлат бошкаруви

академияси Зульфия Бобоевна Давронова Узбекистан давлат жахон тиллари университети

Аннотация: Мазкур маколада Узбекистон Республикасининг хорижий давлатлар билан маданий хамкорлик алокаларининг кадимий манбалари, шунингдек, мамлакатларнинг халкаро глобаллашув шароитида интеграциялашувини хар томонлама кенгайтириш буйича олиб борилаётган саъй-харакатлар курсатиб берилган. Шунингдек, Узбекистоннинг Франция билан урнатган куп киррали муносабатларини ривожлантиришга асос булувчи маданий-маърифий имкониятлар ва сиёсий-хукукий негизини тахлил килиш ва хамкорликнинг тарихи хамда кадимий манбаларини урганиш буйича маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: халкаро муносабатлар, анъана, кадриятлар, ассимиляция, индивид, маданий плюрализм, баркарорлик, эътикод, маданий толерантлик, дипломатия

HISTORICAL ROOTS OF INTERNATIONAL COMMUNICATION

Mansur Bobomurodovich Bekmurodov Academy of Public Administration under President of Republic of Uzbekistan

Zulfia Boboevna Davronova Uzbekistan State University of World Languages

Abstract: This article deals with the problems of discussing the attempts undertaken in the Republic on developing the process of Uzbekistan-France relations and cooperation in intercultural context based on the ancient sources in the condition of international globalization. It also contains information about the process of learning those sources and discuss the history of the cooperation between Uzbekistan and France on creating cultural and enlighten mental possibilities and political and legal basis.

Keywords: international relations, tradition, values, assimilation, personality, cultural pluralism, stability, faith, cultural tolerance, diplomacy

Тарихда уар бир даврнинг узтга хос муаммолари, анъаналари булган. Давр уар бир халцу элатга узининг таъсирини, шукууини маълум даражада утказган. Бир замонлар ер юзининг турли бурчакларида бир-бирларининг мавжудлигидан хабардор булмаган цанча элатлар, гуруулар, цабилалар яшаб келган. Бу уол уша даврга хос булган уаёт тарзи эди. Бизнинг замонамизда эса бошца халцлардан узилиб келган уолда яшаш мутлацо мумкин эмас.

Халклар уз тарихида жуда узок даврлар бир-бирлари билан мунтазам алокада булмаганлар. Бундай холларда хар бир халкнинг анъаналари узича шаклланади ва ривожланади. Тарих сахнасига "халкаро алокалар" тушунчаси халкларнинг уртасидаги азалий сукунатнинг бузилиши билан кириб келди. Тугрироги, халклар, элу элатлар бир-бирларини кашф эта бошладилар. Охир-окибатда XIX - XX асрларга келиб, тараккиёт шу даражага эришдики, дунёнинг кашф этилмаган синоатлари колмади.

Дунёда миллатларнинг узаро муносабатлари, мулокотлари жараёни тухтовсиз давом эта бошлади. Миллатлар хохишидан катъи назар, уларнинг хаётига ухшамаган, узгаларнинг анъана ва маданияти кириб кела бошлади. Бундай кадриятлар купинча иккинчи миллат учун манзур булиб, маданият хазинасига маънавий бойлик сифатида кабул этилади. Бирок акс холларда ахлокий тамойилларига зид окибатлар келтириб чикариши хам мумкин. Бундай холларда маданий карахтлик пайдо булади. Халклар бир-бирларини бир мунча тушуниб олганларидан сунг кириб келаётган анъаналар, кадриятлар, бир суз билан айтганда, узга миллатнинг маданиятига нисбатан уз нуктаи назарларини шакллантира бошлаганлар. Бундай муносабатни америкалик олим Ф.Бок шундай изохлайди:

Биринчидан, геттолашув. Бу - узгалар маданияти билан тукнаш келишдан куркиб, уз кобигига уралиб олиш демакдир [1. 1994, ]. Масалан, АКДТда хитойликлар ва Олмония туркларининг алохида геттолари, яъни кварталлари бор.

Иккинчидан, ассимиляция булиш, яъни аралашиб кетиш. Бу геттолашувнинг акси булиб, индивид узининг маданий кадриятларидан воз кечиб, янги кадриятларни кабул килади.

Учинчидан, оралик позицияни эгаллаш. Бу холда иккала маданият бир-бирларини тулдиради.

Туртинчидан, кисман ассимиляциялашув. Бу холда индивид узга маданий кадриятларнинг айримларинигина кабул килади. Масалан, иш ёки укишда узга кадриятларга буйсунган холда, оилада анъанавий муносабатларни саклаб колади.

Бешинчидан, мустамлака. Бирон мамлакатга хокимлик даъво килаётган узга этник бирлик вакилларининг уз маданий кадриятларини махаллий ахолига

сингдиришга интилишлари. Бунга Гарб маданий кадриятларини узга мамлакатларга сингдирилишини мисол килиб келтириш мумкин. Кейинги вактларда модернизация номи билан аталаётган маданий узгаришлар, Гарб турмуш тарзининг турли йуллар - илм-фан, янги замонавий технологиялар, санъат ва бошыа воситалар билан кириб келгани кузатилмокда. Бу жараён, аксар холларда мазмунан мустамлака тусини олиб, XXI асрда инсоният бошига куплаб кулфатлар келтира бошлаган ижтимоий фалокатларнинг сабабчисига айланиб бормокда.

Америкалик социолог Э.Гидденс миллатлар уртасидаги бундай муносабатларнинг учта моделини башорат килади: улар, ассимиляциялашув, турли кадриятларнинг коришиб кетиши ("эритиш козони") ва маданий плюрализм, яъни маданиятларнинг эркин ривожланиб синовдан утиши [2. 1999].

Тадкикотчиларнинг иккаласи хам ассимиляциялашувнинг эхтимолини купрок кузда тутадилар. Бирок янги кадриятларни кабул килиш, узларининг азалий кадриятларидан бутунлай воз кечиш хисобига амалга ошиши мукаррардир. Бу хол купинча курбог талаб килиши хам мумкин. Айникса, узининг суверен миллий давлатига эга булган халк узга халк маданиятини ихтиёрий равишда кабул этавермайди. Мажбурий холатлар руй берганда эса халкаро муносабатларда кескин холатларни келтириб чикариши мумкин. Факат маданий плюрализм таъминлангандагина халкаро маданий интеграциялашув самарали тарзда, аста-секинлик билан кечиши мумкин.

Халкларнинг узаро якинлашуви хам жуда муаммоли жараён булиб, турли келишмовчиликлар ва бошка салбий окибатлар келиб чикмаслиги учун уни окилона ташкил этиш зарурати тугилди. Узок асрлар мобайнида узаро якинлашувнинг заруратлари ва бу борадаги вазифалар аникланди. Узга давлатларда кечаётган жараёнлар азалдан хавфсизликни таъминлаш максадида урганилган. Крлаверса, кундалик турмуш эхтиёжлари учун зарур буладиган ашёлар билан алмашиниб турмуш даражасини кутариш зарурати хам узаро мулокот килишга даъват этган. Амир Темур хазратлари узининг "Темур тузуклари"да шундай таъкидлайди: "Хар бир мамлакатга ва диёрга савдогарлар ва карвонбошилар тайёрладимки, улар цаерга боришмасин, Хитой, Хутан, Чину Мочин, Хиндистон, араб мамлакатлари, Миср, Шом, Рум, Жазоир, Фарангистон (Европа), у ерларнинг нафис матолари ва муносиб тууваларидан келтиришсин. Уша мамлакатларда яшовчи кишиларнинг уол-ауволи, туриш-турмушлари уацида менга хабар келсинлар ".

Халкаро муносабатлар давлатларнинг баркарорлиги учун зарур шарт эди. Бундай муносабатлар маълум бир меъёрлар доирасида келишиб олинганида эътикодларида кескин фарк булган халклар хам тотув яшашларига имкон

тугилади. Бунга тарихимизда хам мисоллар куп. Масалан, Амир Темур салтанатининг Россияга якин булган бир кисмини угли Мироншох боукарган. Уз фаолиятида гоят билимдон ва тадбир отаси билан маслахатлашган холда иш олиб борадиган шахзода Мироншох насроний шох ва шахзодаларига ёзган

мактубида шундай таъкидлаган эди: ".....агар эътицодимизда фарц булса уам,

барибир барчанинг манфаати, айницса, савдогарларнинг манфаатлари йулида дустликни авайлашимиз даркор" [3. 1991]. Бундай ёндашувнинг магзи чи;иб ;аралганда, мактубда изхор этилган фикр бугунги дипломатия тамойилларимизнинг энг мухим кирраларидан бири хисобланади. Уша даврдаги Мироншохнинг фикри мусулмон мамлакат хукмдорлари томонидан миллий-маданий толерантлик сари ташланган дастлабки кадамлар эди. Демак, халкаро маданий интеграциялашув тарихий тажрибалар урганилиб, унга амал килингандагина, маданий плюрализм таъминлангандагина, амалий вокеликка айланиши мумкин.

Бизнинг давримизда халкаро маданий интергациялашувни таъминлайдиган институтлар - ташки алокалар институтидир. Уларнинг таркибига давлатларнинг узлари, уларнинг дипломатик корпуслари, халкаро ва худудий ташкилотлар киради. Узок вакт давомида халклар уртасидаги алокаларда давлат асосий урин тутиб, аксарият таърифларда мазкур институт бош тушунча сифатида тилга олиб келинди. Давр утиши билан демократик тараккиёт ижтимоий муносабатларда жамоат ташкилотлари ва бошка ижтимоий институтларнинг хам ахамияти ошишига олиб келди.

Халклар уртасидаги муносабатлар борган сари ижтимоий хаётда мухим урин эгаллади. Урганилмаган давлатлар инсоният назарида четда коладиган булди. Бундай муносабатларга киришмаган эл ва элатларнинг инсоният учун фойда келтирмаслиги хакида римлик мутафаккир Страбон шундай деган эди: "Узоцда жойлашган жойлар ва уларда яшовчи ауоли, айницса, римга хавф солмайдиган ва уз савдо-сотицлари билан фойда келтирмайдиган орол халцлари биз учун уеч цандай ауамиятга эга эмас" [4. 1996]. Мутафаккир географик мавжудликни Рим давлати манфаатлари негизида, яъни соф сиёсий муносабатлар нуктаи назаридан шу зайл шакллана борди, ривожланди ва уз такомилини топди.

Узбек халки давлатчилиги тамал тошини куйган ва мукаммал конун-коидалар асосида яшайдиган давлат тузган Сохибкирон Амир Темур канчалар уз даврининг илгор давлатлари билан алока килгани тугрисида маълумотларга эгамиз. Давлатлар аввало бир-бирлари билан узларида ишланган махсулотларни алмашишган, хамкорлик килишган.

Бизнинг давримизга келиб халкаро алокалар бутунлай янгича ахамият касб эта бошлади. Узок нукталар орасида жойлашган давлатлар уртасидаги масофа

ва мулокот килиш учун вакт уз ахамиятини йукотмокда. Тезкор самолётлар одамларни бир мамлакатдан иккинчисига соатлар ичида элта олади. Бугун бутун дунёни камраб олган мобил телефонлар, интерне ва бошка коммуникация алокалари хар кандай давлат билан бир зумдаёк уланиш имконини беради. Бунинг инсоният, аввало, фаровон турмуш кечириш учун бир-бирлари билан алока киладилар. Кийим-кечак, озик-овкат ва бошка хаёт учун зарур булган ашёлар ер куррасининг бир четидан иккинчи четига киска вакт ичида етиб боради. Бир китъада кимнингдир хаёлида пайдо булган ихтиро иккинчи китъада киска вакт ичида амалиётга татбик этилади. Бир суз билан айтганда, бугун шундай вазият пайдо булдики, давлатлар бир-бирларисиз мавжуд була олмайди.

Халкаро муносабатлар муаммосига анъанавий ёндашувлар билан бир каторда идеалистик муносабатлар хам ривожлана борди. Франциско де Витториа, Гуго Гроций, Иммануил Кант сингари файласуфлар бу борада бош гоя сифатида бутун инсониятнинг ажралмас, ягона эканлигини белгилаб, ижтимоий муносабатларни, хусусан, турли халклар ва элатлар уртасидаги муносабатларни урганишдан хам инсон манфаатларини устувор деб хисоблашади. Хусусан, Франциско де Витториа уз карашларида "Фуцаро ва давлат муносабатларида асосий эътибор инсонга царатилиши, давлат эса фацат уаёт кечиришни енгиллаштириш воситасига айланиши зарур"лигини таъкидлайди [5. 1964]. Шундан келиб чиккан холда, файласуф "давлатлар уртасидаги чегаралар хам рамзий ахамият касб этиши ва инсоннинг эркин харакатланишини чекламаслиги лозим" [5.1964], деб хисоблайди.

Файласуфлар халкаро муносабатларни халкаро-хукукий ва ахлокий меъёрлар ёрдамида тартибга солиш оркали инсоний муносабатларда абадий тинчликка эришиш мумкин, деб хисоблашган.

Аммо халкаро муносабатлар ана шундай осонликча хал буладиган муаммо эмас. Агар дунё тарихи сахифаларини вараклайдиган булсак, давлатлар уртасидаг и муносабатлар оддий жанжаллар туфайли боши берк кучага кириб колганига гувох буламиз. Бундай келишмовчилик урушлар бошланишига сабаб булган. Шунинг учун халкаро муносабатлар масаласига илмий салохият, улкан тарихий тажриба ва инсонпарварлик нуктаи назаридан ёндашиш зарур булади. Дунё дипломатик амалиёти туплаган катор тажриба бугунги кунда халкаро муносабатлар билан шугулланувчи мутахассислар томонидан катта эътибор билан урганилаётгани табиий бир холдир.

Узбекистон Республикасининг халкаро муносабатлар сохасидаги кейинги давр тажрибаси тарихий зарурат туфайли чегараланиб колган эди. Собик шуролар мамлакати карийиб 130 йил давомида Узбекистонни уз таркибида саклаб келди. Мустамлака улка сифатида каралган Узбекистон мустакил ташки

сиёсат юрита олмас, халкаро муносабатларнинг асосларини урганиш эса асосан учинчи дунё мамлакатлари билан олиб борилаётган алокаларни урганиш билан чегараланар эди. Бунинг устига уша даврда мавжуд сиёсий акидалар халкаро муносабатларга соглом куз билан караш имконини хам бермас эди.

Давлатчилигимиз, дипломатиямиз тарихини урганиш мамлакатимизнинг бу борадаги саъй-харакатлари жуда катта собиткадамлик, амалий рух багишламокда. Худди мана шу жараён халкаро алокалардаги юз йилдан ортикрок мустамлакачилик курбони булган фаолиятимизни кайтадан тиклашга ёрдам бермокда.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Philip K. Bock. Psychological Anthropology. Westport, Conn. Praeger, 1994.

2. Гидденс Э. Социология. Москва, Эдиториал, УРСС, 1999. - С. 262.

3. Амир Темур. Темур тузуклари // Форсчадан А.Согуний ва Ш.Кароматов таржимаси. Тошкент, 1991. - Б.55.

4. Керен Л., Саидов А. Амир Темур ва Франция. Тошкент, Адолат, 1996. -Б. 78.

5. Cohen Saul. B. Geography and Politics in a World Divided. Naval War College Review. 1964. P. 30-31.

6. Huntziger J. Introduction aux relations Internationals. P., 1987. - Р. 30.

7. Ионин Л.Г. Социология культуры. М., 2004. 427 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.