Научная статья на тему 'АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ ИЗЛАНИШЛАРИ'

АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ ИЗЛАНИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
89
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Дакшина / Деса / Вей / Акаранга сутра / Дҳаммапада / Ниҳон сёки / Самгук юса / Алук / Батак / Кожики / Кокутай / Тайка. / Dakshina / Desa / Wei / Akaranga sutra / Dhammapada / Nihon syoki / Samguk yusa / Aluk / Batak / Kojiki / Kokutai / Taika.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Низомиддинов, Н.Ғ.

Аввало шуни таъкидлаш жоизки, мақолада қайд этилган китоблар, мазмунан дастлаб буюк аждодимиз Абу Райҳон Берунийнинг «Ҳиндистон» асаридан бошланган илмий изланишларнинг мантиқий давоми, дейиш мумкин. Гарчи мазкур мавзу бўйича мустақиллик йиллари айрим мақола ва рисолалар эълон қилинган бўлса-да, аммо Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг учинчи ренес-сансга доир фикр-мулоҳазалари асримизнинг тараққийпарвар қўшни минта-қалар халқларининг қадимги тарихи, диний эътиқоди ва маданиятини имкон қадар чуқурроқ ва атрофлича ўрганишга рағбат бахш этди. Борди-ю, тадқиқотнинг долзарблиги масаласига келсак, бу борада машҳур рус рассоми ва файласуфи С.Рейрихнинг қуйидаги хулосаси танланган мавзу моҳиятининг ўзига хос таърифи дейиш мумкин: «Бундан буён Ғарбда ривожланиш, нари борса параллел йўналиш бўйича давом этади, чунки илм-фан, техника ва иқтисод тараққиётининг вертикал – юксакликка юзланиш навбати XXI асрдан Жанубий, Жануби-Шарқий ва Шар-қий Осиёга ўтади. Ва ушбу минтақалардаги давлатларни кўп ўтмай табиий ресурслардан бўлак бирор нарса билан қизиқтириш қийин бўлиб қолади: на ишчи кучи-ю ва на янги технология билан, зеро уларда ақлий ва жисмоний потенциал етарли. Шунинг учун келгусида улар билан маданий, ижтимоий ва иқтисодий алоқаларни кучайтиришда, мазкур ҳудудларда яшовчи халқлар-нинг қадимги тарихи, маданияти ва айниқса, уларнинг диний қадриятларидан бохабар бўлиш ғоятда жиддий аҳамиятга эга».

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE SEARCHES OF ABU RAYHAN BERUNI

First of all, it should be noted that the books mentioned in the article are a logical continuation of the scientific research that began with the work "India" of our great ancestor Abu Rayhan Beruni. Although some articles and pamphlets were published on this topic during the years of independence, President Sh. M. Mirziyoev's opinions on the third renaissance are as deep and detailed as possible in the ancient history, religious beliefs and culture of the peoples of the progressive neighboring regions of our century. encouraged learning. Anyway, as for the relevance of the research, the following conclusion of the famous Russian artist and philosopher S.Reirich can be said to be a unique definition of the essence of the chosen topic: "Henceforth, the development in the West will continue in a parallel direction, because the turn of the vertical upward orientation of the development of science, technology and economy will pass to South, South-East and East Asia from the 21st century. And soon it will be difficult to interest the countries in these regions with anything other than natural resources: neither manpower nor new technology, because they have enough mental and physical potential. Therefore, it is extremely important to be aware of the ancient history and culture of the peoples living in these areas, and especially their religious values, in order to strengthen cultural, social and economic relations with them in the future."

Текст научной работы на тему «АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ ИЗЛАНИШЛАРИ»

АБУ РАЙХОН БЕРУНИЙ ИЗЛАНИШЛАРИ https://doi.org/10.5281/zenodo.7395992

и - -Ы-

Низомиддинов Н.Г.

Узбекистон халкаро ислом акдемияси «Диншунослик ва жахон динларини киёсий урганиш ЮНЕСКО кафедраси» профессори

АННОТАЦИЯ

Аввало шуни таъкидлаш жоизки, мацолада цайд этилган китоблар, мазмунан дастлаб буюк аждодимиз Абу Ращон Берунийнинг «Х^индистон» асаридан бошланган илмий изланишларнинг мантиций давоми, дейиш мумкин. Гарчи мазкур мавзу буйича мустациллик йиллари айрим мацола ва рисолалар эълон цилинган булса-да, аммо Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг учинчи ренес-сансга доир фикр-мулоуазалари асримизнинг тараццийпарвар цушни минта-цалар халцларининг цадимги тарихи, диний эътицоди ва маданиятини имкон цадар чуцурроц ва атрофлича урганишга рагбат бахш этди.

Борди-ю, тадцицотнинг долзарблиги масаласига келсак, бу борада машуур рус рассоми ва файласуфи С.Рейрихнинг цуйидаги хулосаси танланган мавзу моуиятининг узига хос таърифи дейиш мумкин:

«Бундан буён Гарбда ривожланиш, нари борса параллел йуналиш буйича давом этади, чунки илм-фан, техника ва ицтисод тарацциётининг вертикал -юксакликка юзланиш навбати XXI асрдан Жанубий, Жануби-Шарций ва Шар-ций Осиёга утади. Ва ушбу минтацалардаги давлатларни куп утмай табиий ресурслардан булак бирор нарса билан цизицтириш цийин булиб цолади: на ишчи кучи-ю ва на янги технология билан, зеро уларда ацлий ва жисмоний потенциал етарли. Шунинг учун келгусида улар билан маданий, ижтимоий ва ицтисодий алоцаларни кучайтиришда, мазкур уудудларда яшовчи халцлар-нинг цадимги тарихи, маданияти ва айницса, уларнинг диний цадриятларидан бохабар булиш гоятда жиддий ауамиятга эга».

Калит сузлар: Дакшина, Деса, Вей, Акаранга сутра, Дуаммапада, Ниуон сёки, Самгук юса, Алук, Батак, Кожики, Кокутай, Тайка.

Сир эмаски, кадимдан бирор нотаниш хонадонга буладиган ташрифдан олдин, одатда унинг остонаси ортида кандай оила яшашини билиб кадам ку -йилган. Бинобарин, ташки дунё вакиллари билан узаро муносабатларда хам

уларнинг кимлиги, яъни утмиш тарихи ва маънавий дунёсини билиб иш ту-тиш, бу - шубхасиз, булгуси хамкорлик муваффакиятининг гарови.

Шу боисдан узок ва якин кушни мамлакатлар халкларининг кадимги тарихи, диний эътикоди ва маданиятини илмий асосда урганилиши, бир то-мондан, мазкур минтакалар халкларининг узига хос миллий хусусиятларини объектив идрок этишга ёрдам берса, иккинчи томондан, уларнинг сиёсий, ижтимоий-иктисодий ва маънавий хаётини реал англашга пухта замин ярата-ди. Сабаби, хар бир давлатнинг ички ва ташки сиёсати аввало унинг уз ка-димги тарихи, диний-маънавий мухити хамда миллий анъаналарида шакл-ланган дунёкарашларига асосланади. Крлаверса, диёримизнинг хдр уч минта-кадаги давлатлар билан мавжуд алокаларини илмий асосда мозий маълумот-лар билан бойитилиши, халкларимиз уртасидаги дустона ришталарни янада мустахкамлашга хизмат килади. Шу мавзуда узбек тарихшунослигида илк бор яхлит илмий муомалага киритилган Жанубий, Жануби-Шаркий ва Шар-кий Осиё халклари кадимги тарих, диний эътикоди ва маданияти хусусидаги тадкикот камрови таркибан куйидаги туккиз китобдан иборат.

1-китобда Х,индистон, Шри Ланка, Непал ва Бутан мамлакатлари тарихи, диний эътикоди, адабиёти, маданияти ва санъати мавзулари урин олган. Бу йуналишда дастлаб Х,индистоннинг кадимги давлатчилик тизими, эътикоди ва маданияти хакида маълумот беришни жоиз топдик. Хусусан, хинд сарза-минидаги илк кабила-давлатлардан сунг магадхлар, нандалар, маурийлар, кушонлар, гупталар катори «Дакшина» - жанубий вилоятларда хам Чола, Пандия, Сатяпутра каби давлатлар шаклланган. Мусулмонлар юришлари-дан кейин эса, субконтинентнинг шимолий ва марказий худудида «Дехлий султонлиги» ва «Буюк бобурийлар марказлашган давлати» пайдо булган.

Мазкур мавзунинг иккинчи кисмини Х,инд яриморолининг деярли барча худудларида турли даврларда таркалган ведизм, брахманизм, жайнизм, буддизм, йога-шастр, хиндуизм, бхактизм, сикхизм ва ислом каби диний эъти-кодлар тарихи ва уларнинг илмий-киёсий тахлили ташкил килган.

Тадкикотда шунингдек, XV-XVII асрларда Х,индистонга кириб келган ев-ропаликларнинг уз ватанларига «тугалмас бойликлар макони» хакида келтир-ган хабарларининг Европа мамлакатларида таркалиши хамда Х,индистонни «савдо никоби» остида забт этилиши тарихи баён этилган. Мавзунинг сунги кисмида «Мохенжо-Даро» ва «Хараппа» каби кадимий маданият учоклари хамда мусулмонлар юриши даврида шаклланган «Х,инд-мусулмон маданияти» тадкик этилган.

***

Шри Ланкада эса, фандаги маълумотларга кура, палеолит давридан бош-лаб одамлар яшай бошлаган. Милоддан аввалги V асрда бу ерга хиндистон-ликлар кучиб утганлар ва тахминан икки асрдан кейин сингалларда илк ма-халлий давлат уюшмаси пайдо булган. Шундан кейин Шри Ланкада дастлаб-ки кабила-давлатлар йириклашиб, XV асрда Котте ва Канди давлатлари ву-жудга келган.

Ланканинг тарихи ва маънавий хаётидаги энг мухим вокеа, бу унинг пой-тахти Ражапаттхига Ашока томонидан буддизм таргиботи учун юборилган хинд миссионерларининг ташрифи ва фаолияти булган. Гарчи мукаддам орол худудига брахманизм, жайнизм ва кейин хиндуизм диний эътикодлари кириб келган булса хам, аммо буддизмнинг хинаяна мазхаби бу ерда асосий диний эътикод мавкеини эгаллаган.

Мазкур улкадаги маданий таракккиёт масаласи икки омил асосида тахмин килинади. Бири, Ланканинг хиндлар билан милоддан аввалги биринчи минг-йилликнинг урталаридаги темир асрига доир узаро алокалари булса, иккин-чиси, оролдаги сингал тилининг Х,индистон шимолидаги тилларига якинли-ги.

Биринчи китобнинг сунги бобларида субконтинентдаги худуди ва ахоли адади жихатидан нисбатан кичик улкалар - Непал хамда Бутан тарихи, диний эътикоди ва маданияти хам уз тахлилий ифодасини топган.

2-китобда Индонезия, Малайзия, Вьетнам, Бирма, Таиланд, Камбоджа, Лаос, Сингапур ва Филиппин мамлакатларининг давлатчилик тизими, диний эътикоди ва маданияти тарихи тахлил килинган. Бу мавзуда дастлаб ушбу мамлакатларнинг жугрофий худуди ва табиий шароитига эътибор каратил-ган. Чунки асосий худуди ороллардан иборат булган бу давлатларнинг ижти-моий хаёти ва уларнинг иктисодий-савдо алокалари махаллий шарт-шароит-лар асосида кечган. Шу сабабдан мазкур ердаги халкларнинг давлатчилик ти-зими, диний эътикоди ва миллий маданияти хам уз жойлашган шароити им-кониятларига асосланган. Масалан, асосий кисми Малай архипелаги оролла-ридаги индонезлар мавжуд шароит такозосига кура уз холича мустакил яша-ганлар. Шу тарика ерлик тилда таърифлаганда «Деса»лар, яъни жамоалар асосида илк давлатчилик тизимига хос жихатлар юзага келган.

«Деса»ларда давлатчилик унсурларининг расман амалий кучга кириши билан милоднинг I-VI асрларида индонез оролларида асосан икки гурухга та-аллукли давлатлар фаолият курсатган: гарбий ва шаркий. Бу икки гурух давлатлари тараккиётининг айрим узига хос хусусияти шундан иборат эдики, агар

уларнинг бирида - Суматрадаги гарбий давлатларга хос марказлашув жараёни нисбатан юкори боскичга кутарилган булса, шаркий давлатларда эса, уз кушниларига Караганда мазкур жараён анча суст ва узок давом этган.

Диний масалаларга доир манбаларда зикр килинишича, «Индонезларнинг илк эътикоди ва шу асосдаги тафаккур тарзи анимизм тушунчасидан ибтидо олган. Анимизм шундай эътикод тизими эдики, унда индонезлар кузга кури-нувчи ва куринмайдиган ер, сув ва хаво рухлари каби муштарак гайриоддий кучларнинг одамлар хаётига таъсир курсатишига каттик ишонганлар». Лекин архипелагнинг ташки дунё, хусусан Х,индистон билан олиб борган савдоси даврида махаллий давлатларда хиндуизм ва буддизм эътикоди хамда унинг маданияти таъсири сезила бошлаган. Борди-ю, шу маънода Индонезиядаги ислом тарихига назар солсак, бу ороллар мамлакатида янги диний эътикодни кабул килинганлиги хакида бирор аник санани учратиш кийин. Шу боисдан тадктикотда мавзу тахлили юзасидан асосан индонез ва хорижий манбалар талкинларига мурожаат килинди.

Биз танишган индонез маданияти ва санъати хакидаги илмий адабиёт-ларда, индонез маданияти ривожида архипелагга миграция килган турли миллат ва элатларнинг миллий маданияти ва санъати мухим урин тутганлиги курсатилган. Шунинг учун тадкикотда аввал индонез миллий маданияти таркибига хос хусусиятлар урганилди ва улар кейинги узлашган хорижий маданий унсурларга нисбатан киёсий баён килинди.

Малайзияда давлатчилик тизимининг вужудга келиши, асосан Малакка яриморолида денгиз оркали олиб борилган савдо алокалари билан боглик булган. Ва бу вокеликнинг ибтидоси жамоалар томонидан Кизил ва Хитой денгизларининг узлаштирилишидан бошланган. Шу боис ушбу омил таъсири натижасида мавжуд кабилалардаги ички ижтимоий холатда юз берган узгаришлар - наслий тизим устуворлигининг таназзулга учраши каби бурилишлар илк малай давлатчилиги шаклланиши учун тегишли шароит яратган.

Малай архипелаги диний эътикодлари масаласида шуни унутмаслик керакки, бу ерларда турли этнослар яшаганлиги туфайли, уларнинг хаёт тарзи ва маданиятидаги мавжуд фаркланишлар илохий кучларга нисбатан муносабатларга хам йугрилган эди. Шундай бир шароитда милодий биринчи аср-дан «Малакка яриморолида хорижий мамлакатлар билан савдо алокалари туфайли анимистик эътикод урнини хиндуизм ва буддизм хамда кисман хитой диний эътиикодлари эгаллай бошлаган. Сунг XV асрдан Малайзияда ислом

араб, хинд ва хитой савдогарлари ташрифи таъсирида расман диний эътикод сифатида карор топган».

Анимистик эътикод давридаги миллий маданият, Малайзияда утроклашган хиндлар, хитойлар ва шунингдек, португаллар тасарруфи давридаги ма-даниятлар таъсиридан холи колмаган албатта. Бу жараённинг кандай холатда кечганлиги тадкикотда турли сабаблар мисолида шархлаб берилган.

Юкорида кайд этилган Индонезия ва Малайзия давлатлари кадимги тари-хи, диний эътикоди ва маданияти баёнидаги илмий тахлил ва тадкик услуби, таркибан минтаканинг Веьтнам, Бирма, Камбоджа, Лаос, Таиланд, Сингапур ва Филиппин каби давлатлари мавзуи тахлилида хам кулланган.

3-китобда Хитой ва Тибетнинг давлатчилик тизими, турли сулолалар дав-рига оид сиёсий-ижтимоий ахволи ва ахолининг яшаш шароитларига хос хусусиятлари анализ килинган. Хусусан, кадимги Хитойнинг шимоли ва шимоли-гарбидаги ахолиси бора-бора тунгуслар, манжурлар ва мугуллар, жануби-гарбда эса тибетликлар билан савдо-сотик хамда тил жихатдан якинлик туфайли аралашиб яшаган. Шунга карамай, таркибан бундай этник турфалик туб хитойларнинг неолит даврига оид маданий унсурлардан тортиб то Шан-Ин давлатигача утган даврлар давомидаги цивилизациясига мутлако соя сол-маган.

Тугри, аввалдан хитойлар яшаб келган ерлар хозирги кунда Хитой Халк Республикаси эгаллаган сархадларнинг кичик бир кисминигина ташкил килган. Аммо орадан вакт утиши билан худудий хукмронликка эришиш харакатлари кучая бориши сабабли кушни давлатлар уртасида жангу жадаллар бошланган. Ва узаро киргин-суронлар натижасида милоддан аввалги VIII аср охирида юздан зиёд собик мустакил кабила жамоалари урнида унга якин кичик давлатлар юзага келган. Вахоланки, аслида Хитой давлатчилиги хронологиясининг ибтидоси Яо, Шун ва Ся каби афсонавий подшоликлар тарихидан бошланган эди. Чунки уларнинг фаолияти, хитойлар учун кадим утмишнинг энг мукаммал давлатчилиги сифатида амалда татбик этса арзигулик самараси хамда кейинчалик бадииятда уз ифодасини топган ривоятлари билан ибратли булган. Шунинг учун ривоятдан ибтидо олган Хитой давлатчилик тарихи тугрисида аник тасаввур хосил килиш учун, тадкикотда махсус мам-лакатнинг ижтимоий-сиёсий, иктисодий ва маданий-маърифий тараккиётида мухим роль уйнаган турли сулолалар хукмронлик даври жадвали кайд этил-ган. Шунингдек, Хитой давлатининг «Буюк ипак йули»даги изчил савдо фао лияти

386

ва унинг Урта Осиёдаги давлатлар билан дипломатик муносабатлари хам битиклар ва солномалардаги кайдлар асосида ёритилган.

Диний йуналишда эса, «Биз хитой мифологиясига тегишли илк маълумот-ларни факат кадимги манбаларда учрайдиган айрим жумлалар оркали били-шилишимиз мумкин. Айтайлик, Цюй Юанянинг баъзи шеърлари ёки халк кушикларида биз мифологик кахрамонларни кадим хитойликларнинг тасав-вурий чизгиларидан англаймиз, холос».

Аммо тадкикотдан урин олган хар уч минтака халклари диний эътикоди жараёнида шундай бир вокелик юз берганки, уни фандаги талкинга кура маз-мунан куйидагича таърифлаш мумкин. Яъни, милоддан аввалги биринчи мингйилликнинг урталари турли диний-фалсафий тафаккур асосчиларининг Ер юзига ташрифи билан тарихга ёзилган, хусусан Жайн, Будда, Зардушт, Моний ва шулар жумласидан Лао хамда Конфуцийнинг хам. Шу аснода Хитойда конфуцийлик, даосизм ва буддизм нафакат диний эътикод вазифасини утаган, балки улар мамлакатнинг ижтимоий, маънавий, маърифий ва маданий тараккиётига хам улкан хисса кушган.

Маданият хусусида хитой алифбосининг кашф этилиши мамлакатда ижти-моий, иктисодий ва жугрофий сохалар катори аник фанларнинг кашфиёти ва тараккиётида хам етакчи роль уйнаган. Тадкикотда бу йуналишнинг тармок-

лари ва уларнинг хосиласи илмий маълумотлар асосида таърифланган.

***

«Тибет тугрисидаги дастлабки тарихий маълумотлар Птолемей асари ва хитойликлар ёзиб колдирган матнларда учрайди. Шу каби хабарлар ичида милоднинг VII асрида Хитойга уз элчиларини юборган Намри-Сронцзан подшохи хакида хам маълумотлар мавжуд». Тибетнинг давлатчилик тарихида энг мухим вокеалардан бири, бу «VIII асрнинг иккинчи ярми ва IX асрда мазкур улканинг кудратли давлатга айланиши булган. Зеро, унинг хукмронлик доираси Урта Осиё ва Шаркий Туркистоннинг вилоятлари, шимолда тангутлар кабиласи худуди, шаркда Хитойнинг Сичуан провинцияси ва гарбда Тан империясига тегишли турт вилоятини хам уз ичига олган эди. Бу даврда Тибет иктисодий жихатдан жуда жадал ривожланиб, атрофдаги кушни дав-латлар билан алокалари мустахкамланган».

Тибет подшохи Ралпачаннинг 815-838 йиллардаги хукмронлик давридаги махаллий «бомпо» эътикоди жорий булган мухитда бу улкага буддизм дини кириб келган ва ламаизм номида шаклланган. Подшо хатто давлатни бошка-риш ишларига уз вазирлари макомида буддавий кохинларни

хам жалб этган. Чунки эътикод вакиллари таъкидича, ламаизмнинг «ок хайрли амаллари»да сахийлик, хакикатгуйлик, рахмдиллик, тинчликсеварлик, акл-заковат, пок-лик, беозорлик, муросасозлик, узгаларни химоя килиш, таълимотни тугал эгаллаш сингари комил инсоний фазилатлар мужассам эди. Динда бу каби маънавий ва маърифий маънодаги такомиллик фазилатлари кейинчалик ла-маизм адабиётидаги «Гузал хикматлар» тупламида хам акс этган.

4-китобда хам тадкикот тамойилига кура, Корея ва Япониянинг кадимги тарихи, давлатчилик тизими, диний эътикоди ва маданияти хакида суз юритилган. Жумладан, Кореянинг давлатчилик тизими ибтидоси хам Хитойдаги каби ривоятлардан истисно эмасди. Чунки дастлабки корейс давлатининг барпо булиши тугрисидаги тарихий хабарлар билан бирга бир канча ривоят-лар мавжуд булиб, уларнинг бирида Чосон давлати тузилган»лиги айтилган эди. Хрлбуки, Корея тарихида Чосон давлатининг вужудга келишидан мукад-дам Пуё ва Чингук каби кабила-давлатлар хакида факат айрим маълумотлар мавжуд. Лекин кейинги пайдо булган «Уч хонлик - Махан, Пёнхан ва Чин-хан» тугрисида эса, тарихий манба ва замонавий адабиётлардаги маълумот-лар анча бисёр. Сабаби, Корё, Пекче ва Силладан иборат «Уч подшолик» карор топгунича уларга бевосита асос булган юкоридаги «Уч хонлик» корейс давлатчилик тарихида уз урни ва мохияти билан мухим урин тутган. Тадки-котда мазкур давлатлар сирасига шунингдек, «Вей», «Шу», «У» ва сунги «Чосон» хамда «Бирлашган Силла» каби давлатларининг тарихи тахлили хам киритилган.

Илмий адабиётлар хабарига кура, «шаманизм эътикоди корейс диний туй-гусига жуда кучли таъсир курсатган». Агар шу мухитда хорижий диний эъти-кодларни Кореяга кириб келишига назар солсак, бир томондан, улар уз ибти-досидан махаллий халк онгини нисбатан осон узлаштирганлигини курамиз. Аммо иккинчи томондан, бу жараёнга чукуррок ёндашсак, хатто хорижий, яъни конфуцийлик, даосизм ва буддизмнинг негизида хам шаманизм рухияти уз гояси ва таркибини саклаб колганлиги сезилади. Борди-ю, бу «трансформациями янада аникрок таърифласак, Кореядаги хорижий диний эътикод-ларга хам тор ё кенг маънода мазмунан махаллий мифологик эътикод таъси-ри утганлиги куринади, хусусан, буддизм хамда даосизмнинг фалсафий ва амалий тамойиллари таркибига.

Корейс маданияти мавзуида фикр юритганда, мухим бир масалага аниклик киритилиши керак. Масаланинг мухимлиги шундаки, корейс адабиёти,

мада-нияти ва санъати тараккиётида Хитой диний-дунёвий кадриятларининг таъ-сири сезиларли урин эгаллаган. Бирок корейс мутахассисларининг таъкиди-ча, «маданият сохасидаги барча узаро ухшаш ёки муштарак жихатларда хам кадимдан корейс характери, менталитети ва дунёкарашларига мансуб шундай

унсурлар мажмуи булганки, улар факат корейс халкигагина хос».

***

Японларнинг халк сифатида шаклланиши масаласи аввалдан жуда бахс ли булиб, бу хусусда хатто узаро бир-бирига зид талкинлар хам учайди. Масалан, баъзи тадкикотларда японларнинг аждодлари Шимолий Осиёдан келиб чиккан булса, бошка бир талкинга кура, улар Марказий ёки Шаркий Осиёдан кейинчалик «Япон ороллари» деб номланган худудга кириб келганлар. Бундай назарий тахминларни японшунос Дж.В. Халл хулосаси мисолида хам куриш мумкин: «Япон ороллари худди Британиядаги каби турли замонларда турли ерлардан келган одамлар маконига айланган...».

Энди мазкур худуддаги давлатчилик тарихига келсак, «Японияда давлат-чиликнинг ташкил топиши дастлабки кабилалар иттифоки давридаги каби наслий хукмронликка умидвор кучларнинг узаро курашида кечган». Мухо-лиф томонлар орасидаги муттасил жангари хатти-харакатларда олий наслга мансуб оилалар жонбозлик курсатганлар. Илк Ямато давлати хукмдорлари хам шулар сирасидан эди. Яматодан бошланган Япониядаги давлатчилик та-рихини узига хос даврлар силсиласида кузатиш мумкин. Яъни, Ямато даври (300-710), Асука даври (592-710), Нара даври (710-784), Фужирава хонадони даври, Хэйан даври (794-1192), Камакура даври (1185-1336), Тайра даври (Х1-Х11 асрлар) ва Токугава даври (1603-1867).

Японларнинг «Ками» рамзидаги «синто - худолар йули» дини мазмунан табиатдаги барча куч ва ходисотларни илохийлаштириш асосида пайдо бул-ган. Аммо ибтидодан синтоизм динининг на асосчиси, на манбаи, на маъ-навий кодекси ва на хатто бу эътикоднинг уз расмий номи хам булмаган. Чунки, «синто«» сузининг узи хам японча эмас, балки хитойлардан олинган эди. Синтоизм мухитида Японияга VI асрда Кореядан кириб келган буддизм махаллий ижтимоий-сиёсий хаётида уз таъсирига эга булиб, сунг кохинлар-нинг самарали хатти-харакатлари билан Будда хам Ками илохиёти сирасига киритилган. Шу макомда буддизм япон сарзаминида маънан янги чизгилар-га эга «Дзэн буддизми» асосида фаолият курсатган.

Япон маданияти хусусида дастлаб шуни айтиш керакки, гарчи бу маданият Шарк халкларининг анъанавий тамойиллари замирида шаклланган

булса-да, аммо у узининг хатто минтакавий муштарак хусусиятларида хам уз миллийлик рухиятини йукотмаган. Агар бу хусусиятни бир неча суз билан таърифлагудек булсак, мазкур маданиятга хос турфалик унинг ички латофа-тида хам сезилиб туради. Зеро, японларга хос гузаллик тимсоли булган «ми-яби - латофат», «моно но аваре - табиат шавки», «ваби - сокин таъб» ва «са-би -етук оддийлик» каби эстетик ва эмоционал уйгунлик фикримизнинг ама-лий далили. Агар айни шу миллий хусусиятнинг ибтидоси тарихига ёндаш-сак, 1947 йил япон археологлари томонидан утказилган изланишларда топил-ган тош асбоб-ускуналар 100.000 ва 200.000 йиллар уртасидаги даврларга мансуб деб тахмин килинади.

5-китобда «Жанубий, Жануби-Шаркий ва Шаркий Осиё диний-фалсафий таълимотлари ва тарихий манбалари таржимаси» нашр килинган. Бу хресто-матиянинг яратилиши сабаби шуки, гарчи диншунослик фани укув дастурига «Диний манбаларни киёсий урганиш» мавзуси киритилган булса-да, аммо Жанубий, Жануби-Шаркий ва Шаркий Осиё диний-фалсафий таълимотлари ва тарихий манбалари таржимаси маърузалар тайёрлаш учун етарли эмасди. Колаверса, интернет сайтларида берилган диний-фалсафий ва тарихий ман-балар таржимаси кисман рус ва асосан инглиз тилларида булганлиги боис узбек гурухи талабаларининг мавжуд материаллардан фойдаланиш имкония-ти талабга жавоб бермасди. Шунинг учун эътиборга хавола килинган хресто-матиядан келгусида дарслик сифатида фойдаланиш мумкин, деб уйлаймиз. Куйида айни шу максадда уттиздан зиёд кисман таржима килинган манба-ларнинг руйхати илова килинди:

Х,инд манбалари: «Веда», «Брахманлар», «Упанишадлар», «Ману ко-нунлари», «Йога-шастр»; «Акаранга сутра»; «Дхаммапада», «Вижаяпитака», «Суттапитака»; «Адигрантх».

Хитой манбалари: «Лун юй», «Дао-дэ цзин», «Сима Цян: Бен цзи», «Хитой буддизми асарлари», «Конфуций хикматлари», «Ижтимоий-сиёсий ва хукукий конунлар мажмуи».

Япон манбалари: «Кожики», «Нихон сёки», «Сёку нихонги», «Тайхо Ёра рё», «Кокутай», «Тайка».

Корейс манбалари: «Самгук саги», «Самгук юса», «Амитабхни йукла-ган кохин», «Буддага садокат», «Йуколган Йонгё».

Малай ва индонез манбалари: «Sulalat us-Salatin», «Х,икаят шри Рам», «Х,икаят Ража Пасей», «Батак» ва «Алук».

6-KHTo6ga KaguMgaH y3 guHufi Mu^ogoruacu Skh guHufi эtтнкogн SygraH xagKgap amaraH xygyggapra ucgoMHuHr KupuS Kegumu Ba TapKagumura goup rogaHumgap, MyKaggaM my MaB3yga Hamp этнgraн acapgapHu KymuMna Matgy-mot Ba MaHSagap SugaH aHaga SofiuTagu, geraH yMuggaMro. ^yHKu MHHTaKa-gapgaru ucgoM Tapuxura goup ugMufi agaSueTgapga SuggupugraH Taxgugufi xy-gocagapgaru Typ^a TagKuHgap, ym6y MaB3yHuHr xaMoH TagKuKoT TagaS экaнgн-rugaH gagogar. ffly Souc Ep KyppacuHuHr энr Kyn axogucu ucTuKoMaT Kugagu-raH MuHTaKanap MaMgaKargapuga efiugraH ucgoM guHu TapuxuHuHr ugK 6op gu-epuMroga umkoh Kagap ugMufi MyoMagara ^pum^um^ 6y - tom MatHoga, npe-3ugeHTuMu3 ffl.M. Mup3ueeB TatKuggaraH: «EyTyH ®:axoH ^aMoaTnunurura uc-goM guHuHuHr acg uHcoHnapBapguK MoxuaTuHu eTKa3um Basu^acrnmuHr HaB-Sargaru ugMufi uHtuKocu gecaK, MySogara SygMac. ffly ^uxargaH ym6y Tag-KuKoT Hara^agapu arap Sup ToMoHgaH, MuHTaKagapgaru ucgoM TapuxuHu ug-Mufi acocga ypraHumra epgaM 6epca, ukkuhhu ToMoHgaH эca, Ma3Kyp MuHTaKa-gap xanKgapuHuHr ucgoMufi gyHeKapamgapra HucSaraH MyHocaSargapuHu aHuK-gamra umkoh Sepagu.

7-KHTo6ga WKopuga Kafig KuguHraH MuHTaKagap xagKgapuHuHr Muggufi aga-SueTu, caHtaru Ba MagaHuaTu MaB3yura guKKar ®:agS этнgraн. EuHoSapuH, aga-SueT a3aggaH SamapuaT MatHaBufi xaeraHuHr Ky3rycu SyguS KegraH. ffly caSaS-gaH, TagKuKoTra TopTugraH MuHTaKagap xagKgapu SaguuaTu, tom MatHoga, y3u-HuHr Samapufi cy3 caHtaru 3axupacura KymraH xuccacu SugaH эtтнSopra go -fiuK. ^hohhu, Ma3Kyp xygyggapga amaraH xagKgap u^ogugaH uSrago ograH acapgapHuHr gypgoHa HaMyHagapu acpgap oma ^axoH MuKecuga yKuS, ypraHuS KeguHMoKga. MacagaH, xuHggapHuHr «MaxaSxapara» Ba «PaMaaHa» gocroHu, xuTofigapHuHr «KymuKgap kutoSu», MagafigapHuHr «X^Kaara Pa^a nacefi» aca-pu, KopeficgapHuHr «Samdaetok - Yh nogmoguK agaSueTu», anoHgapHuHr эca «Man'yoshu» xaMga «Kaifuso» aHTogoruagapu Ba SomKagap. XpgSyKu, SaeH этнgraн Hacpufi Ba Ha3Mufi acapgap MuHTaKagapgaru MaB^yg agaSufi MaHSagap xasuHacuHuHr ugK HaMyHagapu, xogoc.

TagKuKoTga MuHTaKagapgaru Typgu xagKgapHuHr Muggufi MycuKa caHtaru Tapuxura xaM KaMpoBgu paBumga eHgamugraH. ^yHKu Sy SeMucg HetMaT, uh-coHHuHr Kaficu MuggaT eKu эtтнкogga SygumugaH KaTtufi Ha3ap, gouM yHuHr Kafi^uaTura u^oSufi pyxuaT KacS этнmн SugaH SeTaKpop. ^aTToKu, cagogaHum fiygu SugaH ^mgaHuS MyafiaH Kyfi maKguga nafigo SygyBHu MycuKufi Myt^M3a moupgap axguHu xaM y3 ®;oзнSacн SugaH poM этгaн. Mucog ynyH mox MampaS-HuHr Kyfiugaru SafiTuHu KegTupum MyMKuH:

«Дема, тамбур ноласин, кул ташлаганда тордин, Балки келмиш бу тарона суннати Жаббордин».

Умуман, бу каби мусикий неъматга берилган таърифлар хинд, хитой, ко-рейс, япон, индонез ва малай халкларида хам узига хос талкинларига эга. Жумладан, хиндларда мусика, «Самаведа»да буйича бандасини энг якин йул билан Тангрига элитувчи илохий неъмат. Ёки Конфуцийнинг куйидаги фик-рича: «Сузлар кишини алдайди, одамлар эса айёрлик кцлишлари мумкин, факат мусикагина х;еч качон ёлгон сузламайди».

Тадкикотда шунингдек, минтакавий халкларга мансуб миллий меъморчи-лик, тасвирий ва китобат санъатлари баёнида тарихий манбалар хамда замо-навий илмий адабиётлар истифода этилган. Нихоят, китобнинг сунги якуний кисми таркибан хинд, хитой, корейс, япон ва минтакалардаги бошка халк-ларнинг илм-фан сохада эришган муваффакиятларига багишланган. Масалан, кадимги хинд тиббиёти «Аюрведа»; хитойларнинг «Туккиз китобда мужас-сам математика» манбаи ёки корейсларнинг тиббиёт сохасига доир 365 жилд-дандан иборат «Даволаш йуллари мажмуи» ва бошкалар.

8-китоб учун танланган мавзунинг илмий муомалага киритилиши янги Узбекистоннинг Х,индистон, Хитой ва Жанубий Корея билан савдо-иктисо-дий ва маданий-маърифий муносабатлари тарихини урганишда, мантикан узининг икки жихати билан мухим:

Бири, бу - кадимдан Марказий Осиёнинг Х,индистон, Хитой ва Корея давлатлари билан дипломатик, сиёсий-иктисодий хамда маданий алокалари-дан бохабар булишга имкон беради.

Иккинчиси, бу - буюк аждодларимизнинг мазкур тарихий алокаларни ривожлантиришга кушган улкан хиссаларини англаб етиш ва уларни илмий асосда таргиб этишга хизмат килади.

9-китоб XXI асрдан башарият иктисодий тараккиётида етакчи роль уйна-ши мукаррар Жанубий, Жануби-Шаркий ва Шаркий Осиё халкларининг кадимги тарихи, диний эътикоди ва маданиятига багишланган маколалар маж-муидан иборот. Шу боис эътиборга хавола килинган - таркибан уч фаслдан иборат маколалар туплами, юкорида айтилган мавзунинг амалий ифодаси дейиш мумкин.

Биринчи фасл, бу - уч минтака халклари тарихига доир маколалар.

Иккинчи фасл, бу - уч минтака диний эътикодига доир маколалар.

Учинчи фасл, бу - уч минтака адабиёти ва санъатига доир маколалар.

"MARKAZIY VA JANUBIY OSIYO: VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 25

MADANIYATLARARO MULOQOT Q ISSN 2181-1784

CHORRAHASIDA" SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7

Ma3Kyp MatgyMoTra KymuMHa Tap3ga aHa myHu xaM TatKuggam KepaKKu, ymSy yKyB KyggaHMa cu^araga Ty3ugraH TyngaMHuHr Hon этнgнmнgaн acocufi MaKcag, Sy - MarucTp Ba SaKagaBpgapra gungoM Ba Kypc umgapu MaB3yu ynyH KepaKgu MaTepuaggapugaH ^ofigagaHum umkohuhu Sepum.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.