Научная статья на тему 'ХАЛҚАРО МЕҲНАТ МИГРАЦИЯСИ ЖАРАЁНЛАРИНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ'

ХАЛҚАРО МЕҲНАТ МИГРАЦИЯСИ ЖАРАЁНЛАРИНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
488
77
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
миграция / халқаро меҳнат миграцияси / халқаро ташкилотлар / меҳнат миграция­ сини тартибга солиш назариялари / халқаро конвенциялар. / миграция / международная трудовая миграция / международные организации / теории регулирования трудовой миграции / международные конвенции.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Қодирова Зулайхо Абдуҳалимовна, Газиева Сулхия Саидмашрафовна

Ушбу мақолада меҳнат миграциясини тартибга солиш уч миқёсида, яъни давлат, минтақа ва халқаро миқёсида, таҳлил қилинган. Унда миграция жараёнларини халқаро миқёсида тартибга солувчи таш­ килотлар ва уларнинг конвенциялари кўриб чиқилди. Халқаро меҳнат миграциясини тартибга солиш билан боғлиқ назариялар иқтисодий жиҳатдан ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ РЕГУЛИРОВАНИЯ ПРОЦЕССОВ МЕЖДУНАРОДНОЙ ТРУДОВОЙ МИГРАЦИИ

В статье анализируются экономические теории регулирования трудовой миграции. Рассмотренно регулирование трудовой миграции на трех уровнях: национальном, региональном и международ­ ном. Были рассмотрены организации, регулирующие миграционные процессы на международном уровне, и их конвенции. Теории, связанные с регулированием международной трудовой миграции были изучены с экономической точки зрения.

Текст научной работы на тему «ХАЛҚАРО МЕҲНАТ МИГРАЦИЯСИ ЖАРАЁНЛАРИНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ»

Кодирова Зулайхо Абду^алимовна,

Тошкент давлат шаркшунослик университети "Ташки иктисодий фаолият ва туризм" кафедраси мудири, PhD Газиева Сулхия Саидмашрафовна,

Тошкент давлат шаркшунослик университети докторанти

ХАЛКАРО МЕЩТ МИГРАЦИЯСИ ЖАРАЁНЛАРИНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ

УДК: 331.556.4

КОДИРОВА З.А., ГАЗИЕВА С.С. ХАЛКАРО МЕЦНАТ МИГРАЦИЯСИ ЖАРАЁНЛАРИНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ

Ушбу маколада мех,нат миграциясини тартибга солиш уч микёсида, яъни давлат, минтака ва халкаро микёсида, тах,лил килинган. Унда миграция жараёнларини халкаро микёсида тартибга солувчи таш-килотлар ва уларнинг конвенциялари куриб чик,илди. Халкаро мех,нат миграциясини тартибга солиш билан боFл и к назариялар иктисодий жих,атдан урганилган.

Таянч сузлар: миграция, халкаро мех,нат миграцияси, халкаро ташкилотлар, мех,нат миграция-сини тартибга солиш назариялари, халкаро конвенциялар.

КОДИРОВА З.А., ГАЗИЕВА С.С. МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ РЕГУЛИРОВАНИЯ ПРОЦЕССОВ МЕЖДУНАРОДНОЙ ТРУДОВОЙ МИГРАЦИИ

В статье анализируются экономические теории регулирования трудовой миграции. Рассмотренно регулирование трудовой миграции на трех уровнях: национальном, региональном и международном. Были рассмотрены организации, регулирующие миграционные процессы на международном уровне, и их конвенции. Теории, связанные с регулированием международной трудовой миграции были изучены с экономической точки зрения.

Ключевые слова: миграция, международная трудовая миграция, международные организации, теории регулирования трудовой миграции, международные конвенции.

KODIROVA Z.A., GAZIEVA S.S. METHODOLOGICAL FUNDAMENTALS OF REGULATING INTERNATIONAL LABOR MIGRATION PROCESSES

In the article is analyzed the regulation of labor migration. There the regulation of labor migration is considered on three levels: at the national, regional and international levels. Organizations regulating migration processes at the international level and their conventions were studied. The theories related to the regulation of international labor migration have been studied from economics point of view.

Key words: theories of migration, international labor migration, regulation, international organizations, regulation of labor migration.

Кириш.

Жахон иктисодиётининг турли сохаларида авж олаётган глобаллашув жараёнлари мамлакат-лар уртасидаги узаро боFлик1ликнинг ортишига, алохида фаолият курсатаёган бозорларнинг эркин-лаштирилишига ва уларнинг умумий жахон мехнат бозорига интеграциялашувининг чукурлашувига хизмат килмокда. Бугунги кунга келиб дунёнинг деярли 200 та мамлакати жахон мехнат бозори-нинг таркибий кисми булмиш халкаро мехнат бозорида иштирок этмокда. Халкаро миграция ташкилоти маълумотларига кура, дунёдаги жами халкаро мехнат мигрантларининг сони 272 миллион кишига етган булиб, улар томонидан амалга оширилган пул утказмаларининг хажми 689 миллиард АК.Ш долларига етган1.

Тадцицот мавзусининг долзарблиги.

Мехнат миграциясининг салбий окибатларини камайтириб, унинг ижобий окибатларини оши-риш максадида купгина мамлакатлар тажрибаси асосида ишлаб чикилган мазкур жараённи дав-лат томонидан тартибга солиниши билан боFлик чора-тадбирлар ишлаб чикилиши лозим. Дав-лат томонидан мехнат миграциясини тартибга солишнинг окибатлари мунозараларга сабаб булиши туфайли мазкур жараённи тартибга солиш нафакат иммигрантларни жалб килиш ва миграци-яни раFбатлантириш, балки миграция ок,имларини кискартиришга хам йуналтирилиши мумкин.

Халкаро мехнат миграциясини тартибга солишда миграцион сиёсат назарда тутилган булиб, бу борада куплаб олимлар уз таърифла-рини бериб утганлар. Уларнинг илмий натижала-рини урганиш услубий ва амалий жихатдан кун-нинг долзарб масалаларидандир.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Миграция сиёсати деганда, исталмаган мигра-цияни келтириб чикарадиган омилларга карши курашиш учун миграция окимларини тартибга солишга каратилган конунчилик хужжатлари, халкаро шартномалар ва ижтимоий чора-тадбирлар туплами тушунилади2. В.Бобылевнинг фикрига кура, миграция сиёсати бу тамойиллар, максадлар ва харакатлар тизимидир, унинг ёрда-мида давлат ва бошк,а сиёсий субъектлар мигрант-

1 International migration report 2020.UN. N.Y. 2020. P. 3.

2 Воробьева О.Д. Миграция населения. Вып. 6: Миграционная политика. - М.: Минфедерации России, 2001. - С. 8.

лар окимини тартибга солади3. Л.Л.Рыбаковский эса, миграция сиёсатига концептуал бирлаштирил-ган воситалар даражасида умумий кабул килинган Fоялар тизими сифатида эътибор каратиб, уларнинг ёрдами билан давлат, шунингдек, бошка давлат институтлари маълум тамойилларга риоя килган холда максадга эришишини таъкидлади4. Бу борада С.В.Рязанцев хам миграция сиёсати - бу Fоялар ва концептуал бирлаштирилган воситалар даражасида кабул килинган тизим эканлигини таъ-кидлаб, унинг ёрдамида, давлат, шунингдек, унинг институтлари, мамлакатнинг тамойилларга риоя килган холда жамият ривожланишининг кейинги боск,ичига мос келадиган мак,садларга эришишни назарда тутади5.

Тадкикотчилар Т.А.Прудникова, С.А.Егорова, С.А.Акимованинг карашларига кура, миграцияни тартибга солиш объектив равишда аникланган максадлар, вазифалар, миграция сохасидаги ижтимоий муносабатларни ривожлантириш тизими, миграция туFрисидаги конун хужжатлари норма-лари, шунингдек, миграция жараёни субъектлари (жисмоний шахслар, жамоат ташкилотлари, давлат органлари) конституциявий тузум тамойилла-рига асосланган ва шахсларнинг харакатланиши, жойлашиши ва давлат худудида ва (ёки) унинг алохида худудларида бирлашишига каратилган, раFбатлантирувчи ва назорат килувчи омиллар билан таъминланган жараёндир, деган ёндашувни илгари сурадилар6.

Уз навбатида, хорижлик олимлар М.Гиугни, Ф.Пассилар хам миграция сиёсати бу давлат бошкаруви сохасига тааллукли ва ваколатли хукумат томонидан назорат к,илинадиган ва миграция жараёнларини тартибга солишга каратилган хукукий меъёрлар билан тартибга солинадиган карорларни кабул килиш жараёнини уз ичига оли-шини маъкуллайдилар. Уларнинг фикрича, давлат миграция сиёсати - бу концептуал бирлаштирил-

3 Бобылев В. Миграционная политика (сущность, структурное строение, основные типы)// Власть. №6-2009. - С. 61.

4 Рыбаковский Л.Л. Миграционная политика России: теория и практика // Современные проблемы миграции в России: материалы общероссийской научной конференции (11-13 ноября 2003г.). - М., 2003. - С. 36.

5 Рязанцев С.В. Материалы международной конференции. Политика народонаселения: настоящее и будущее. - М: МАКС Пресс, 2005. - С. 365.

6 Прудникова Т.А, Егорова С.А., Акимова С.А. Правовые и организационные особенности миграционной политики в ряде зарубежных стран. - М.: ЮНИТА-ДАНА: Закон и право, 2013. - С. 10.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 8(144)

1-жадвал. Мехнат миграциясини тартибга солиш механизмлари1

Мик,ёс Механизмлар

Давлат микёсида - тегишли давлат институтларини яратиш; - ишчи кучининг сифати билан боFлик булган талаблар (таълим туFрисидаги сертификат) тизимининг жорий килиниши; - туFридан-туFри квоталар ёки ишчи кучини импортини (ёки экспортини) билвосита тартибга солиш; - ишчи кучи импортини (ёки экспортини) таъминловчи маъмурий чоралар; - эмиграцион мухитни шакллантириш; - ишчи кучига каратилган инвестиция ва солик сиёсати.

Минтак,а мамлакатлари микёсида - минтака мамлакатлари чегаралари назоратларини кучайтириш; - минтакада мигрантлар окимини назорат килиш буйича чора-тадбирларни кучайтириш; - минтакада ноконуний миграцияга карши курашиш; - минтакада ноконуний мигрантларга иш берувчилари билан курашиш; - нафакат кабул килувчи, балки донор мамлакатлар уртасида хам хамкорликни яхшилаш чораларини куриш;

Халкаро микёсида - халкаро келишувлар (икки томонлама ва куп томонлама); - оммавий эмиграция худудларига иктисодий ёрдам курсатиш; - иктисодий мезонлар буйича тартибга солиш; - ишчи кучи импорти ва экспортининг меъёрий- хукукий регуляторлари.

raH BocuTanap tu3MMU 6ynu6, yHUHr epflaMUfla gaB-naT, myHUHrgeK, yHurnr xaMoaT MHcTMTyTnapM Mat-nyM TaMOMu^^apra puoa K,unraH xonga, MatnyM 6up xaMMATHUHr x,O3upru Ba KenaxaKflam puBoxnaHum 6ocK,u4ura moc KenafluraH MaKcagnapra эpumumгa MHTu^agu2.

ym6y KenTupurnraH TagK^KOT^ap Ba Kapamnap MyxuM u-mum, aManuM Ba ycny6urn axaMuaTra эгa. Bynapra TaaHraH xonga MexHaT ммгpaцмacмнм TapTu6ra conumHui gaBnaT, MUHTaKa Ba xanKapo MuKecuga Tax,nun K,unum, Murpa^a xapaeHnapMHM xa-K,apo MuKecuga TapTu6ra conyB^u TamKunoTnap Ba ynapHuHr кoнвeнцмa.пap MoxuaTU Ba xanKapo Mex,HaT ммгpaцмacмнм TapTu6ra conum 6unaH 6ofnuK, Ha3apuanapra acocnaHu6 Murpa^oH xapa-eHnapHu TapTu6ra conuwHi/iHr uKTucoguM oMurnna-pMHM Kynnam Myx,uiM u-mum axaMuaT Kac6 этa,цм.

TaflK,MK,OT Ma^cagu. XanK,apo MexHaT Murpa^-acu xapaeHnapuHu TapTu6ra conumHUHr MeToflono-ruK xux,aTnapu 6yMuNa xaxoH TamKumoTnapuHuiHr Taxpu6acuHM TagK^K этгaн xonga, xanKapo MexHaT Murpa^acu xapaeHnapuHu y^ MrnKecufla TapTu6ra conumra goup u-mum TaBcuanap Ba aManuM TaiKnu^-nap umna6 muKumflaH u6opaT.

Tag^M^OT MeTog.napM. MaKonaga TagKHKoTHUHr Ha3apuM Ba эмпupuк ycynnapugaH ^otfganaHgMK. MaKonaga cyHrru TagK^KoT Hampnapu Taxnunu

1 MatnyMoTnap acocuga Myannu^nap ToMoHugaH Ty3unflu.

2 M. Giugni, F. Passy Dialogues on migration policy. - Oxford: Lexington Books, a division of Rowman &

Littlefield, 2006. C.21

берилган. Тадкикот методологиясида тизимли ёндашув, кузатиш, таккослаш, мавхумлаштириш, идеаллаштириш ва гурухлаш усуллари кулланилган.

Илмий мо^ияти. Халк,аро мехнат миграцияси жараёнларини тартибга солиш буйича жахон таж-рибасидан фойдаланган холда таклиф ва тавсия-лар ишлаб чикишдан иборат.

Илмий таърифларни умумлаштирган холда, дав-латнинг миграция сиёсати - бу мамлакат худудида миграция жараёнларини тартибга солишга каратилган сиёсий институтларнинг максадли фао-лиятидир дейиш мумкин.

Шуни таъкидлаб утиш лозимки, мехнат миграцияси уч микёсида, яъни давлат, минтака ва халк,аро мик,ёсида тартибга солинади3 (1-жадвал).

Халкаро мехнат миграциясини давлат микёсида тартибга солиш миграция окимларини назорат килиш, уз-узидан ривожланиб бораётган миграция жараёнларининг салбий окибатларини бар-тараф этиш, мухожирларнинг хукукларини химоя килиш учун шароит яратиш, шунингдек, бош-пана изловчиларга нисбатан инсонпарвар муно-сабатини таъминлаш каби йуналишлардан иборат. Шунингдек, миграцияни тартибга солиш сиёсати давлатнинг ташки сиёсий, иктисодий, демо-график, ижтимоий-маданий, хукукий ва бошка йуналишларининг ажралмас кисми хисобланади.

J К,одирова З.А. Глобаллашув шароитида Узбекистоннинг халкаро мехнат бозорига интегра-цияллашуви. Монография. - Т.: Иктисодиёт, 2016. -62 бет.

2-жадвал. МДХ умумминтак,авий х,удудидаги миграция бос^ичлари2

Боскичлар Хусусиятлар

1 боск,ич. Куп томонлама келишувлар асосида МДХ ташкил этилгандан сунг бошланди. 1) 1992 йил октябрда "МДХ мамлакатлари фукароларининг унга аъзо мамлакатлар худудида визасиз харакатланиши тyFрисида"ги, 2) 1992 йили 13 ноябрда "МДХга аъзо мамлакатлар визаларининг узаро тан олиниши тyFрисида"ги, 3) 1992 йил март ойида "МДХга аъзо мамлакатлар фукароларининг пенсия таъминоти сохасидаги хукукларининг кафолатланиши тyFрисида"ги, 4) 1994 йил барча МДХ мамлакатлари томонидан "Ишчи кучи миграция сохасида хамкорлик килиш ва мехнат мигрантларини ижтимоий химоялаш тyFрисида"ги, 5) 1994 йил декабрда "Мехнат мухофазаси сохасида хамкорлик килиш ва яшаш мамлакатидан ташкарида булган ишчи томонидан олинган ишлаб чикариш жарохатини аниклаш тyFрисида"ги келишувлар имзоланди.

2 боск,ич. Алохида мамлакатлар уртасидаги икки томонлама келишувлар асосида мехнат миграцияси тартибга солиш ва ноконуний миграцияга карши курашиш бошланди. 1) Мамлакатлар уртасида фукароларнинг визасиз харакатланишлари тyFрисидаги ва мехнат миграцияси сохасидаги келишувлари имзолана бошланди. Бу борада Россия билан Арманистон, Белорусия, Украина, Молдова, Узбекистан ва КозоFистон уртасидаги келишувлар имзоланди, 2) 1998 йилда "МДХга аъзо мамлакатларниннг ноконуний миграцияга карши курашишдаги хамкорлиги тyFрисида"ги келишуви имзоланди, 3) Ноконуний миграция, контрабанда, уюшган жиноятчилик ва курол-яроF сотиш билан боFлик булган муаммолар туфайли куп томонлама келишувлардан икки томонлама келишувларга утилди, мехнат миграциясини тартибга солишни чекловчи сиёсат бошланди.

3 боскич. Мехнат миграцияси давлатлараро бирлашмалар асосида тартибга солина бошланди. • бунга "Коллектив хавфсизлик тyFрисида"ги Декларация, Марказий Осиё иктисодий хамжамияти, Евроосиё иктисодий Хамжамиятларини мисол килиш мумкин; • 2000 йилга келиб Россия, Беларусь, КозоFистон, КирFизистон ва Тожикистон уртасида уз фукароларининг узаро визасиз харакатланишлари тyFрисидаги келишувлар имзоладилар.

4 боскич. "Виза ассиметрияси". Визанинг соддалаштирилган шакли асосида фаолият курсатиш тажрибасига асосланилади.

Так,лил. Ишчи кучи импортёрлари, экспор-тёрлари ва уни кайта кабул килувчи мамлакат-ларда миграция жараёнларини тартибга солиш мигрантларнинг х,ук,ук,ий, сиёсий ва касбий мавкеи, миллий иммиграция, эмиграция ва реэмиграция хизматлари хамда купгина давлат келишувлари тyFрисидаги конунчиликларни узида мужассам этади. Хорижий ишчи кучидан фойдаланадиган деярли барча мамлакатларнинг давлат ташкилот-лари хорижий ишчи кучини танлаш, таксимлаш ва фойдаланиш буйича максадли йуналтирилган сиё-сатни олиб борадилар.

Мамлакатларда хорижий ишчи кучидан фой-даланишни ман килиш шаклида касбий ва тармок, чекловлари хам амал килиши мумкин. Бу борада аник ман килишлар хорижликлар шуFулланиши мумкин булмаган касбларга йуналтирилган булади. Шунингдек, иммиграция тартибини бузганларга

К,одирова З.А. Глобаллашув шароитида Узбекистоннинг халкаро мехнат бозорига интегра-цияллашуви. Монография. - Т.: Иктисодиёт, 2016. -62 бет.

нисбатан конун доирасида санкция (депортация, жарималар, камок жазоси)лар тайинланади.

Аксарият рецепиент мамлакатларда иммигрант учун мехнатга рухсатнома иш берувчи ва ишга ёлланувчи уртасида тузилган мехнат шартно-маси ва мехнат вазирлиги хулосасига таяниш асо-сида такдим этилади. Иммиграция учун меъёрий-хукукий асос бир канча конун ва конуности акт-ларга таянади.

Минтака микёсида мехнат миграциясини тартибга солишнинг устувор йуналишлари - бу унинг шаклланишидаги тартибсизликларни бар-тараф этиш, миллий манфаатларни хисобга олган холда мехнат бозорини тартибга солиш буйича карорларни мувофиклаштириш ва ноконуний миграцияга йул куймаслик чора-тадбирларини куришдан иборат. Минтакадаги аъзо мамлакатларнинг мехнат миграцияси жараёнларида ихти-ёрий равишдаги иштироки, минтакада мигрантларнинг эркин харакатланиши, уларга махаллий ахоли билан тенг хукук, ва имкониятларнинг яратилишини таъминлаш мухим ахамиятга эга. Бунга мисол сифа-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 8(144)

тида, МДХ мик,ёсидаги мехнат миграциясини тар-тибга солишни келтириш мумкин (2-жадвал).

Асосий натижалар. Халкаро мехнат миграциясини мухим ахамияти шундаки, мазкур жара-ённи тартибга солиш ахоли кучишининг турли боскичларида таъсирга эга булган ва бир-бирига мос булган манфаатга эга булган икки ва ундан ортик субъектлар томонидан амалга оширилади. Агар импортёр мамлакат мигрантнинг мамлакатга кириб келиши ва ундан фойдаланишга жавобгар булса, экспортёр мамлакат мигрантларнинг мам-лакатдан чикиб кетиши ва хориждаги манфаат-ларининг химоя килинишини тартибга солишга масъул хисобланади. Аксарият холларда импортёр ва экспортёр мамлакатларнинг манфаатлари бир-бирлари билан чамбарчас боFлик1Дир. Импортёр ва экспортёр мамлакатларнинг узаро манфаат-лилигининг хукукий томони бу мазкур жараённинг миграция масалаларидаги икки ёки куп томонлама келишувлар шаклида амалга оширилади.

Халкаро микёсида миграция жараёнларини тартибга солишда халкаро ташкилотларнинг роли мухим ахамият касб этади. ХМТ-1919 йил , UNESCO 1945 йил, UNHCR 1950 йил, 10М 1951 йил, ОЕCD 1964 йил, и^РА 1969 йил, OHCHR 1993 йил , GMG 2006 йилда ташкил топган.

Халкаро мехнат ташкилотининг бандлик дои-расидаги 1976 йилда Халкаро конференцияда кабул килинган Харакатлар дастурига мувофик, ишчи кучини ёллаш жараёнлари импортёр ва экспортёр мамлакатларнинг иктисодий ва ижтимоий эхтиёжларини хисобга олган холда икки ёки куп томонлама келишувлар асосида амалга ошири-лиши мумкин.

Хусусан, халк,аро миграция жараёнларини тартибга солишда Халкаро мехнат ташкилоти (ХМТ) нафакат мамлакат фукаролари, балки у ерда мехнат килаётган хорижлик фукаролар, хусусан мехнат мигрантларининг ижтимоий-иктисодий тараккиёт ва мехнат килиш шароитларини яхши-лашга чакиради. ХМТнинг асосий вазифаси ижтимоий адолат ва тенглик тамойилларидан келиб чиккан холда, барчани самарали ва туланадиган иш хаки билан таъминлашдан иборатдир. ХМТ доирасида иш хаки, иш куни давомийлиги, таъ-тил ва мехнат мухофазаси сохаларида мехнат стан-дартларини белгиловчи конвенция ва тавсиялар кабул килинади.

Мехнат миграциясига эхтиёж сезган ихтиёрий мамлакат учун комплекс чора-тадбирлар дастури мавжуд булиб, бундай мамлакатлар учун энг биринчи ва асосий кддам - бу миграция сохасидаги

конвенцияларни ратификация килишдир. Хусусан, мехнат миграциясини халкаро микёсида тартибга солишда фаол иштирок этиб келаётган ХМТ томонидан ишлаб чикилган конвенция ва тавсиялар мухим ахамиятга эга.

ХМТ томонидан бугунги кунга кадар 188 га кадар конвенция ва 200 та тавсиялар кабул килинган. ХМТ уз фаолияти давомида мехнат миграцияси жараёнлари ва мехнат мигрантлари хукуклари химояси масалаларига алохида эъти-бор каратади. Бу борада ташкилот томонидан 3 та асосий конвенция кабул килинган1 (3-жадвал).

Ушбу учта конвенция «Миграция тyFрисидаги халкаро хартия» деб номланади ва мигрантларнинг хукукларини белгилайдиган кенг хукукий асос булиб хизмат килади. Ушбу конвенция-лар миграция жараёнларини тартибга солиш буйича хам, халкаро хамкорлик учун хамда халкаро ишчи кучини хисобга олган холда мил-лий макроиктисодий сиёсатни ишлаб чикиш учун асос булиб хизмат килади.

Мазкур конвенциялар ратификациясининг сунгги ун йилликда суст боришини мехнат мигрантларининг, айникса ноконуний мигрантларнинг умуминсоний хукуклари ва стандартларининг тан олинишида сиёсий каршиликларнинг мавжудлиги билан изохлаш мумкин. Аммо шу уринда ушбу конвенцияларни ратификация килган мамлакатларнинг мехнат миграциясини самарали тартибга солиш ва бошкариш, мехнат мигрантлари ва улар-нинг оила аъзоларининг хукук, ва эркинликларини таъминлаш хамда ноконуний миграцияни олдини олиш борасида ижобий ютук ва натижаларга эри-шиб келаётганига алохида урFу бериш зарур.

Шу уринда, мехнат мигрантларининг хукукларини поймол килиш, миграция сохасида суистеъмолликларга, ноконуний миграция ва одам савдосига карши курашиш максадида ХМТ конвенцияларида белгилаб берилган талаблар-нинг хам рецепиент, хам донор мамлакатларида аъло даражада бажарилишини куришимиз мумкин. Бунга мисол сифатида "одам савдоси" буйича Европа Иттифоки Директив Кенгаши, болалар ва аёллар савдосига карши кураш буйича Меконг субминтакавий лойихаси (Въетнам, Камбоджа, Лаос, Тайланд ва Хитойда амалга оширилди), уй хизматчилари сифатида банд булган мехнат мигрантлари ташкилоти, кишиларни ноконуний

1 Кодирова З.А. Глобаллашув шароитида халкаро мехнат бозоридаги жараёнларнинг тартибга соли-ниши. // Ижтимоий фикр-инсон хукуклари. № 4. 2015 й. - 52-61 б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 8(144)

3-жадвал. Мехнат мигрантлари х,ук,ук,ини х,имоя к,илувчи асосий конвенциялар1

Конвенция номи Кабул килинган йил Конвенциянинг асосий мазмуни

"Мехнат мигрантларининг хукуклари туFрисида"ги ХМТнинг 97-сонли Конвенцияси2 1949 Миллий ишчилар ва конуний мигрантлар уртасида тенгликни урнатиш, иш билан таъминлаш, яшаш ва мехнат шароитлари, хукукий химоя, соликка тортиш, ижтимоий химоя каби сохалар.

"Миграция сохасидаги суиистеъмоликларни бартараф этиш ва мехнат мигрантларига имконият ва муносабатларда тенгликни таъминлаш туFрисида"ги ХМТнинг143-сонли Конвенцияси3 1975 Мигрантларни эксплуатация килиш ва одам савдосига карши курашиш, ноконуний мигрантларни химоя килишни таъминлаш ва конуний мигрантларни кабул килувчи жамиятга кушилиши учун шароит яратиш нормаларини белгилайди.

"Барча мехнат мигрантлари ва уларнинг оила аъзолари хукукларини химоя килиш туFрисида"ги халкаро конвенция4 1990 Ушбу халкаро конвенция юкоридаги иккита конвенция асосида ишлаб чикилган булиб, унда мехнат мигрантларининг иктисодий, ижтимоий, маданий ва фукаролик хукукларини тан олиш туFрисидаги коидалар мавжуд.

равишда чегарадан олиб утиш ва савдо килиш хамда у билан боЕлик трансчегаравий жиноятлар масалалари буйича Бали конференцияси, Буюк Британия, Тайланд ва Камбоджа хамда Тайланд ва Лаос уртасидаги "Одам савдосининг олдини олиш туFрисида" ги келишув, Нигерия одам сав-досини таъкикловчи миллий институтини5 келти-риш мумкин.

БМТ таркибидаги кочкинлар буйича Олий Комиссар бошкармаси кочокларни химоя килиш, узок муддатли карорларни амалга ошириш ва энг мухими репатриация масалалари билан шугулланади. 1951 йилда кочоклар мавкеига доир БМТнинг халкаро конвенциясининг кабул килиниши кочокларга ёрдам беришнинг хукукий конвенциясини яратиб берди.

1 Муаллифлар томонидан тузилди.

2 Migration for Employment Convention (Revised), 1949 (N 97). Принята на 32-й сессии МКТ 01.07.1949 г., вступила в силу 22.01.1952 г. - www.ilo.org/ wcmsp5/groups/public/-ed_norm/normes/documents/ normative instrument/wcms_c097_ru.htm

3 Migrant Workers (Supplementary Provisions) Convention, 1975 (N 143). Convention concerning Migrations in Abusive Conditions and the Promotion of Equality of Opportunity and Treatment of Migrant Workers. Принята на 60-й сессии МКТ 24.06.1975 г., вступила в силу 09.12.1978 г. -www.ilo.org/wcmsp5/ groups/public/---ed_norm/---normes/documents/ normativeinstrument/wcms_c143_ru.htm

4 International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers and members of their Families. Принята резолюцией 45/158 Генеральной Ассамблеи ООН от 18.12.1990 г., вступила в силу 01.07.2003 г. - www.un.org/ru/documents/ decl_conv/ conventions/migrant1.shtml

5 Adepoju A. Review and research and data human trafficking in Sub-Saharian Africa. International

Migration. Vol.43.2005

Халкаро миграция ташкилоти миграцияни тар-тибга солишнинг турт асосий сохасида фаолият курсатади (1-расм).

Ушбу турт йуналишдаги комплекс чора-тадбирлар миграция сохасидаги халкаро конунчиликни илгари суриш, стратегиясини ишлаб чикишда мухокама ва кумаклашиш, мигрантлар хукукларини химоя килиш, мигрантлар соFлиги, шунингдек миграциянинг гендер бахоси кабиларни узида мужассам этган.

Хозирги кунда БМТ доирасидаги аксарият таш-килот ва уюшмалар, шунингдек, минтакавий бир-лашмалар ах,оли миграцияси ва мехнат ресурс-лари билан шугулланмокда. Хусусан, БМТнинг ахолишунослик буйича кумитаси ахоли миграцияси сохасидаги миллий дастурларни субсиди-ялаштириш билан шугулланувчи махсус фондга эга. БМТнинг ахолишунослик сохасидаги Фонди UNFPA 1969 йилда ташкил этилган. UNFPA демо-график маълумотларни йиFиш, тахлил килиш ва демографик башоратларни ишлаб чикиш, турли хил тадкикотларни олиб бориш хамда миллий ижтимоий-иктисодий сиёсат ва дастурларни ишлаб чикишда демографик маълумотлардан фойдала-нишни куллаб-кувватлайди.

Шу билан бирга, халкаро мехнат миграциясини тартибга солишнинг 3 та тури мавжуд булиб, уларга иммиграцияни, эммиграцияни хамда реэмиграци-яни тартибга солиш киради6 (2-расм).

6 К,одирова З.А. Ишчи кучини экспорт килувчи мамлакатларда мехнат миграциясининг халкаро микёсида тартибга солиниши. // Иктисодиёт ва инновацион технологиялар. №3. 2015 й. - 1-9 б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 8(144)

1-расм. Халкаро миграция ташкилотининг миграцияни тартибга солиш сох.алари1.

миграция ва тарак,киёт

миграцияга кумаклашиш

миграцияни тартибга солиш

мажбурий миграция

1. Эмиграцияни тартибга солиш. Эмиграция сиёсатининг асосини ишчининг мамлакатдан чикиб кетиши, унинг хорижда булиши ва вата-нига кайтиши билан боFлик булган реэмиграция циклининг тулик учта фазаси тартибга солиш таш-кил килади. Халкаро мехнат ташкилотининг маъ-лумотига кура, эмиграция сиёсати ишсизликни кискартиришга, экспорт-импорт операцияларини баланслаштириш учун валюта утказмаларининг кириб келишига, мехнат мигрантига хорижда муно-сиб турмуш даражасини таъминлашига, мигрант-нинг хорижда узлаштирган касб ва таълими-нинг уз ватанига кайтиб келган талабга мослаш-тиришга йуналтирилган булади. Ушбу максадда кулай эмиграцион мухитни яратиш учун билво-сита ва эмиграция окимларининг хажми ва тар-кибини туFридан-туFри тартибга солинади.

2. Иммиграциями тартибга солиш. Аксарият ишчи кучини кабул килувчи мамлакатлар имми-грацияни тартибга солишда селектив усулдан фой-даланадилар. Бундай усулнинг мохиятини давлат-нинг мамлакат учун зарур булган бир катор катего-риядаги ишчиларнинг кириб келишига каршилик курсатмаслиги, колганларининг эса, кириб келишига тускинлик килиши билан изохлаш мумкин. Кабул килувчи мамлакат тилини билувчи юкори малакали мигрантлар дархол мамлакатнинг нетто-солик туловчисига айланадилар. Бундай сиёсат-дан АКШ, Канада, Буюк Британия каби бой мамлакатлар куп фойдаланадилар. Жалб килиниши афзал куриладиган иммигрантларнинг руйхати турли мамлакатларда турлича булсада, одатда улар куйидаги категорияларга тегишли булади:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1) курилиш, кишлок ва уй хужалиги, мавсу-мий каби OFир, зарарли, кир ва малакасиз ишларни минимал иш х,аки эвазига бажаришга тайёр булган ишчилар;

1 Муаллифлар томонидан тузилди.

2) дастурчилар, ихтисослашган мутахассислар каби янги ва истикболли тармоклар учун мутахассислар;

3) олмос кесувчилар, суръат реставраторлари, шифокорлар, даволашнинг ноанъанавий усулла-рини кулловчи ноёб касб вакиллари;

4) мусикачилар, артистлар, олимлар, спорт-чилар каби жах,онга танилган мутахассислар;

5) ишчи кучини кабул килувчи мамлакатга уз фаолиятини кучириб утказувчи, инвестиция киритувчи ва янги иш уринларини яратувчи йирик ишбилармонлар.

Аксарият рецепиент мамлакатларда иммигрант учун рухсатнома иш берувчи ва ишга ёлла-нувчи уртасида тузилган мех,нат шартномаси ва мехнат вазирлиги хулосасига таяниш асосида такдим этилади. Ушбу хулосада иммигрантга таклиф килинаётган иш ёки мех,нат талаб этила-ётган махсус малака ёки бошка сабаб туфайли мах,аллий ишчилар томонидан бажарила олмас-лиги курсатилиши лозим. Иммиграция учун норматив хукукий асос бир канча конун ва конуности актларига таянади.

3. Реэмиграциями тартибга солиш. Мамла-катдаги ишсизликнинг асосий сабабини мамлакатга кириб келаётган катта микдордаги иммигрантларга боFловчи касаба уюшмалари томонидан босим-нинг ортиши туфайли аксарият Fарб мамлакатлари 1970 йиллардан бошлаб иммигрантларни уз ватан-ларига кайтиб боришга раFбатлантирувчи дастур-ларни ишлаб чика бошладилар (4-жадвал).

Хулоса ва таклифлар. Тарихий тажрибанинг курсатишича, реэмиграцияни раFбатлантирувчи дастурларнинг аксарияти кутилган натижаларга олиб келмади. Буни асосий сабабини ишчи кучини экспорт килувчи мамлакатнинг шарт-шароитлар

2-расм. Халкаро мех,нат миграциясини (ХММ) тартибга солиш турлари1

4 жадвал. Халкаро мех,нат миграциясини таритибга солиш турлари2

Иммиграциями тартибга солиш - иммигрантларнинг иш билан банд булгани учун солик тулаши; - мигрантларни кабул килишда мамлакат иктисодиётига инвестиция киритувчи мигрантларга афзаллик бериш; - иммигрантлар мех,натидан фойдаланувчи тадбиркорларнинг соликка тортилиши; - иммигрантларнинг мамлакатда колиш давомийлигини чеклаш; - иммигрантларни кириб келишини чеклаш; - хорижий ишчиларни уз ватанларига мажбурий равишда чикариб юбориш (депортация); - мехнат мигрантларининг ихтиёрий равишда кучиб утишлари (репатриация)ни ратбатлантириш; - вакт билан ботлик чекловлар; - санкция куйиш; - ман килишлар.

Эмиграцияни тартибга солиш - хориждан келадиган валюта утказмаларини ратбатлантириш ва улардан самарали фойдаланиш воситалари; - миллий банкларда валюта куйилмалари учун имтиёзлар такдим этиш; - мехнат эмигрантларига соликка тортилмайдиган кимматбахо котозларни сотиш; - кайтиб келаётган мигрантлар учун бож имтиёзлари; - хорижга чикиш паспортларини чеклаш; - маълум бир категориядаги ишчиларни хорижга чикишини ман килиш; - эмиграция квоталарини жорий килиш; - эмигрантларга имтиёзли кредитлар бериш; - мехнат миграцияси буйича халкаро келишувлар бажарилишини назорат килиш максадида махсус фонд ва ваколатхоналар ташкил этиш.

Реэмиграцияни тартибга солиш - моддий компенсация дастурлари: рецепиент мамлакатдаги фаолиятини муддатидан аввал тарк этган иммигрантларга такдим этилади. Бундай туловлар бюджет таркибидаги харажатларга кушимча юк тутдирмайди, чунки улар ижтимоий сутурта ёки пенсия хисобидан туланади; - касбий тайёргарлик дастури: иммигрантларнинг уз ватанларига кайтишлари ва у ерда уларнинг юкори иш хаки ва истикболли иш уринларида иш билан таъминлашларига ёрдам бериш максадида амалга оширилади; - оммавий эмиграция мамлакатларига иктисодий ёрдам бериш дастури; - рецепиент мамлакатлар донор мамлакатлар билан мигрантларнинг пул утказмалари бир кисмини инвестиция шаклида утказишлари.

1 Маълумотлар асосида муаллифлар томонидан тузилди.

2 Жадвал муаллифлар томонидан тузилди.

туфайли уз мех,нат мигрантларининг реэкспортидан манфаатдор эмасликлари билан изохлаш мумкин.

Мехнат миграцияси мураккаб жараён булиб, уни бир томонлама тартибга солиш етарли эмас булиб, бу борада миллий, минтак,авий ва халк,аро мик,ёсида комплекс ёндашиш хамда ,ар бир мам-лакатнинг миграцион салохиятидан келиб чик,к,ан холда чора куриш талаб этилади.

Юкоридагилардан келиб чиккан холда куйидагиларни тавсия этиш мумкин.

- фукароларнинг режалаштирилган ва тартибга солинган миграциясини амалга ошириш;

- к,очок,ларнинг кучиб утишини ташкил этиш;

- "акллилар кучиши"ни олдини олиш;

- миграция масалалари буйича маслахат беришдан иборат.

Халкаро миграция ташкилотининг фаоли-яти инсонпарвар ва тартибга солинган миграция хамма учун фойдали ва кулай тамойилига асос-ланади. Ушбу тамойил хукумат ва мигрантларга хизмат курсатиш хамда тавсиялар бериш йули билан амалга оширилади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Воробьева О.Д. Миграция населения. Вып. 6: Миграционная политика. - М.: Минфедера-ции России, 2001. - С. 8.

2. Бобылев В. Миграционная политика (сущность, структурное строение, основные типы) // Власть. № 6 - 2009. - С. 61.

3. Рыбаковский Л.Л. Миграционная политика России: теория и практика // Современные проблемы миграции в России: материалы общероссийской научной конференции (11-13 ноября 2003г.). - М.: 2003. - С. 36.

4. Рязанцев С.В. Материалы международной конференции. Политика народонаселения: настоящее и будущее. - М: МАКС Пресс, 2005. - С. 365.

5. Прудникова Т.А. Егорова С.А., Акимова С.А. Правовые и организационные особенности миграционной политики в ряде зарубежных стран. - М.: ЮНИТА-ДАНА: Закон и право, 2013. - С. 10.

6. M. Giugni, F. Passy Dialogues on migration policy. - Oxford: Lexington Books, a division of Rowman & Littlefield, 2006. - С. 21.

7. Кодирова З.А. Глобаллашув шароитида Узбекистоннинг халкаро мехнат бозорига инте-грацияллашуви. Монография. - Т.: Иктисодиёт, 2016. - 62 бет.

8. Кодирова З.А. Глобаллашув шароитида халкаро мехнат бозоридаги жараёнларнинг тартибга солиниши. // Ижтимоий фикр-инсон хукуклари. № 4. 2015 й. - 52-61 б.

9. Migration for Employment Convention (Revised), 1949 (N 97). Принята на 32-й сессии МКТ 01.07.1949 г., вступила в силу 22.01.1952 г. www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/-ed_norm/normes/ documents/normative instrument/wcms_c097_ru.htm

10. Migrant Workers (Supplementary Provisions) Convention, 1975 (N 143). Convention concerning Migrations in Abusive Conditions and the Promotion of Equality of Opportunity and Treatment of Migrant Workers. Принята на 60-й сессии МКТ 24.06.1975 г., вступила в силу 09.12.1978 г.-www.ilo. org/wcmsp5/groups/public/---ed_norm/ normes/documents/normativeinstrument/wcms_c143_ru.htm

11. International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers and members of their Families. Принята резолюцией 45/158 Генеральной Ассамблеи ООН от 18.12.1990 г., вступила в силу 01.07.2003 г. - www.un.org/ru/documents/ decl_conv/conventions/migrant1.shtml

12. Adepoju A. Review and research and data human trafficking in Sub-Saharian Africa. International Migration. Vol.43.2005

13. Кодирова З.А. Ишчи кучини экспорт килувчи мамлакатларда мехнат миграциясининг халк,аро мик,ёсида тартибга солиниши. // Ик,тисодиёт ва инновацион технологиялар № 3. 2015 й. - 1-9 б.

14. Гребенюк А.А. Теоретические подходы к изучению международной трудовой миграции // Миграция и социально-экономическое развитие. — 2016. — Том 1. — № 1. — С. 17-38. — doi: 10.18334/migration. 1. 1.38078

15. Chiswick B.R. The Effect of Americanization on the Earnings of Foreign-born Men // The Journal of Political Economy. - 1978. - Vol. 86. -№ 5. - P. 897-921.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.