Научная статья на тему 'ХАЛҚАРО КАПИТАЛ БОЗОРИДАН МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАР ЖАЛБ ҚИЛИШ АМАЛИЁТИНИНГ ТАҲЛИЛИ'

ХАЛҚАРО КАПИТАЛ БОЗОРИДАН МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАР ЖАЛБ ҚИЛИШ АМАЛИЁТИНИНГ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
312
73
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
капитал бозори / халқаро рейтинг / венчур молиялаштириш / халқаро фонд биржа / купонлар диапазони / суверен еврооблигация / инновация / нарх. / рынок капитала / международный рейтинг / венчурное финансирование / международная фондовая биржа / диапазон купонов / суверенные еврооблигации / инновации / цена

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ҳамдамов Омонулло Неъматуллаевич, Равшанова Азизаой Равшан Қизи, Умирзоқов Ғиёс Хамбарали Ўғли

Мақолада халқаро капитал бозоридан молиявий ресурслар жалб қилишнинг иқтисодиётни ривожлантиришдаги аҳамияти ва долзарблиги баён этилган. Халқаро капитал бозоридан молиявий ресурслар жалб қилишнинг амалдаги ҳолати таҳлил қилинган ва хулосалар шакллантирилган. Амалга оширилган тадқиқот натижаларидан келиб чиққан ҳолда, халқаро капитал бозоридан молиявий ресурслар жалб қилиш амалиётини такомиллаштириш бўйича амалий тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АНАЛИЗ ПРАКТИКИ ПРИВЛЕЧЕНИЯ ФИНАНСОВЫХ РЕСУРСОВ С МЕЖДУНАРОДНОГО РЫНКА КАПИТАЛА

В статье описывается значение и актуальность привлечения финансовых ресурсов с международных рынков капитала для экономического развития. Проанализирована текущая ситуация с привлечением финансовых ресурсов с международного рынка капитала и сделаны выводы. По результатам исследования разработаны практические рекомендации по совершенствованию практики привлечения финансовых ресурсов с международного рынка капитала

Текст научной работы на тему «ХАЛҚАРО КАПИТАЛ БОЗОРИДАН МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАР ЖАЛБ ҚИЛИШ АМАЛИЁТИНИНГ ТАҲЛИЛИ»

^амдамов Омонулло Неъматуллаевич,

Тошкент молия институти "Корпоратив молия ва кимматли к^озлар" кафедраси доценти, PhD Равшанова Азизаой Равшан ^изи, Тошкент молия институти магистранти Умирзо^ов fиёс Хамбарали угли, Тошкент молия институти магистранти

ХАЛКАРО КАПИТАЛ БОЗОРИДАН МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАР ЖАЛБ КИЛИШ АМАЛИЁТИНИНГ ТАЩЛИ

УДК: 339.72

ЦАМДАМОВ О.Н., РАВШАНОВА А.Р-К., УМИРЗОЦОВ f.X-У. ХАЛКАРО КАПИТАЛ БОЗОРИДАН МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАР ЖАЛБ К,ИЛИШ АМАЛИЁТИНИНГ ТАЦЛИЛИ

Маколада халкаро капитал бозоридан молиявий ресурслар жалб килишнинг иктисодиётни ривож-лантиришдаги а,амияти ва долзарблиги баён этилган. Халкаро капитал бозоридан молиявий ресурслар жалб килишнинг амалдаги ,олати та,лил килинган ва хулосалар шакллантирилган. Амалга оши-рилган тадкикот натижаларидан келиб чиккан ,олда, халкаро капитал бозоридан молиявий ресурслар жалб килиш амалиётини такомиллаштириш буйича амалий тавсиялар ишлаб чикилган.

Таянч иборалар: капитал бозори, халкаро рейтинг, венчур молиялаштириш, халкаро фонд биржа, купонлар диапазони, суверен еврооблигация, инновация, нарх.

ХАМДАМОВ О.Н., РАВШАНОВА А.Р-К. УМИРЗОКОВ Г.Х-У. АНАЛИЗ ПРАКТИКИ ПРИВЛЕЧЕНИЯ ФИНАНСОВЫХ РЕСУРСОВ С МЕЖДУНАРОДНОГО РЫНКА КАПИТАЛА

В статье описывается значение и актуальность привлечения финансовых ресурсов с международных рынков капитала для экономического развития. Проанализирована текущая ситуация с привлечением финансовых ресурсов с международного рынка капитала и сделаны выводы. По результатам исследования разработаны практические рекомендации по совершенствованию практики привлечения финансовых ресурсов с международного рынка капитала

Ключевые слова: рынок капитала, международный рейтинг, венчурное финансирование, международная фондовая биржа, диапазон купонов, суверенные еврооблигации, инновации, цена

HAMDAMOV O.N., RAVSHANOVA A.R-K., UMIRZOKOV G.K-U. ANALYSIS OF THE PRACTICE OF ATTRACTING FINANCIAL RESOURCES FROM THE GLOBAL CAPITAL MARKET

The article describes the importance and relevance of attracting financial resources from global capital markets for economic development. The current state of financial resources attraction from the international capital market is analyzed and conclusions are given. Based on the results of the research, practical recommendations to improve the practice of attracting financial resources from the global capital market have been developed.

Key words: capital market, global rating, venture financing, global stock exchange, coupon range, sovereign Eurobond, innovation, price.

Кириш.

Мамлакатимизда халкаро капитал бозори-дан молиявий ресурсларни жалб килиш оркали акциядорлик жамиятларини кушимча молиявий ресурслар билан таъминлаш х,амда халкаро суверен кредит рейтингини оширишга алох,ида ах,амият каратилмокда. Акциядорлик жамият-ларининг халкаро молия бозори иштирокчила-рига айланиши уларнинг халкаро интеграцияла-шув жараёнларини ошириш билан бирга ишлаб чикариш жараёнларига инновацион технология-ларни жорий этиш имкониятини янада оширади.

Таъкидлаш лозимки, мамлакат иктисодиётини ривожлантиришда ички манбалар х,исобига молиявий ресурсларни шакллантириш ва улар-дан самарали фойдаланиш мух,им ах,амият касб этади, бирок молиявий ресурсларга булган талаб-нинг ортиб бориши халкаро капитал бозоридан молиявий ресурсларни жалб килишнинг зарура-тини вужудга келтиради. Бугунги кунда Узбекистан мустакиллик тарихида илк бор корпоратив евро-облигацияларни халкаро фонд биржасида жой-лаштириб, булар буйича дастлабки ижобий нати-жаларга эришди.

Узбекистан Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев таъкидлаганларидек, "Мамлакати-миз илк бор халкаро кредит рейтингини олди ва жах,он молия бозорида 1 миллиард доллар-лик облигацияларини муваффакиятли жойлаш-тирди. Иктисодий х,амкорлик ва ривожланиш ташкилоти томонидан Узбекистоннинг кредитга доир таваккалчилик рейтинги охирги 10 йилда биринчи марта яхшиланди. Энергетика, нефть-газ, геология, транспорт, йул курилиши, кишлок ва сув хужалиги, ичимлик суви ва иссиклик таъ-миноти х,амда бошка катор тармокларда чукур таркибий ислох,отлар бошланди"1.

Мамлакатимизда макроиктисодий

баркарорликнинг мустах,камлигини таъмин-лашга х,амда хусусий, шу жумладан хорижий инвестициялар учун Республиканинг инвестиция мух,итини тубдан яхшилашга каратилган кенг куламли иктисодий ислох,отлар ва таркибий узгаришлар амалга оширилмокда. Шундай булишига карамасдан, Узбекистоннинг етакчи банклари ва йирик корхоналари томонидан корпоратив рейтингларни олиш х,амда давлат кафо-латисиз хорижий инвестиция ва карзларни жалб

1 Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 24.01.2020 й.

килиш буйича Республиканинг имкониятларини сезиларли даражада кенгайтирадиган мамлакат-нинг суверен кредит рейтингини олиш зарурли-гини курсатмокда.

Юкоридагилар асосида таъкидлаш лозимки, мамлакат иктисодий тараккиётини таъминлашда, капитал бозорини ривожлантириш сохддаги мавжуд муаммо ва камчиликларни аниклаш билан бирга уларни бартараф этиш буйича комплекс чора-тадбирларни ишлаб чикиш зарур х,исобланади. Бундан ташкари, капитал бозорини ривожлантиришнинг хорижий давлат тажриба-ларидан самарали фойдаланган х,олда миллий амалиётда фойдаланиш борасида амалий тавси-яларни ишлаб чикиш максадга мувофик саналади.

Мавзуга оид адабиёт шар^и.

Замонавий капитал бозорининг хусусиятларига доир тадкикотлар олиб борган олимлар таъкид-лаганидек - "капитал бозори нафакат иктисодий фанда, балки амалда х,ам кенг куламли тушунча булиб, белгиланган максадларга, шунингдек, тадкикот объектларига караб, у кенг куламли тад-бирларни камраб олади"2. Капитал бозори, унинг таркиби ва хусусиятларига доир илмий маколалар муаллифлари Лапшина З.В. ва Прахт К.С. ларнинг фикрича, "капитал бозори - молия бозорининг бир кисми булиб, унда бир йилдан ортик муд-датга эга булган маблаFлар муомаласи амалга оширилади"3.

Германиялик иктисодчи олимлар Л.Перридон ва М.Штайнелар компаниялар молияси номли илмий асарида капитал бозорига куйидагича тариф берадилар: "Капитал бозори - бир йилдан ортик муддатга кимматли ^озлар савдосини утказувчи ташкиллаштирилган биржа савдоси"4. Россия Федерациясида молия бозори, кимматли ^озлар муомаласини тартибга солишнинг фун-даментлар асосларига доир куплаб илмий асарлар муаллифи Р.Р.Рубцовнинг фикрига кура, "Молия бозори - пул капиталининг х,аракатланиши билан боFлик иктисодий муносабатлар ва институт-

2 Касимова, М.И. Рынок капиталов: сущность, содержание и его место в системе рыночных отношений / М.И. Касимова // Фундаментальные исследования. - 2016. - С. 152-156.

3 Лапшина З.В., Прахт К.С. Рынок капитала: структура и функции//Экономика и социум - № 2-3 (15). - 2015. - с. 141-145.

4 Perridon L. Finanzwirtschaft der Unternehmung/L. Perridon. M. Steiner, München: Verlag Vahlen, 2008. S. 150.

.nap MaxMyugup"1. Monua 6o3opuHUHr 3aMoHa-bum KypuHimnapu Ba yHurnr TapKu6um cerMeHTna-pura goup u-mum MoHorpa^ua Myannu^u MBaHoBa B.B.Hurnr ^uiKpura Kypa, "Monua 6o3opu - Monua-bum BocuTanapgaH ^oMganaHraH x,o.fla MonuaBuM 6uTuM.apHu aManra omupum cox,acu"2. XanK,apo Monua 6o3opu Ba UHcTUTymap, ynapHUHr TawKumuM-mKtucoamm acocnapura goup Kynna6 u-mum aga-6uëTnap Myannu^u O.MumKUHHUHr ^UKpura Kypa, "Monua 6o3opu - opTMK^a Ma6naFnapra эra ogaM-napflaru nyn Ma6naFnapuHu nyn Ma6naFnapu eTum-MaëTraHnapra yTKa3u6 6epumra xui3MaT k^b^u 6o3op"3.

TatK^ignam -O3UMKU, MaMnaKaTUMUBfla x,aM KanuTan 6o3opu Ba yHurnr uнcтuтyцuoнan acoc-napu x,aMga acocuM xycycuaTnapura goup Kynna6 uKTucog^u onuMnap Tafl^KoTnap onu6 6opMoKga. XyMnagaH, u.^.H. C.n.A6flynnaeBHuHr TatKugna-murna "Monua 6o3opu ëpgaMuga uKTucoguëTga nyn Ma6nafnapu x,apaKa™ TatMuHnaHagu, myHuHrgeK, MonuaBuM pecypcnapHu "6eTyxToB" maKonaHTU-pum, ynapgaH caMapanu ^oMflanaHum Ba capMo-anam aManra ornupunaflu. y UHBecn^uara aMna-HaëTraH nynHUHr xyxanuK ^aonuaTUHUHr Typnu cox,anapu ypTacuga эpкмн Kymu6 ropumu, Monu-aBuM pecypcnapgaH эpкмн Ba oKunoHa ^oMgana-HumHu TatMuHnaMgu. ^3 HaB6aTuga, nynHUHr Kanu-Tan cu^aTuga umna6 mKapuwra ca^apôap этunumu UKTucoflMM cano^uaTHu Ky^afiTupagu, uннoвaцua-nap, ^aH-TexHMKa TapaKK^TUHU xaAannamTupaAu Ba my acocga xanK ^apoBoHnuruHU aHaga omu-pumra xu3MaT Kunagu"4. npo^eccop C3nMup3aeB Monua 6o3opuHu KyMuflaru 6o3opnapHUHr yMyM-namMacu gea TatKMAnaMflu: KpeguT 6o3opu, nyn-KpeguT 6o3opu, KuMMaTnu KoFo3nap 6o3opu, K!MMaT6ax,o MeTannap 6o3opu, cyfypTa Ba xycy-cuM neHcua 6o3opu. MHcrpyMeHTnapu MyoManaga 6ynum MyggaTura Kypa Monua 6o3opu nyn 6o3opu Ba KanuTan 6o3opura 6ynuHagu. nyn 6o3opuga HaKg nyn, KucKa MyflflaTnu TynoB BocuTanapu, 6up Mun-ra^a 6ynraH KucKa MyggaTnu xaMFapManap MyoMa-

1 Py6^DB B.B. rno6anbHHe ^uHaHcoB^e pwHKu: MacmTa6bi, cTpyKTypa, perynupoBaHue//BeK rno6anuзaцuu.- №2 (8) - 2011. - C.73-98.

2 CoBpeMeHHbie ^uHaHcoBbe pbHKu: MoHorpa^ua; nog peg. B.B. MBaHoBa. - M.: npocneKT, 2014. - 572 c.

3 Frederics S. Mishkin, Kent Matthews and MassimoGi-uliodori. Financial markets and institutions. USA. Prentice Hall, 2012. P. 2.

4 C.n.A6flynnaeB. MaMnaKaTuMu3fla uktucoaum ycumHu

TatMUHnawga Monua 6o3opu cano^uaTuflaH ^oMflanaHum

MyHanumnapu//https://uba.uz/uz/press_center/publica-tions/3054/38260/

ласи ташкил этилади. Капитал бозорида эса "узун пуллар" муомаласи ташкил этилиб, унда асосан акциялар ва облигациялар амал к,илади. Муомала муддати эса бир йилдан ортик булади. Капитал бозорининг пул бозоридан асосий фаркли жих,ати узок муддатли инвестициялардан фойдаланиши билан изох,ланади5.

Та^лил ва натижалар.

2019 йилнинг февраль ойида дунёнинг энг обрули биржаларидан х,исобланган Лондон фонд биржасида Узбекистон тарихида биринчи марта евробондлар, яъни еврооблигацияларни бозорга жойлади. Бунда 5 йиллик 500 миллион доллар-лик евробондларни 4,75 фоиздан, 10 йиллик 500 миллион долларлик евробондларни эса 5,375 фоиздан жойлаштирди. Карз облигацияларини кайтариш муддатлари 2024 йил ва 2029 йиллар килиб белгиланди. Евробондларнинг аксариятини - 75 % ва 78%ини бошкарув фондлари, 20% ва 16 фоизини суFурта компаниялари ва пенсия фондлари, 5% ва 6% фоизини банклар харид килди. Жами жойлаштирилган 1000,0 миллион доллар-лик халкаро облигациялар учун дастлабки беш йилда туланадиган бир йиллик фоизли харажатлар 56,63 миллион долларга тенг, кейинги беш йилда фак,ат 10 йиллик муддатли халкаро облигациялар буйича фоизли туловлар амалга оширилиб, х,ар йиллик микдори 26,88 миллион долларни ташкил этади. 10 йил давомида ушбу халкаро облигациялар буйича туланадиган фоизли харажатларнинг умумий микдори 387,50 миллион долларга тенг6.

2017-2021 йилларда Узбекистон Республи-касини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясининг «Фаол тадбиркорлик, инновацион Fоялар ва тех-нологияларни куллаб-кувватлаш йили»да амалга оширишга оид Давлат дастури ижросини таъмин-лаш, шунингдек, ташки молиялаштириш х,ажмини кенгайтириш ва манбаларини диверсификация-лаш, хорижий инвесторлар учун мамлакатнинг жозибадорлигини ошириш, хорижий инвестици-яларни жалб килиш учун кулай шароитлар яра-тиш максадида Узбекистон Республикаси Прези-дентининг 2018 йил 21 июлдаги «Ташки молиялаштириш манбаларини диверсификациялаш

5 Элмирзаев С. ва бошкалар. Молия бозори. Дарс-лик. Т.: Иктисод-молия, 2019, 9 б.

6 https://www.mf.uz/uz/otchety.html-Узбекистон Республикаси Молия вазирлигининг расмий веб сайти маъ-лумотлари.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

1-расм. Халкаро облигацияларни жойлаштиришдан тушган маблаглардан тармок ва сох,алар

буйича таксимланиши, фоизда1.

буйича кушимча чора-тадбирлар тyFрисида»ги ПК-3877-сон карори кабул килинди2.

Мамлакатимиз конунчилигига мувофик, халкаро еврооблигациялардан келиб тушган молиявий ресурслар Узбекистан Республи-каси Президентининг ва Вазирлар Махкамаси томонидан кабул килинган тегишли меъёрий хужжатларга асосан аник максадлар буйича таксимланади. Шунга мувофик, Узбекистон Республикасининг суверен еврооблигациялари муваффакиятли жойлаштирилгач, улардан келиб тушган молиявий маблаFларни окилона жойлаш-тириш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 2 апрелдаги "Узбекистон Республикасининг илк суверен халкаро облигаци-яларини жойлаштиришдан тушган маблаFлардан самарали фойдаланиш т^рисида" ПК-4258-сонли Карори3 кабул килинди.

Карорга кура, Узбекистон Республикасининг халкаро облигацияларини жойлаштиришдан

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил

2 апрелдаги ПК-4258-сонли Карори асосида муаллиф томонидан тайёрланди.

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 21 июлдаги «Ташки молиялаштириш манбаларини диверсификациялаш буйича кушимча чора-тадбирлар тyFрисида»ги ПК-3877-сонли Карори. - https://lex.uz/ docs/3836474 -

3 https://lex.uz/docs/4266910-Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 2 апрелдаги "Узбекистон Республикасининг илк суверен халкаро облигацияларини жойлаштиришдан тушган мабла^ардан самарали фойдаланиш тутрисида" ПК-4258-сонли Карори.

тушган маблаFлардан самарали фойдаланиш, шу жумладан мамлакат ва халкимиз фаровонли-гини янада оширишда стратегик ахамиятга эга булган инвестиция лойихаларини молиялаштириш максадида Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва Марказий банкининг Узбекистон Республикасининг халкаро облигацияларини жойлаштиришдан тушган маблаFларни куйидаги йуналиш ва максадларга йуналтириш тyFрисидаги таклифлари маъкулланди (1-расм):

1-расм маълумотларидан куриш мумкинки, халкаро капитал бозоридан жалб килинган молиявий маблаFларнинг 89% и ёки 889,2 миллион АКШ долларини аукцион савдолари утказиш оркали тижорат банклари депозитларига тегишли шарт-ларга мувофик жойлаштирилган. Бундан ташкари 2% ёки 20 миллион АКШ долларини «Агробанк» АТБга Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан белгиланган шартларга мувофик субординар карз сифатида кредит линиясини очиш йули оркали хамда 9%и ёки 89,9 миллион АКШ долларини «Навоий кон-металлургия ком-бинати» давлат корхонасига, истисно тарикасида, Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан хорижий валютада бюджет ссудаси сифатида жойлаштирилган.

Бундан ташкари "Узсаноаткурилишбанк" АТБ томонидан корпоратив томондан 2019 йил 25 ноябрда 300 миллион доллар микдоридаги халкаро облигациялар буйича Лондон бир-жасида амалга оширилган савдоларда 150 дан ортик инвесторлардан 1,2 миллиард АКШ дол-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

2-расм. Узсаноатцурилишбанк АТБ еврооблигацияларини сотиб олган компаниялар ва

тармоцлар та^лили1.

Standard

Life Aberdeen pic; 4498

Danske Bank; 3408

Clariden Leu AG; 5500

Sparinvest Holdings SE;2400

Life Financial Inc. (SLF); 8427

лари микдорида буюртмалар келиб тушганлигини ва халкаро облигациялар 5,75 фоиз купон став-каси билан жойлаштирилганлигини таъкидлаши-миз мумкин. Ушбу халкаро облигациялар Буюк Британия (30 фоиз), АК.Ш (16 фоиз), Европа (40 фоиз) х,амда Осиё ва Якин Шарк (14 фоиз) инве-сторлари орасида жойлаштирилди2. Банк томони-дан жойлаштирилган еврооблигацияларни даро-мадлилигини тах,лил килар эканмиз, 2020 йилнинг 24 январь куни еврооблигацияларнинг даромад-лилиги тарихий минимал даража 4,674%га етди. Биржа савдолари ёпилиши х,олатига банкнинг еврооблигациялари даромадлилиги 4,731 дан 4,693 гача камайди, облигацияларнинг нархи номиналдан 104,526% ни ташкил этган. 27 январ куни биржа савдолари очилиш х,олатига эса даро-мадлилик 4,685% ни ва нарх эса 104,559% ни ташкил этган.

Узсаноаткурилишбанк АТБ томонидан чикарилган еврооблигацияларни сотиб олувчилар буйича тах,лил килар эканмиз, буларнинг орасида халкаро Топ бешталикка кирувчи юридик шах-сларни алох,ида курсатиб утиш максадга мувофик деб х,исоблаймиз. Булар орасида Люксембур-гнинг машхур компанияси Sparinvest Holdings SE, Канаданинг Sun Life Financial Inc. (SLF), Швей-

1 httpsTyuzpsb.uz/upload/files-Узсаноаткурилишбанк АТБ нинг расмий веб сайти маълумотлари асосида тай-ёрланди.

2 httpsTyuzpsb.uz/upload/files-Узсаноаткурилишбанк АТБ нинг расмий веб сайти маълумотлари асосида тай-ёрланди.

цариянинг Clariden Leu AG, Буюк Британиянинг Standard Life Aberdeen pic компаниялари ва Дани-янинг Danske Bank банкларини келтириш мумкин. Бундан ташкари, банкнинг еврооблигацияларини сотилишини тармоклар буйича тахлил килар эканмиз, бунда юкори улушни яъни 59%ини молиявий маслахатчи (консультант) компаниялар, 26 фои-зини тижорат банклари хамда 15%и суFурта компаниялари хиссасига туFри келганлигини таъкид-лаш мумкин (2-расм). Таъкидлаш лозимки, банк томонидан 2019 йилда дастлаб еврооблигациялар муваффакиятли жойлаштирилгандан сунг унинг нархи ва даромадлилиги юкори курсаткичларни ташкил килган булса, 2020 йилнинг март ойла-ридан бошлаб бутун жахонда юз бераётган пандемия муносабати билан еврооблигацияларнинг даромадлилик курсаткичларини пасайганлигини кузатиш мумкин.

Иктисодиётнинг реал сектори корхоналарига халкаро капитал бозоридан молиявий ресурс-ларни жалб килиш амалиётини тахлил килар эканмиз, мазкур жараёнларда халкаро йирик молия институтлари Жахон банки, Европа тикланиш ва тараккиёт банки, Ислом тараккиёт банки, Осиё тараккиёт банки кабиларнинг улуши юкори экан-лигини таъкидлаш лозим.

Кейинги йилларда мамлакатимиз корпо-ратив секторида фаолият юритаётган йирик акциядорлик компанияларининг инвестицион дастурларини молиялаштириш ва биргалик-даги лойихаларини амалга оширишда Осиё

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

1-жадвал. 2015-2019 йиллар мобайнида Осиё тарак,к,иёт банки томонидан жалб ^илинган молиявий ресурсларнинг тармок,лар кесимидаги тах,лили (миллион АКШ долларида)1

№ Лойих,аларнинг номланиши ва йуналиши Молиявий ресурслар х,ажми Биргаликда молиялаштириш микдори Биргаликдаги молиялаштириш тури

1 Электр энергияси х,исобини такомиллаштириш - 4 боскич 300,0 70,0 Карз, грант ва аралаш куринишда

2 Кишлокларда арзон уй-жойлар дастури 500,0 300,0 Карз, грант ва аралаш куринишда

3 Аму Бухоро ирригация тизимини кайта тиклаш 220,0 100,0 Карз, грант ва аралаш куринишда

4 Иктисодий бошкарувни такомиллаштириш дастури 300,0 670,57 Карз, грант ва аралаш куринишда

5 Кишлок жойларни комплекс ривожлантириш учун уй-жой курилиши - 3 Транш 100,0 100,0 Карз, грант ва аралаш куринишда

6 Электр энергия ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш 450,0 640,0 Карз, грант ва аралаш куринишда

7 Савдони молиялаштириш дастури 149,63 156,91 Суверен булмаган куринишда

Жами 2019,63 2037,48

тараккиёт банкининг маблаFлари билан ишти-роки юкори уринни эгаллаб келмокда. 2015-2019 йиллар мобайнида корпоратив секторнинг турли тармоклари ва йуналишлари 2020 миллион АК,Ш доллари микдорида маблаFлар йуналтирилган булса шундан юкори улушни 500 миллион. АКШ долларини кишлок жойларида арзон-уй жой-ларни курилиш сох,асида фаолият юритаётган компаниялар х,иссасига туFри келмокда (1-жав-дал).

Жадвал маълумотларидан куринадики, карз ва грант маблаFлари х,исобига электр энергия сарфи х,исобини такомиллаштириш максадларига 2015-2019 йиллар мобайнида жами 300 миллион АКШ доллари микдорида маблаFлар жалб килинган. Бундан ташкари электр энергия ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш максадида умумий киймати 1,0 миллиард АКШ. доллари-дан ортикрок маблаFлар жалб килинган. Шундан 640,0 миллион АКШ доллари х,амкорликдаги молиялаштириш асосида амалга оширилган лойих,алар х,исобланади. Узбекистон республи-каси Президентининг 2018 йил 23 октябрдаги "Электр энергетикаси тармоFини жадал ривож-лантириш ва молиявий баркарорлигини таъ-

1 https://www.adb.org/-Q^e тараккиёт банкининг йиллик х,исобот маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.

минлаш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-3981-сонли Карорига мувофик "Андижон, Наманган, ФарFона, Кашкддарё ва Сурхондарё вилоятларида электр энергияси истеъмолини назорат килиш ва х,исобга олишнинг автоматлаштирилган тизимини (АСКУЭ 4-фаза) жорий этиш" лойих,асини амалга ошириш учун кузда тутилган Осиё тараккиёт банкининг 300 миллион АКШ доллари микдоридаги карз маблаFлари х,исобига республиканинг бошка худудларида ЭЭХО ва НКАТ (Электр энергиясини х,исобга олиш ва назорат килишнинг автоматлаштирилган тизимига)ни жорий этиш лойих,асини амалга ошириш белгиланган.

Умуман олганда, банк 2018 йилда умумий киймати 21,6 миллиард АКШ долларига тенг янги турдаги кредитлар ва грантларни ажратди, уларнинг 1,1 миллиард доллари Узбекистонга берилди. ОТБга 68 та мамлакат аъзо булсада, утган йилда кредитларнинг карийб 5 фоизи Узбекистонда иктисодий, ижтимоий ва инфрату-зилма лойих,аларини ривожлантириш учун ажра-тилган. Сунгги йилларда халкаро молия инсти-тутларининг Узбекистондаги фаолияти анча кен-гайди. Уларнинг Республикада амалга оширила-ётган турли лойих,алар учун ажратган кредит ва грантлар куринишидаги инвестициялари х,ажми бир неча баробарга ошди. Юкорида 1-жадвалда ОТБ томонидан иктисодиётнинг турли тармоклари

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

3-расм. Халкаро капитал бозоридан жалб килинган маблаглар тах,лили (2019 йил 30 июн

^олатига)1.

8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0

Сунгги 8 йилда эса уртача йиллик сумма карийб 7 бараварга усган (4-расм).

Утган йили жалб килинган маблаFлар 1,4 миллиард АК.Ш долларини ташкил этган холда, рекорд даражага етди. Бирок, жорий йилда бу рекорд янгиланиши мумкин. Чунки, жорий йил-нинг дастлабки олти ойида банк томонидан Узбекистонга 892 миллион АКШ доллари ажра-тилган. Жахон банки томонидан молиялашти-рилаётган лойихалар кенг турдаги тармокларни камраб олаётган булсада, уларнинг карийб ярми давлат бошкаруви, ирригация ва кликни саклаш тизимларини ривожлантириш буйича амалга оширилмокда.

Узбекистон 1992 йил апрель ойидан бошлаб Европа тикланиш ва тараккиёт банки (ЕТТБ)нинг аъзоси хисобланади. Тошкентда 1993 йил май ойида ушбу банкнинг ваколатхонаси очилган эди. Карийб 10 йил давомида банк томонидан уму-мий киймати 800 миллион еврога тенг лойихалар молиялаштирилди. Бирок, 2005 йил июль ойи-нинг охирларида ЕТТБ Узбекистонда дастур-ларини молиялаштиришни чеклаш ёки буткул тухтатишини эълон килди. 12 йиллик танаффусдан сунг 2017 йилнинг март ойида ЕТТБ Узбекистон билан хамкорликни кайта тиклади ва томонла-раро узаро Меморандум имзоланди. Мазкур хужжат Узбекистонда банк маблаFларини жалб килиш хисобига лойихаларни амалга ошириш учун янги дастлабки хужжат булиб хизмат килади. Шу билан ЕТТБ ва Узбекистон уртасидаги муно-сабатларнинг янги даври бошланди. 2017 йил-

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

буйича лойихаларнинг улушини тахлилини куриб чикадиган булсак, куйидаги расм маълумотлари оркали Европа тараккиёт ва тикланиш банки ва Жахон банкидан жалб килинган маблаFлар дина-микасини куриб чикамиз (3-расм).

Европа тикланиш ва тараккиёт банки томонидан ажратилган жами кредитларнинг умумий хажми 1569 миллион долларни ташкил этган булса, шундан бугунги кундаги кредит портфе-лининг умумий микдори 700 миллион долларни ташкил этмокда. Жахон банки томонидан амалга оширилган молиялаштиришнинг умумий сум-маси 6741 миллион долларни ташкил этган булса, амалдаги лойихалар буйича молиялаш суммаси 4338 миллион доллардан иборат булганлигини таъкидлашимиз мумкин. ОТБ томонидан Марка-зий Осиёдаги молиялаштирилаётган лойихаларни тармоклар буйича таксимланиши масаласига кел-сак, 80% лойихалар туртта йуналиш буйича амалга оширилмокда: энергетика, транспорт, молия сек-тори ва давлат бошкаруви сохасида.

Жахон банкининг 1994 йилдан бошлаб респу-бликадаги лойихаларни молиялаштириш хажми динамикасига назар ташлайдиган булсак, 2011 йилдан бошлаб усиш суръати яккол куринади. 1994 йилдан 2010 йилгача Жахон банкидан жалб килинган маблаFларнинг уртача микдори йилига карийб 68 миллион АКШ долларини ташкил этган.

1 https://www.adb.org/ru/news/adb-uzbekistan-гепеш^еуе1ортеп^раИ:пег$Ыр-пеш-5-уеаг^^еду-маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёр-ланди.

4-расм. Жа^он банкидан жалб цилинган молиявий ресурслар динамикаси та^лили1.

нинг ноябрь ойидан бошлаб ЕТТБ ваколатхонаси Тошкентдаги фаолиятини тиклади. 2018 йилда банк томонидан Узбекистонга к,арийб 400 миллион евро микдорида маблаF ажратилди2. Бу маз-кур банк ва Узбекистон уртасидаги узаро муно-сабатлар тарихида максимал даражадаги йиллик маблаFдир.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Хулоса ва таклифлар.

Бугунги кунда мамлакатимиз акциядорлик жамиятлари томонидан халкаро капитал бозо-ридан молиявий ресурслар жалб килиш амали-ётини ривожланиб бораётганлиги шароитида, мазкур жараёнларга нафакат тижорат банклари балки иктисодиёт реал сектори корхоналарини кенгрок жалб килиш лозим. Ушбу амалиётни такомиллаштириш оркали мазкур акциядорлик жамиятларининг устав капиталида давлатнинг улушини боскичма-боскич камайтириш, халкаро молия бозорига интеграциялашувни кучайтириш, мустакил халкаро рейтинг индексларига эга булиш ва замонавий корпоратив бошкарув механизмини ривожлантиришга ижобий таъсир курсатади.

Хукуматимиз томонидан суверен халкаро облигацияларни халкаро бозорга муомалага чикарилиши билан ботлик максадлар факат иктисодиётни инвестициявий маблатлар билан таъминлаш эмаслиги, балки суверен халкаро облигацияларнинг жах,он халкаро молиявий

бозорларида жойлаштирилиши мамлакатимиз иктисодий салох,иятининг халкаро майдонда эъти-роф этилишига эришиш, Узбекистон учун бозорда "Ьеп^тагк"3 яратиб, йирик давлат корхоналари ва банклари учун жах,он молия бозорларида уз облигацияларини жойлаштириш ва шу асосда инвестицион лойих,аларни мустакил молиялаш-тириш учун замин яратиши тутрисидаги хулоса-лар шакллантирилди.

ОТБ томонидан ажратилган маблатларнинг умумий микдори 7516 миллион долларни таш-кил этган булса, шундан кредитлар шаклида ажратилган маблатлар 99% х,амда грант ва техник кумак шаклида ажратилган маблатлар эса, атиги 1,3% ни ташкил этган. Уз навбатида таъ-кидлаш лозимки, Осиё минтака давлатлари ора-сида Тожикистон 70% дан ортитини грант ва техник кумак куринишида жалб килган булса, Киртизистоннинг хам жалб килган маблатлари орасида юкори улушни грант ва техник кумак куринишидаги жалб килинган маблатлар ташкил килади. Бирок Узбекистон ва К,озотистоннинг ОТБдан жалб килган маблатларининг карийб 99 фоизи кредитлардан иборат эканлиги тах,лил нати-жаларидан маълум.

ЕТТБ томонидан молиялаштирилаётган лойих,алар асосан учта йуналишга каратилган.

1 https://uzanalytics.com/iqtisodiedn1 -тах,лилий маъ-лумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.

https://uzanalytics.com/iqtisodi%D0%B5t/4942/-"Узбекистон х,аётига оид тах,лилий маколалар пор-тали" веб сайтининг маълумотлари.

3 Бэнчмарк (инглиз тилида - мулжал, намуна) - молия бозори ва унинг сегментлари молиявий х,олатини бах,олаш учун фойдаланиладиган курсаткич. Шунинг-дек, молия бозорининг ривожланиши ва даромад-лиликнинг шаклланиши учун зарур булган, фоиз ставкаларни белгилаш буйича асос сифатида х,ам кулланилади.

Булар: шахар ва к,ишлок, инфратузилмаларини ривожлантириш, энергетика ва молия сектори. Узбекистан Марказий Осиё буйича ОТБдан энг куп сармоя жалб киладиган мамлакат хисобланади. Жахон банки ва ЕТТБдан фаркли уларок, Узбекистоннинг ОТБ билан муносабат-ларини анча баркарор деса булади. ОТБ 1995 йилдан буён энергетика, банк ва молия сектори, сув таъминоти ва транспортни ривожлантириш

буйича йирик лойихаларни амалга оширишда Узбекистоннинг асосий хамкорларидан бири саналади. Уйлаймизки, истиклолда хам мамлака-тимиз корпоратив секторига халкаро йирик молия институтлари томонидан молиявий ресурсларни жалб килиш, ушбу маблаFларни юкори иктисодий самарадорликка эга булган соха ёки тармокларга йуналтириш буйича самарали ишлар амалга оши-рилади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 21 июлдаги «Ташки молиялаш-тириш манбаларини диверсификациялаш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги ПК-3877-сонли Карори.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 2 апрелдаги "Узбекистон Респу-бликасининг илк суверен халкаро облигацияларини жойлаштиришдан тушган маблаFлардан самарали фойдаланиш туFрисида" ПК-4258-сонли Карори.

3. Абдуллаев С.П. Мамлакатимизда иктисодий усишни таъминлашда молия бозори салохиятидан фойдаланиш йуналишлари. - //https://uba.uz/uz/press_center/ publications/3054/38260/

4. Иванова В.В. Современные финансовые рынки: Монография; под ред.В.В. Иванова. -М.: Проспект, 2014 г. - 572 с.

5. Касимова, М.И. Рынок капиталов: сущность, содержание и его место в системе рыночных отношений//Фундаментальные исследования. - 2016. - С. 152-156.

6. Лапшина З.В., Прахт К.С. Рынок капитала: структура и функции//Экономика и социум - № 2-3 (15). - 2015. - с. 141-145.

7. Рубцов Б.Б. Глобальные финансовые рынки: масштабы, структура, регулирование//Век глобализации.- №2 (8) - 2011. - С.73-98.

8. Тошматов Ш.А. Узбекистон халкаро облигацияларининг жахон молиявий бозорларида жойлаштирилиши: риск ва прогнозлар. http://review.uz/

9. Элмирзаев С. ва бошкалар. Молия бозори. Дарслик. Т.: Иктисод-молия, 2019, 9 б.

10. Элмирзаев С.Э., Рахмедова М.Н., Холиков X. Суверен еврооблигациялардан тушган маблаFларнинг кайта таксимланиши ва уларнинг самарадорлиги// "Халкаро молия ва хисоб" илмий электрон журнали. № 3, июнь, 2020 йил

11. Frederics S. Mishkin, Kent Matthews and MassimoGiuliodori. Financial markets and institutions. USA. Prentice Hall, 2012. P. 2.

12. Perridon L. Finanzwirtschaft der Unternehmung/L.Perridon. M. Steiner, Munchen: Verlag Vahlen, 2008. S. 150.

13. https://uzpsb.uz/upload/files-Узсаноаткурилишбанк АТБ нинг расмий веб сайти.

14. https://www.adb.org/-Осиё тараккиёт банкининг веб сайти.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.