Научная статья на тему 'Кичик бизнесни халқаро кредитлар ҳисобидан инвестициялаш'

Кичик бизнесни халқаро кредитлар ҳисобидан инвестициялаш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
233
63
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кичик бизнес субъектлари / халқаро кредитлар / инвестициялар / кредит линиялари / инвестицион лойиҳалар / халқаро инвестицион кредитлар / фоиз ставкалари / чайқалувчи ставка / бозор ставкаси / имтиёзли ставка / кредит баҳоси / пул оқими / субқарздор / маржа / солиқ имтиёзлари / микрофирмалар / кичик корхоналар / ягона солиқ тўлови ставкаси / молиявий таваккалчиликлар / миллий валюта / инфляция / девальвация / халқаро ссуда капиталлари бозори / депозитлар / халқаро лизинг / субсидиялаш / кичик бизнес субъектларининг экспорт салоҳияти. / small business subjects / international loans / investments / credit lines / investments projects / international investment loans / interest rates / loans prices / cash flows / sub debtor / margin / tax privileges / micro firms / small-sized businesses / rate for the common tax payment / financial risks / national currency / inflation / devaluation / market of international loan capitals / deposits / international leasing / subsidizing / export potential of small business subjects

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рузиева Д. И.

Мақолада кичик бизнес субъектларини инвестициялаштиришда жалб этилаётган халқаро кредитлар ва уларни жалб этишнинг афзалликлари, халқаро лизинг кредитларидан кенг фойдаланиш йўллари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INVESTMENT OF SMALL BUSINESS SUBJECTS DUE TO INTERNATIONAL CREDITS.

In the article is considered ways of international loans attraction to investment of small business and their advantages, as well describing of credit lines extending in form of the wide range of international leasing.

Текст научной работы на тему «Кичик бизнесни халқаро кредитлар ҳисобидан инвестициялаш»

Рузиева Д.И.

Бухоро мух,андислик технология институти "Менежмент" кафедраси мудири, доцент

КИЧИК БИЗНЕСНИ ХАЛКАРО КРЕДИТЛАР ЩОБИДАН ИНВЕСТИЦИЯЛАШ

Халцаро кредитлар, асосан, кредит линиялари очиш йули билан Узбекистон Республикасида фаолият юритаётган кичик бизнес субъектларининг инвестициявий харажатла-ри молиялаштирилмоцда. Битта кредит шартномаси дои-расида хорижий валютада бир нечта кредит олиш мумкин-лиги халцаро кредитларни жалб этишнинг муцим афзалли-клардан бири цисобланади.

Мамлакат кичик бизнесини куллаб-кувватлашдаги ах,амияти, шубх,асиз, сезиларли иктисодий ах,амиятга моликдир.

1-жадвалдан куринадики, халкаро кредит-ларнинг микдори кичик бизнес субъектларининг инвестицион лойих,аларини молиялашти-риш имконини беради. Халкаро кредитлар ка-мида 250 минг евро микдорида берилмокда. Шунингдек, имтиёзли даврнинг мавжудлигини х,ам халкаро инвестицион кредитлардан фой-даланиш самарадорлигини таъминлаш нуктаи назаридан ижобий бах,олаш мумкин.

Аммо кичик бизнес субъектларининг инвестицион харажатларини молиялаштириш максадида жалб этилаётган халкаро кредитлар-нинг фоиз ставкалари юкори. LIBIDнинг йиллик даражаси 3,5-4,0% булиб турган шароитда ре-спубликамизга жалб этилаётган халкаро кре-дитларнинг фоиз ставкалари 10-12% булиши унинг жуда юкори эканлигини курсатади. Бу эса, халкаро кредитлардан фойдаланиш жози-бадорлигига салбий таъсир этади. Сабаби, фоиз ставкаси кредитнинг бах,оси х,исобланади.

Халкаро кредитларнинг уз вактида кайтишини таъминлаш бевосита кичик бизнес субъектлари пул окимининг баркарорлигига боFлик. Пул окими баркарор булмаса, кредитнинг кайтмаслик эх,тимоли ортади. Нати-жада, тижорат банклари субкарздор сифа-тида халкаро кредитни муддатидан олдин кайтаришга мажбур булади. Бунда банк зарар куриши мумкин. Бунинг сабаби шундаки, талаб-га жавоб берадиган янги инвестицион лойих,а булмаса, кайтарилган халкаро кредитни хори-

жий банкларга LIBOR ставкаси буйича жойлаш-тиришга туFри келади. Натижада банк хорижий банкнинг маржаси микдорида зарар куради.

Кичик бизнес субъектларининг туловга кобиллигини бах,олаш халкаро кредитларни уз вактида ва тулик кайтарилишида мух,им урин тутади. Шу сабабли, хорижий кредит линия-сини кабул килиб олган республикамиз тижорат банклари кичик бизнес субъектларининг туловга кобиллигини бах,олашга жиддий эъти-бор каратишлари лозим. Чунки, халкаро кредитни кичик бизнес субъекти кайтара олмай колган такдирда, у кредит линиясини кабул килиб олган мамлакат банки томонидан хорижий банкка кайтарилади.

Тараккий этган мамлакатларнинг банк амалиётида кичик бизнес субъектларининг туловга кобиллигини бах,олашда асосий эъ-тибор улар умумий пул окимининг етарлили-гига каратилади. Бунда кичик бизнес субъектларининг умумий пул окими пул маблаFлари кирими ва чикими уртасидаги фарк сифати-да аникланади. Унинг етарлилигини бах,олаш учун умумий пул окими кичик бизнес субъек-тининг жами карз мажбуриятлари суммасига булинади. Агар ушбу курсаткич 0,30 дан паст булмаса, хужалик юритувчи субъектнинг пул окими етарли, деб х.исобланади1.

Таъкидлаш жоизки, сунгги йилларда респу-бликамизда кичик бизнес субъектларига бери-лаётган солик имтиёзлари уларнинг пул окими

банковское дело. Учебник. Под ред. проф. О.И. Лав-рушина. - Москва: КНОРУС, 2008. - С.387.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

1-жадвал.

Кредит берган хорижий муассаса Кредит микдори Кредит муддати Кредитнинг йиллик % ставкаси

Осиё тараккиёт банки Кредитнинг максимал микдори 1,5 млн. АКШ доллари 5 йилгача (имтиёзли давр - 3 ой) 10,5% - 12,0%

Коммерцбанк (Германия) Кредитнинг максимал микдори 500 минг евро 5 йилгача (имтиёзли давр - 1,5 йилгача) EVRIBOR +маржа (1,95%) + банк маржаси (3%)

Ландесбанк (Германия) Кредитнинг минимал микдори 250 минг евро 10 йилгача (имтиёзли давр - 3 йил) EVRIBOR + маржа (2,0%) + банк маржаси

"КфВ" банк Кредитнинг максимал микдори 400 минг евро 3 йилгача (имтиёзли давр - 6 ой) 12%

Хусусий секторни ривожлантириш Ислом корпорацияси Кредитнинг максимал микдори 500 минг АКШ доллари 5 йилгача (имтиёзли давр - 1 йил) 12%

Узбекистан Республикасида кичик бизнес субъектларининг инвестицион харажатларини молиялаштириш мак,садида жалб этилган халкаро кредитларнинг шартлари1

баркарорлиги ошишига хизмат килмокда. Ху-сусан, 2011 йилда микрофирмалар ва кичик корхоналар учун ягона солик тулови ставкаси амалдаги 7 фоиздан 6 фоизга туширилган эди. 2012 йилда эса, мазкур ставка 5 фоиз килиб бел-гиланди. Шунингдек, "Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили" Давлат дастурига мувофик, 2014 йилнинг 1 апрелига кадар кичик бизнес субъектларининг молиявий-хужалик фаолияти-ни солик текширувидан утказиш такикланди.

Кайд этиш жоизки, кичик бизнес субъектларининг халкаро кредитларни кайтариш эх,тимоли молиявий рискларга х,ам боFлик булиб, инфляциянинг кучайиши, миллий ва-лютанинг кадрсизланиши халкаро кредитларни кайтариш билан боFлик булган харажат-ларнинг ортишига олиб келади. Шу сабабли, халкаро кредитлардан фойдаланиш самара-дорлигини таъминлаш макродаражада аник чора-тадбирларни амалга оширишни такозо этади.

Кредитлар кай турдаги фоиз ставкалари-да олинганлиги халкаро кредитлардан фойдаланиш самарадорлигини белгиловчи мух,им омиллардан бири х,исобланади.

Кичик бизнес субъектлари учун халкаро кредитни катъий белгиланган фоиз ставкала-рида олиш кулай. Чунки, халкаро ссуда капи-таллари бозорида халкаро кредитларнинг фоиз ставкалари узгаришидан катъий назар белгиланган ставкада фоиз туланади.

Халкаро кредит чайкалувчи ставкада бе-рилганда уни кайтариш билан боFлик булган харажатларнинг ошиб кетиш хавфи юзага ке-

1Жадвал Узбекистон Республикаси Марказий банки-нинг статистик маълумотлари асосида муаллиф томо-нидан тузилди.

лади. Одатда, халкаро кредитларга булган та-лаб ошганда ёки уларга булган талаб узгармай колган шароитда депозитлар таклифи камай-ганда халкаро кредитларнинг бах,оси ошиб ке-тади.

Хорижий банклар х,ар доим халкаро кредитларни чайкалувчи ставкаларда беришдан ман-фаатдордир. Чунки, бунда халкаро кредитнинг фоиз ставкаси узгаришидан катъий назар банк оладиган даромад, яъни маржа узгармасдан колади.

Кичик бизнес субъектларининг инвестицион харажатларини молиялаштиришда, халкаро амалиётда, халкаро лизинг кредитларидан кенг фойдаланилади.

Аммо республикамизда миллий валютанинг девальвация булишининг давом этаётганлиги натижасида хорижий валюталарда берилаётган халкаро лизинг кредитларини кайтаришда му-аммолар юзага келиш эх,тимоли юкори.

2000 йилда сумнинг АКШ долларига нисба-тан девальвация даражаси 29,3 фоизни ташкил этган булса, ушбу курсаткич 2005 йилда - 9,5%, 2006 йилда - 8,1%, 2007 йилда - 5,6%, 2008 йилда - 4,6%, 2009 йилда 4,5%, 2011 йилда эса 9,5 %ни ташкил килди2.

Шунингдек, тижорат банклари ресурсла-рининг умумий х,ажмида узок муддатли де-позитларнинг кичик салмокка эга эканлиги халкаро лизинг кредитлари х,ажмини ошириш-га тускинлик килади.

2012 йилнинг 1 январь х,олатига, "Агробанк" ОАТда бир йилдан ортик муддат-га жалб килинган депозитларнинг брутто де-

2Узбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

позитлар х,ажмидаги салмоFи атиги 23,5%, Кишлоккурилишбанкда 27,8%ни ташкил этди.

Узбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов республикамиз банкларининг ин-вестицион жараёнлардаги иштирокини ку-чайтиришнинг зарурлиги масаласига алох,ида тухталиб, жумладан, шундай деб таъкидлаган эдилар: "Биз нафакат корхоналар томонидан инвестиция лойих,аларини амалга ошириш-ни жадаллаштиришни, балки бундан тижорат банклари канчалар манфаатдор экани ва улар бу лойих,аларда уз кредит ресурслари билан нечоFли фаол иштирок этаётганини х,ам кузда тутамиз. Бунинг учун тижорат банклари етарли капиталга эга, молиявий баркарор булиши ло-зим, бир суз билан айтганда, улар йирик инвестиция институтларига айланиши даркор"1.

Фикримизча, инвестициявий лойих,аларни амалга ошириш натижасида олинган мах,сулотларнинг 30 %дан ортик кисмини экспорт киладиган кичик бизнес субъектларига бериладиган халкаро инвестициявий кредит-ларни имтиёзли ставкаларда берилишини таъ-минлаш ва уларнинг бозор ставкаси ва имтиёзли ставкаси уртасидаги фаркни давлат бюдже-тининг маблаFлари х,исобидан субсидиялашни жорий килиш лозим.

Ушбу таклифнинг амалиётга татбики, кичик бизнес субъектларининг экспорт имкониятини сезиларли даражада ошириш имконини бера-ди. Бу эса, мамлакат ички валюта бозорида хо-рижий валюталар таклифининг ошишига олиб келади. Холбуки, х,озирги даврда, республика-мизда кичик бизнес субъектларининг экспорт имконияти унинг реал х,олатига мос эмас. Ху-сусан, 2011 йил якуни буйича, кичик бизнес-нинг Узбекистон импортидаги улуши 37,4%ни ташкил этгани х,олда, унинг экспортдаги улуши 18,8%ни ташкил килди2.

Кичик бизнес субъектларининг инвестициявий харажатларини молиялаштириш максадида жалб этилган кредит линияларини узлаштиришда, фикримизча, кичик бизнес субъ-екти томонидан халкаро кредитни муддатидан олдин кайтариш масаласига аниклик киритили-ши лозим. Бунинг сабаби шундаки, республикамиз тижорат банклари томонидан х,озирги даврда халкаро кредитни муддатидан олдин кайтаришга рухсат этилмокда. Аммо хорижий банклар, одатда, берилган халкаро кредитни муддатидан олдин кайтарилишига рози эмас. Чунки, кредит муддатидан олдин кайтарилса, ундан олинадиган даромад микдори камаяди.

Фикримизча, республикамиз банк амалиёти-да кичик бизнес субъектларига хорижий кредит линиялари оркали олинган халкаро кре-дитларни муддатидан олдин кайтариш имко-нини бериш лозим. Чунки, кичик бизнес субъ-ектларида пул окими баркарор эмас. Бун-дай шароитда, кредитни кайтариш вакти кел-ганида кичик бизнес субъектининг жорий х,исобракамида пул маблаFлари булмай колиши мумкин. Бирок, тижорат банки муддатидан олдин кайтарилган кредитни янги инвестициявий лойих,ага йуналтириш имконига эга булиши лозим. Акс х,олда, тижорат банки халкаро кре-дитнинг кайтарилган кисмини хорижий банк-ка депозит сифатида жойлаштиришга мажбур булади ва бунда зарар куради. Чунки, хорижий банк жойлаштирилган депозитга LIBOR буйича фоиз тулайди. Натижада республикамиз тижорат банки спрэд микдорида зарар куради.

Хулоса килиб айтганда, кичик бизнес субъектларининг инвестициявий харажатларини молиялаштиришда халкаро кредитлар мух,им урин тутади. Шу билан бирга, халкаро кредит-ларни жалб килиш ва узлаштириш самарадор-лигини таъминлаш аник чора-тадбирларни амалга оширишни такозо этади.

Адабиёт

1. Каримов И.А. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровон-лигини юксалтиришдир. - Т.: Узбекистон, 2010.

2. Банковское дел. Учебник. Под ред. проф. О.И. Лаврушина. - М.: КНОРУС, 2008.

3. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари.

4. Узбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари.

1Каримов И.А. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлигини юксалтиришдир. - Т.: Узбекистон, 2010. - Б.57.

2Статистический ежегодник Узбекистана за 2011 год. - Т.: 2012. - С.45.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.