Научная статья на тему 'ХАЛҚ АМАЛИЙ САНЪАТИДА МИСГАРЛИК САНЪАТИНИ ТУТГАН ЎРНИ'

ХАЛҚ АМАЛИЙ САНЪАТИДА МИСГАРЛИК САНЪАТИНИ ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
289
38
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Халқ амалий санъати / моддий маданият / қимматбаҳо металлар / мис / халқаро кўргазмалар. / Folk arts / material culture / precious metals / copper / international exhibitions.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Дилшоджон Мирзамахмудович Сидиқов

Мақолада қадимий саналган мисгарлик санъати, бу санъат тури, тарихи ҳақида сўз юритилади. Бугунги кунда йўқолиб бораётган бу амалий санъат тури ўрганиш ва келажак авлодга етказиш долзарб саналади. Шу боисдан ёшларга қадимий санъатимиз ҳақида ҳам назарий, ҳам амалий билимларни беришимиз зарур.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PLACE OF COPPERSMITHING IN FOLK APPLIED ART

The article deals with the ancient art of coppersmithing and the type and history of this art. This type of applied art, which is disappearing today, is relevant to study and pass on to future generations. That is why we need to give young people both theoretical and practical knowledge about our ancient art.

Текст научной работы на тему «ХАЛҚ АМАЛИЙ САНЪАТИДА МИСГАРЛИК САНЪАТИНИ ТУТГАН ЎРНИ»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

ХАЛК АМАЛИЙ САНЪАТИДА МИСГАРЛИК САНЪАТИНИ ТУТГАН

УРНИ

Дилшоджон Мирзамахмудович Сидиков

19-сонли болалар мусика ва санъат мактаби Тасвирий санъат фани укитувчиси,

Наманган вилояти, Учкургон тумани

АННОТАЦИЯ

Маколада кадимий саналган мисгарлик санъати, бу санъат тури, тарихи хакида суз юритилади. Бугунги кунда йуколиб бораётган бу амалий санъат тури урганиш ва келажак авлодга етказиш долзарб саналади. Шу боисдан ёшларга кадимий санъатимиз хакида хам назарий, хам амалий билимларни беришимиз зарур.

Калит сузлар: Халк амалий санъати, моддий маданият, кимматбахо металлар, мис, халкаро кургазмалар.

THE PLACE OF COPPERSMITHING IN FOLK APPLIED ART

Dilshodjon Mirzamaxmudovich Sidiqov

Teacher, Music and Art School No. 19, Namangan

ABSTRACT

The article deals with the ancient art of coppersmithing and the type and history of this art. This type of applied art, which is disappearing today, is relevant to study and pass on to future generations. That is why we need to give young people both theoretical and practical knowledge about our ancient art.

Keywords: Folk arts, material culture, precious metals, copper, international exhibitions.

КИРИШ

Мис - кадим замонлардан инсониятга маьлум булган металл саналади. Мис ва унинг котишмалари инсониятнинг моддий маданиятини усишида катта ахамиятга эга булган. Кадимда юнонлар мис рудасини биринчи булиб Кипр оролларидан казиб олганликлари боис, унинг номи лотинча "киргит" деб аталган. Мис табиатан таркибида темир, кумуш хаттоки олтин булган руда холида учрайди. У инсоният хаётий физиологик жараёнида катнашадиган мухим элемент хисобланади [1-3].

Соф мис, мис рудаларини кайта ишлаш йули билан олинади. Ундан мохир усталар лаган, офтоба, жом, самовар ва шу каби бошка кундалик эхтиёж

SCIENTIFIC PROGRESS

VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021 ISSN: 2181-1601

бумларини ясайди. Кадимда мисгар усталар соф мисни совук холда ишлатганлар, шунинг учун хам мис буюмлар юмшок хамда мурт булган. Кейинчалик эса мис ва калай котишмасидан хосил килинган бронзадан фойдаланилган. Бронзадан ишланган буюмлар бирмунча мустахкам булган.

VIII—XIII асрларда кимматбахо металлардан килинган идишлар ислом дини дунёсининг купгина худудларида урф булиб колган эди. Олтиндан жуда куп нарсалар ишланар, биноларнинг безакларига олтин суви югуртириларди. Кейинчалик эса хом ашё сифатида биргина кимматбахо металларнинг узи кифоя килмай, анча арзон материаллар мис ва унинг турли котишмалари ишлатилди. Кизил мисдан хар хил кузалар, декчалар, идиш-товоклар, жездан ва сарик мисдан гёмдонлар, поймонлар, ок мис хамда бринждан кузалар, тогоралар, катта-кичик пиёла ва шу кабилар ясалар эди. Булар ясалиши натижасида уз-узидан мисгарлик санъати юзага келди.

АСОСОЙ КИСМ

Мисгарлик санъати энг нафис ва мураккаб санъат тури булиб, битта яхлит санъат асари тайёр булиши учун уч хил хунарманд уста тер тукади. Улар: -Мисгар; -Рихтагор; -Кандакор.

Мисгар- сарик, кизил мис рудасидан турли идишларнинг шаклини ясаб, ички ва ташки кисмини сирлаб калайлаган.

Мис идишлар ясаш асосан икки хил булар эди: "табанок" - эритиб куйиш ва "хоискори" - болгалаб ясаш [1].

Рихтагор- буюмнинг айрим деталларини масалан, дастаси, копкоги, куббасининг учи (сонуласини), тумшуги ва бошка кисмларини ясаган ва мисгарнинг идишларига мослаб, бириктирган.

Кандакор- буюм булакларини ичини кум ёки албастер аралашмаси билан зичлаб тулдириб, очик жойларини мис булаклари билан ёпиб унинг устидан пулат калами ёрдамида уйиб хамда йуниб чиройли нафис накшлар билан безаб тайёр буйумни халк хизматига топширган.

Курама тогларининг жануби-гарбий кисмидан Кизилкум хамда Нурота тогларидан топилган топилмалар миснинг Урта Осиёда кадимдан ривожланганлигини исботлайди.

XI асрнинг урталарида Урта Осиё халк амалий санъатида катта бурилиш булди. Кандакорлик тез суръатлар билан ривожланди, мис ва унинг котишмаларидан янги-янги буюмлар пайдо булди, турли туртбурчакли баркашлар, корни шарсимон хамда буйнига накш солинган кузалар, ярим доира

SCIENTIFIC PROGRESS

VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021 ISSN: 2181-1601

кетмонлар, сиёхдонлар, ховонча ва бошкалар жуда куп ишлатилар эди. Бу буюмларнинг юзаларига буртма кандакорлик усулида накш ишлаш камайиб бориб, унинг урнига уйиб накш ишлаш (гравюра) урф булиб колди [2-6].

XVIII—XIX асрларда Бухоро, Самарканд, Кукон, Хива каби шахарларда аъло даражали бронза ва мисдан идишлар ясаш кенг таркалган. Мисгарлик саньатининг узига хос мактаблари сифатида Бухоро, Кукон, Тошкент, Самарканд, Хива ва бошка шахарларни келтиришимиз мумкин. Ушбу мактабларнинг бир-биридан фарки буюмга берилаётган накшларда. Мисол учун, Бухоро кандакорлик мактаби усталари буюмларга накш солишда "гирех" накш услубидан фойдаланса, Тошкент кандакорлик мактаби усталари "ислимий" накшлар асосида буюмларга безак берадилар.

Кукон мисгарлик мактабининг кандакорлик андозаси Бухоро мактабидан олинган булиб, кейинчалик бу мактаб усталари буюмлар юзасини хам гирех, хам ислимий накшларнинг бирикишидан хосил булган мураккаб накш туридан фойдаланиб идишлар юзасини сайкаллаганлар. Лекин Бухоро усталари накшни буюмга ёддан уйиб ишласалар, Кукон усталарида накшларнинг расмлари булган. Бу расмларни усталар узлари чизар, баъзида тайёр суратлардан фойдаланганлар. Куконлик уста Мулла Аттаулла Мухаммад Ражаб угли 1820 йилда Бухорога диний илмини, малакасини оширгани бориб, дарсдан буш вактларида наккош-кандакор устага шогирд тушиб хунар урганади. Куконга кайтгач диний сохада мадрасаларда ишламай, Кукон хони Худоёрхон замонида 1822-1861-йилларда саройда ишлаб, мана шу хунарни давом эттиради ва куплаб шогирдлар тайёрлайди. Бу билан бир каторда хонга маслахатчи хам булади. Устазода уста мис идишларга сирли ранг билан хон саройининг суратини хам тушурган. Мулла Атаулла 1882 йилгача яшаб 6 та угил, бир нечта кизнинг отаси булиб, 86 ёшида вафот этади.

Устанинг авлодлари хам ота касбни давом эттиришди ва ривожлантиришди. Улар ичида устага учинчи авлод хисобланган Лутфилла Фозилов кукон мисгарлигини ривожланишини юксак даражага кутарди, шу боисдан хам устанинг шогирдлари водий буйлаб таркалган. Лутфулла Фозилов табиатан мехнатсевар, тиришкок ва гайратли инсон булган.

Кукон мисгарлик мактаби фаолиятини давом эттириб келаётган усталардан бири Фозилжон Обидов Ахроржон угли булиб, у 1954 йилда Куконда тугилган. Мактабда укиб юрган даврида уста Лутфулла Фозилов томонидан ташкил этилган "Кандакорлик" тугарагида маъданга накш солиш сирларини урганади. Кукон политехникумида укиб, харбий хизматда юрган чогларида хам кулидан болгача ва пулат каламни куймайди. Х,изматдан кайтгач, "Уста" бирлашмасининг Тошкент булимида, сунгра Кукон булимида кандакор Уста сифатида фаолият курсатди.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

Уста мисгарлик санъатининг уч боскичи саналган мисгарлик, рихтакорлик, кандакорлик сирларини бир узи сабр ва мехр билан ажойиб санъат асаридаги буюмларни бунёд этади. Фозилжон уста купрок лаган, кашкул, куза, самовар, чойдиш каби йирик идишларни ясайди ва накишлар билан безайди. Албатта буюм шакллари тайёр булгандан сунг, уларга накш чекишдан аввал ичини кум, латта ёки албастер аралашмаси билан яхшилаб зичлаб тулдиради. Накш чекилгач, хосил булган ажойиб шакллар томоша килинади ва янада нафислаштирилади. Тайёр холатга келган идиш юзаси махсус кукун билан ишкалаб пардозланади. Шу йусинда бир санъат асари пайдо булади.

ХУЛОСА

Уч устанинг ишини бир узи бажарадиган Фозилжон Обидов мураккаб хунарнинг иш услубларини фарзандлари Фаррухбек хамда Фарходбекларга ва улар катори куплаб шогирдларига энг майда сир-синоатигача ургатиб келмокда. Кандакор уста куплаб танловларда, халкаро кургазмаларда катнашиб "Ташаббус -2011" курик танловининг вилоят боскичида фахрли учинчи уринни кулга киритган.

Фозилжон Обидов Узбекистонда ташкил этилган барча кургазмаларда фаол иштирок этиш билан биргаликда Германия, Швецария, Австрия, Малазия каби давлатларда ташкил килинган халкаро кургазмаларда хам катнашиб Кукон мисгарлик санъатини оламга танитишда узининг улкан хиссасини кушиб келмокда.

REFERENCES

1. Б.Сергеев. (1960). "Узбекистонда мисгарлик". Тошкент.

2. С.А.Булатов. (1991). "Узбек халк амалий безак санъати". Тошкекнт. "Мехнат".

3. Рузинов, Б. А., Нуриддинов, Б. Х., & Умаров, Х. (2021). Фаргона водийси амалий санъатининг таълим тарбиядаги урни. Academic research in educational sciences, 2(3).

4. Abdurauf, A., Feruza, M., & Amirbek, A. (2020). The Formation of Museums and Innovative Achievements in Uzbekistan. JournalNX, 6(05), 14-16.

5. Zikirov, M. C., Qosimova, S. F., & Qosimov, L. M. (2021). Direction of modern design activities. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR), 10(2), 11-18.

6. Abdirakhimovich, A. A. (2021). Justice And Business Works In Temur Settings. The American Journal of Management and Economics Innovations, 3(04), 26-29.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.