Научная статья на тему 'ҚЎҚОН ЁҒОЧ ЎЙМАКОРЛИГИДА УСТОЗ ВА ШОГИРД АНЪАНАЛАРИ'

ҚЎҚОН ЁҒОЧ ЎЙМАКОРЛИГИДА УСТОЗ ВА ШОГИРД АНЪАНАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
869
77
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Шарафа / муқарнас / паргори / бағдоди / ислимий / панжара / ахта / курси. / Sharafa / muqarnas / pargori / bagdodi / islimi / cage / akhta / chair

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Исмат Юсупов, Сайёра Исраилова, Камола Гафурова

Ушбу мақола ўзбек миллий ҳунармандчилик турларидан бири ёғоч ўймакорлиги санъатига бағишланади. Қўқон ёғоч ўймакорлик мактабининг ривожланиш тарихи ҳамда ўзига хос жиҳатлари билан танишиш асносида ушбу ҳунармандчилик турининг бизга номаълум бўлган жиҳатларини ўзимиз учун кашф этишдан иборатдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TRADITIONS AND STUDENT TRADITIONS IN KOKAND WOOD CARVING

This article is dedicated to one of the Uzbek folk crafts the art of wood carving. Getting acquainted with the history of development and the peculiarities of the Kokand school of woodcarving, it is necessary to discover the unexplored aspects of this type of craft

Текст научной работы на тему «ҚЎҚОН ЁҒОЧ ЎЙМАКОРЛИГИДА УСТОЗ ВА ШОГИРД АНЪАНАЛАРИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 6 / 2021 ISSN 2181-063X

КУКОН ЁГОЧ УЙМАКОРЛИГИДА УСТОЗ ВА ШОГИРД

АНЪАНАЛАРИ

Исмат Юсупов Сайёра Исраилова Камола Гафурова

Узбекистан амалий санъат ва хунармандчилик тарихи давлат музейи

Аннотация: Ушбу макола узбек миллий хунармандчилик турларидан бири - ёгоч уймакорлиги санъатига багишланади. Кукон ёгоч уймакорлик мактабининг ривожланиш тарихи хамда узига хос жихатлари билан танишиш асносида ушбу хунармандчилик турининг бизга номаълум булган жихатларини узимиз учун кашф этишдан иборатдир.

Калит сузлар: Шарафа, мукарнас, паргори, багдоди, ислимий, панжара, ахта, курси.

TRADITIONS AND STUDENT TRADITIONS IN KOKAND WOOD

CARVING

Ismat Yusupov

Planet Israilova Kamola Gafurova

State Museum of Applied Arts and Crafts of Uzbekistan

Abstract: This article is dedicated to one of the Uzbek folk crafts - the art of wood carving. Getting acquainted with the history of development and the peculiarities of the Kokand school of woodcarving, it is necessary to discover the unexplored aspects of this type of craft.

Keywords: Sharafa, muqarnas, pargori, bagdodi, islimi, cage, akhta, chair.

Кукон шахрининг хунармандлари кадим-кадимдан узининг бой маданий мероси, узбек халк амалий санъат намуналари, умрбокий анъаналари билан донг таратган. Улар орасида махаллий истеъдодли хунармандларнинг ижод махсуллари азал-азалдан барчани хайратга солиб келмокда. Ёгоч уймакорлиги узбек халк амалий санъатининг кадимий турларидан бири булиб, юртимизда кадимда меъморчиликда, рузгор буюмларини ясашда кенг кулланилган. 1950-йилларда археологик казишмалар натижасида Кукон шахридан бироз жанубида жойлашган Корабулок масканида сакланиб колинган ёгоч устуннинг чала куйган булакларининг топилиши ёгоч уймакорлиги санъатининг

кадимийлигидан далолат беради. Зеро, тадкикотчилар ушбу санъат асари колдикларини милоддан аввалги III-IV асрга хос эканлигини эътироф этдилар. Кадим-кадимдан "Хуканди латиф" номи билан машхур булган Кукон шахри XIII асрнинг 20 йилларида мугуллар томонидан вайрон килингач, уша вактда узбек халк амалий санъати турлари катори ёгоч уймакорлик санъати хам таназзулга учради. Кукон хонлиги даврида XVIII асрнинг 2-ярмида ушбу санъат тури кайтадан тараккий этиб, Кукон ёгоч уймакорлик мактаби вужудга келди. Бу мактабни уша даврда уста Акбарали Хайдарали угли, уста Жамолиддин Шахобиддин угли, Бахриддин Жамолиддин угли сингари ёгоч уймакорлик мактабининг кузга куринган хунарманд усталари бошкариб келдилар.

XIX аср охирига келиб, Кукон ёгоч уймакорлик мактабига халк орасида "Хайдар фаранг" номи билан танилган Хайдарали Нажмиддинов рахбарлик килган. ХНажмиддинов 1850-йилда Кукон шахрида хунармандлар оиласида таваллуд топган. Ёш Хайдар отаси уста Нажмиддиндан дастлабки уймакорлик

сирларини ургана бошлаган. 1890-йилда узи мустакил равишда яратган уйма накшли эшик, шарафа, мукарнас, бадиий безакларига сайкал беришга, мусика асбобларига бадиий накш безаклари бериш билан шухрат козонган. Шарафа - таксимлари тугри чизик буйича бир-бирига уланиб кетган булиб, меъморчиликда кадим замонлардан буён кулланилиб келган безак тури хисобланади. Мукарнас - безак тури эса равокчаларнинг узаро кесишиши натижасида яратилади. Уста уз ижодида "паргори" накшининг уттиздан ортик туридан фойдаланган. У безаган куп киррали курси, лавх, кутичаларнинг жозибадорлиги билан ажралиб туради.

Уста томонидан 1914-йилда яратилган турт киррали хонтахтанинг устки кисмида бир-бирига зич уйилган "ислимий" накшлар намунаси уз аксини топган булиб, бугунги кунда Узбекистон амалий санъат ва хунармандчилик тарихи давлат музейида сакланиб келинмокда.

Бундан ташкари, музейда ХХ аср урталарида яратилган Кукон, Хива, Тошкент уймакорлик мактаби намуналарини томоша килган хар бир инсон ушбу санъат нафислигини хис этиш, ундаги акс этган тарихий рамзларни ардоклашга интилиши, шубхасиз. Улар орасида Кукон уймакорлик мактаби намоёндаларидан бири Кодир Хайдаровнинг асрлар мобайнида авлоддан авлодга яъни, бизгача етиб келган кадимий услублар асосида ислимий накшлар билан узининг шакли ва "паргори" услуби асосида наккошлик акс этган безаклар гулдастаси хорижлик мехмонларнинг хам эътиборини тортиб келмокда.

Албатта, уймакор уста уз мехри ва махоратини ишга солганда оддий ёгоч булагини хам мукаммал санъат асарига айлантириб, унга "иккинчи хаёт" бахш этиши шубхасиз. Шунинг учун ёгоч уймакорлиги хунарманд устадан ута синчковликни ва заргарона махоратни талаб этадиган санъатдир. Ёгочни кесиб, уйиб чизиб, накш, буртма шакллар хосил килиб, ёгоч тахтача ва булакларини бир-бирига ёпиштириб, ундан панжара услубида хандасавий шакллар, усимликсимон тасвирлар, ислимий накшлар билан сайкал бериб бойитилган. Уста буюмни безатиладиган сиртига ахта яъни колипи воситасида безак чизиб, сунг искана асбоби ёрдамида уйилади. Накш безакларини хосил килишда "паргори", "багдоди" усулларидан кенг фойдаланилади. Кукон ёгоч уймакорлик мактаби намоёндалари юртимизнинг турли мактаб усталари сингари буюмни тайёрлашда кайрагоч, арча, ёнгок, тут, урик, чинор, тол, терак каби дарахт ёгочларини сувда, сояда саклаш ва куритиш хусусиятларини яхши узлаштирганлар.

Улардаги накш безаклари рамзий элементлардан иборат булиб, усимлик новдалари узок умр кечиришни, мевалар эса тукин-сочинлик рамзини англатган. Айнан Кукон ёгоч уймакорлиги мактабига хос накшинкор безакларни яратиш технологияси эпиграфика услуби билан янги сайкал бериш, уймакорликнинг унутилиб кетган накш намуналарини кайта тиклаш ва урганиш КДайдаров хаётининг асосий мазмунини ташкил этган. Кодиржон Хайдаров 1899-йилда Кукон шахрида таваллуд топган. Ёгоч уймакорлигини отаси Хдйдарали Нажмиддинов билан бирга ишлаб урганган. 1919-1920 йилларда Кукон уймакорлик мактабида 1925-1931 йиллар уста Кукон шахридаги Наримонов номидаги интернатда хамда Кукон шахридаги ёш дурадгорлар тугарагида булажак хунармандларга устозлик килган.

У узининг ижодий фаолияти давомида Кукон ёгоч уймакорлигида куп бора кулланилган -"багдоди", "ислимий" ва "паргори" услуби асосида накш безаклари солинган устун, курси, стол, хонтахта, кутича, эшик, панжара, каламдон, кресло, лавх, каравот буюмлари билан шухрат козонган.

ХХ аср урталарида устанинг энг кузга куринган сара намуналаридан бири - 1949-йилда яратилган ахта ёрдамида беш киррали гуллар, юлдузларни эслатувчи накшлар билан узига хос тарзда сайкал берилган курсини куришимиз мумкин. Узбекистон амалий санъат ва хунармандчилик тарихи давлат музейида сакланиб келаётган мухташам

курсини курган хар бир инсон Кукон ёгоч уймакорлик санъатининг ранг-баранглигидан бахраманд булиши шубхасиз. Шунингдек, уста уй жихозларига накш билан безак беришдан ташкари 1958-йилда Тошкент шахридаги Узбекистон халклари тарихи музейи, Узбекистон Бадиий академияси кургазмалар зали эшикларига, Тошкент цирки биноси учун безак ишлари ва бошка купгина ёгоч уймакорлик намуналарини яратди. Уша вактда К Хайдаровнинг шогирдлари А.Абдуллаев, Г.Охунов, Р.Ганиев, О.Тохиров, У.Тошматов, И.Изаков, Ю.Умаров сингари куконлик уймакор усталар ижодларининг юксак чуккига кутарилган даври эди. Мархум хунарманд Узбекистон кахрамони Абдугани Абдуллаев устанинг якин шогирдларидан бири булиб, 1998-йилда Хотира майдони, Имом Бухорий меъморий мажмуаси сингари республикамиздаги куплаб тарихий обидалар ва иншоотларни куриш ва безак ишларида Кукон ёгоч уймакорлик мактабига хос шакли ва безаклари жихатидан мукаммал тарзда уз аксини топган.

Эндиликда устанинг фаолиятини унинг издошлари, устанинг набиралари -Мирзаусмон, Мирзаюнус, Хасанжон Умаровлар давом эттириб келмокдалар. Улар орасида Мирзаусмон Хайдаров уз бобосининг номини абадийлаштириб, Кукон шахридаги Кодиржон Хайдаров номидаги мактаб-устахонани ташкил этган. Ушбу сулоланинг устазода авлодларидан бири сифатида танилган Хасанжон Умаров Кукон ёгоч уймакорлиги анъаналарини янада ривожлантириш, бу мактабга хос кадимий накш безак услубларини кайта тиклаш йулида ижодий изланишлар олиб бормокда.

Фойдаланилган адабиётлар

1. "Узбекистон амалий санъат энциклопедияси" I-том. Тошкент. 2016. 211-

бет.

2. "Узбекистон амалий санъат энциклопедияси". II-том. Тошкент. 2017. 386-бет.

3. "Музей прикладного искусства Узбекистана". Ташкент. 2012.

4. "История исскуств Узбекистана". Искусство. Г.А.Пугаченкова, Л.И.Ремпель.

5. xdp.uz/uz Кукон ёгоч уймакорлиги мактаби.

6. silkway.uz/ Резьба по дереву.

References

1. "Узбекистон амалий санъат энциклопедияси". I-том. Тошкент. 2016. 211-

бет.

2. "Узбекистон амалий санъат энциклопедияси". II-том. Тошкент. 2017. 386-бет.

3. "Музей прикладного искусства Узбекистана". Ташкент. 2012.

4. "История исскуств Узбекистана". Искусство. Г.А.Пугаченкова, Л.И.Ремпель.

5. xdp.uz/uz Кукон ёгоч уймакорлиги мактаби.

6. silkway.uz/ Резьба по дереву.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.