CC BY
0DOI: 10.24412/cl-37095-2024-1-179-183
Мотигуллина А. Р.
кандидат филологических наук, доцент, Поволжский
государственный университет физической культуры, спорта и туризма, г. Казань
ХЭБИР ИБРАКИМНЫЦ «КАРТЛАЧ» РОМАНЫНДА ЭДЭБИ ШАРТЛЫЛЫК АЛЫМНАРЫ
Ключевые слова: мистический роман, герой, приёмы условности, жанр, гипербола.
Аннотация. В прозаических произведениях современного татарского писателя Хабира Ибрагима раскрываются разные проблемы. В данной статье раскрываются приёмы условности в мистическом романе «Картлач» (Старина) Х. Ибрагима. Основу анализа составляет приёмы разных типов художественной условности, сопостовительного изучения исторических эпох и героев.
Актуальлеге. Язучыныц чынбарлык ^ренешлэренэ менэсэбэте, аны кYPY, ацлау hэм сэнгать чаралары ярдэмендэ сурэтлэY алымнары терле була [3; с. 238]. Х. Ибракимныц 2020 елда язылган «Картлач» мистик романында шарт-лылык алымнарына тукталып узыйк. Автор эсэренец жанрын билгелэгэн вакы-тта аныц мистикага нигезгэ корылуына басым ясый. Шулай булгач, романга шартлылык кYЗлегеннэн бэя 6^y Yзен аклый.
Фикер алышу. Шартлылык эдэбиятныц нигезен тэшкил итYче категория. Ул киц мэгънэсендэ сэнгатьнец аерылгысыз елеше буларак денья сурэте туды-руда кайбер образларныц чынбарлык ^ренешлэренэ тэцгэл килеп бетмэве шарт-ларында туа. Бу категория купмедер дэрэж;эдэ чынбарлык белэн эдэби эсэр ара-сындагы аермага да ишарэ итэ. Шартлылыкныц сэнгать эсэре тудыруныц ниге-зенэ салынуы эдэби иждтта тормышныц терле якларын терле чаралар белэн сурэтлэYгэ бэйле [1; с. 44].
Эдэбият белемендэ шартлылыкныц еч тибын аерып чыгаралар. Берен-чесе - сэнгать тере булуына hэм типиклаштыру Yзенчэлегенэ бэйле. Шартлылыкныц икенче тибы эдэби сайлау кысаларыннан чыгып билгелэнэ. Ул тулы бер
дэвернец эдэби стилен чагылдырырга, тарихи вакытныц тегэл эстетик зэвыгын курсэтергэ мемкин [4; с. 252]. Аца этномэдэни Yзенчэлеклэр, мэдэни кузаллау-лар, халыкныц гореф-гадэтлэре, мифологик нигез йогынты ясый.
Эченче тибы авторныц иж;ади фаразларына бэйле эдэби алымнарны Y3 эченэ ала. Метафоралар куллану, ассоциациялэр тудыру, традицион эдэби сейлэм нормаларыннан читлэшу. Уцышлы кулланылган шартлы билгелэрне куллану эсэрне башкача кабул итугэ юл ача.
Эдэби шартлылыкныц югарыда саналган Yзенчэлеклэренэ таянып XXI га-сырда иж;ат ителгэн «Картлач» романына кицрэк тукталыйк. Беренче карашка эсэр илдэ егерменче гасыр ахырында булып узган тарихи вакыйгаларны тасвир-лауга нигезлэнэ. Роман банкротлыкка чыккан завод эшчесе Мебэрэкнец тор-мыш-кенкYрешен тасвирлый: эшсез калу нэтиж;эсендэ гаилэдэ гауга чыгудан башланып киткэн кендэ Казан урамында куцел тынычлыгы эзлэп йери.
Романныц сюжет сызыгында бер-берсеннэн ерак торган ике герой белэн очрашабыз: беренчесе ХХ гасырныц соцгы елларында эшсез калып, гаилэсендэ ацлау тапмыйча урамга чыгып киткэн Мебэрэк булса, икенчесе - Совет дэулэтенец барлык мемкинлеклэреннэн файдаланып, мул тормышта яшэгэн hэм хэзер дэ яшэешен дэвам итуче Мазгар Бикбаев.
Аларны ике арадагы «тирэн упкын» очраштыра. Yзенэ урын таба алмыйча, урам буйлап тормышын ж;айлап жибэру телэге белэн йеруче Мебэрэк бер игъланга тап була: «Арзан бэягэ генэ папаха (кавказ буреге) сатам. Бушлай. Бурек алучы килэчэктэ минем данлы уткэнемэ hэм байлыгыма ия булачак. Телефон...» [1; с. 12]. Элеге игъландагы номерга шалтырату hэм адрес буенча эзлэп табу геройга авыр булмый. Шул рэвешле, без романныц икенче герое Мазгар Эзhэр улы Бикбаев белэн танышабыз. Автор аны, эдэби шартлылык талэплэренэ туры китереп, бер фатир эчендэге бункерда яшэуче итеп тасвирлый. Икенче терле эйткэндэ, кешелек ж;эмгыятыннэн аерып куя. Мазгар яшэгэн бункерга ба-рып кергэн Мебэрэк кургэнэрен, ишеткэннэрен укучы белэн уртаклаша башлый.
Картлач - совет власте елларында житэкче урыннарда эшлэгэн Мазгар Бикбаевныц партия биргэн кушаматы. Эсэр сюжетында ул эhэмиятле роль
уйнамый кебек. Эмма тормыш юлы бик тулы, эзлекле ачыла. Ул авыр хэлле гаилэдэ туып^сеп, белем алып, язмышын Yзгэртергэ омтыла. Хезмэт карьерасы буенча кYтэрелY телэге белэн, укуын тэмамлауга, башка районга юллама ала. Терле житэкче урыннарда эшли. Карьера баскычлары буйлап кYтэрелэ. Ж^итэк-челек эшенэ омтылышы шэхси тормышына да йогынты ясый. Яратып йергэн Сажидэдэн баш тартып, беренче секретарьньщ кызына ейлэнэ. Бу аца, Казанга килеп, министрлыкка урнашуга юл ача. Бердэнбер малаен тэрбияли алмый, аны да югалта. Хатыны Yлгэч, Yзенец сеяркэсенэ ейлэнэ. Инсульттан егылганнан соц, бYлмэсенэ биклэп куялар. Эмма аныц яшэY телэге гаять кечле була. Шуца кYрэ бертуганы Кифая белэн хэйлэ коралар hэм игълан язып элэлэр.
Чор корбанына эверелгэн, чарасызлыктан Y3 телэклэре, омтылышлары бу-луга да карамастан, Мебэрэк Картлач яшэгэн бункерга кереп, аныц сейлэгэннэрен тыцларга, Сажидэ янына барыр ечен фотосурэт hэм хат алырга, аннан кавказ бYреге hэм пальто киеп чыгып китэргэ мэж^р була. Кием Мебэрэкне Мазгарга «эверелYе» автор кулланган шарлылык алымнарыныц икенче тибына тэцгэл килэ. Монда мифик алымнар кулланыла. Шул рэвешле арткы планда тасвирланган Мазгар Бикбаев «яшэреп урамга чыга». Кафеда кие-менэ карап Мебэрэкне Мазгар дип уйлыйлар, таксист аны акчалы тYрэ дип кабул итэ. Беренче сейгэн кызы Сажидэне жулэрлэр йортыннан эзлэп тапкач, Маз-гарны таный, аныц белэн сейлэшэ. Кайтып йоклар урыны булмау сэбэпле, торак белэн идарэ итY кампаниясенэ барып керэ. Очраклы рэвештэ генэ житэкче итеп билгелэнэ. Шунда секретарь булып эшлэуче Рэхилэ, аныц хэленэ кереп, Yзенец еенэ чакыра, кунак итэ, шунда Мебэрэкнец Yзенец «ир булмавын» ацлавы соцгы чик була.
Автор мистик сюжетка корылган романда ике чорны параллель куеп карый. Совет власте елларындагы министрлык вэкиле Мазгар hэм кучеш чорындагы эшен югалткан, гаилэ тормышында тынычлыгын жуйган Мебэрэкне берлэштерY нэтиж;эсендэ, беренчесенец естенлеге дэлиллэнэ. Эшче буларак Y3 хезмэтеннэн, яшэешеннэн канэгать булган Мебэрэккэ яца тормыш шартлары, «басым астында яшэY» жан тынычлыгы бирми. Шулай итеп, бер кеше кыяфэтендэ йеруче ике
шэхес, ике чор бер-берсе белэн капма-каршылыкта ачыла. Эдип кулланган шарт-лылык алымнары арасында гиперболага естенлек бирYе нэтиж;эсендэ дэверлэрне чагыштыра. Шул вакытта композиция алымы булган каршы куюны куп куллана: Мебэрэк тугыз катлы биек йортта яши, лэкин фатиры «малосемейка»; хезмэт итэргэ телэге зур, эмма эш урыны юк; Мазгарныц фатиры зур, эмма аны бYлмэгэ биклэгэннэр, аныц хатыны яшь, чибэр, э Yзе карт кб.
Ике арада буталып калган герой образын тудырып, Х. Ибраким дэYлэттэге Yзгэрешлэрнец шэхескэ йогынтысын ача. Элекке тYрэлэр яца шартларга ж;ай-лаша алмый, заман аларны читкэ этэрэ. Шулай да алар Yзлэренец дэрэж;элэрен югалтырга телэмилэр, терле юллар белэн керэшэлэр. «Картлач» романыныц мистик сюжетка корылган башка эсэрлэр белэн дэ аваздашлыгы кYЗгэ ташлана. Ин-глиз язучысы Гёте танылган «Фауст» эсэрендэ героеныц кабинетта вакытта фай-далы эш белэн шегыльлэнYен, соцыннан YЗ урынын таба алмыйча, ж;анын Ме-фистофельгэ сатуын яза. Х. Ибраким герое Мазгар, киресенчэ, властьны тотып торырга омтылуы, терле хэйлэле юллар белэн Yзен оныттырмаска телэве белэн аерылып тора. Шундый мистик вакыйгаларныц рус язучысы Н.Г. Гогольнец «Шинель» эсэре белэн дэ уртаклыгын кYрергэ мемкин. Мазгар элекке гадэтлэреннэн баш тартырга телэми, хэйлэ корып, чит кешедэн файдалана. Ягъни тYрэлэр ечен «киртэлэр юк», - дип расларга омтыла. Кече дэ, акылы да камил булган эшче Мебэрэк элекке тYрэнец «кол» ына эверелэ.
Эсэрнец хронотобында вакыт та шартлы алымнарга бэйлэп ачыла. Ро-манда берничэ кен эчендэ булган вакыйгаларда геройларныц тулы гомер юлы сурэтлэнэ. Эсэр Yзэгендэ торган Мебэрэк эпизодик образ булып кына кYренэ. Бу бер кешенец ике кеше тормышы белэн яшэвенэ бэйле. Элекке тYрэ белэн хэзерге гади эшче уртак фикергэ килэ алмый. Мебэрэкнец тормышта YЗ урынын табасы, гомерен балаларына багышлыйсы килэ. Эмма ул Мазгар ролен башкаручы булып кына кала. Романда сурэтлэнгэн вакыйгаларныц урыны тотрыклы: Казан шэhэрендэге терле урамнар, районнар, йортлар тасвирлана. Ш^эрнец иц про-блемалы урыны саналган йортлардагы авария очрагы, аца бэйле булган коррупция ^ренеше уцышлы тасвирлана.
Занкиевские чтения
Нэти^э. Шул рэвешле Х. Ибра^м «Картлач» романында ил тарихындагы ике дэверне, ягъни Совет чорын Иэм хэзерге капиталистик менэсэбэтлэргэ ^чешне ике дэвергэ бYлеп карый. Терле тарихи чорлар арасындагы аерманы кYрсэтY ечен романында мистик алымнарныц бирелешен жанр Yзенчэлеген кYрсэткэндэ ачыклый.
Дэверлэр арасындагы бэйлэнешне чагылдыру ечен кеше образларын шарт-лылык алымнарына таянып ача. Шул вакытта чынбарлык ^ренешлэрен Иэм фантастик элементларныц кушылып кшуен кYрсэтеп, кечле ж;итэкченен, яца шартларда да шэхси сыйфатларын тагын бер кат ассызыкларга омтылуын тасвирлый.
Эдзбият
1. Галимуллина А. Ф. Традиции жанра философского романа-путешествия в творчестве Равиля Бухараева // Национальные литературы на современном этапе: научные концепции и гипотезы: круглый стол, посвященный 80-летию создания ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова АН РТ (11 сентября 2019, Казань): сб. ст. Вып. 1. / сост. А. Ф. Ганиева, Ф. Х. Миннуллина, Л. Р. Надыршина. -Казань: ИЯЛИ, 2019. - С. 43 - 58.
2. Ибраким Х. К. Ышанма куз яшьлэренэ: роман, бэяннар, хикэялэр / Хэбир Ибраким - Казан: Татар. кит. нэшр., 2022. - 335 б.
3. Мотигуллина А. Р. Кинороман Х.Ибрагимова «Ялгыз тэкэрлек «(2004) в зеркале литературной традиции. - Филология и культура. Philology and Culture, 2015, № 12. - С. 238-242.
4. Шакурова М. М. Художественный текст в поликультурном пространстве. В сборнике Современные проблемы филологии и методики преподавания языков: вопросы теории и практики. Материалы Международной научно-практической конференции, посвященной 50-летию факультета иностранных языков ЕИ К(П)ФУ: Сборник научных трудов. - 2015. - С.252-254.
