ГОВОРЫ КРЕЩЕНЫХ ТАТАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

DOI: 10.24412/cl-37095-2024-1-174-178

Кириллова З. Н.

кандидат филологических наук, доцент кафедры,

«Казанский (Приволжский) федеральный университет», г. Казань

ГОВОРЫ КРЕЩЕНЫХ ТАТАР

Ключевые слова: крещеные татары, кряшены, говоры, татарские диалекты, классификации говоров.

Аннотация. Данная статья посвящена описанию говоров крещеных татар, выявлению их места среди диалектов татарского языка. В работе также представлены различные мнения по отношению к классификации говоров.

Керэшен татарлары терле территориям таралып урнашканнар hsM, диалек-тологлар фикеренчэ, аларньщ сейлэшлэре меселман татарлар белэн бер диалект системасын тэшкил итэ. Керэшеннэрнец еч сейлэше - Казан арты, ТYбэн Кама hsM нагайбэклэр - татар теленец урта диалектына кертеп карала [4, б. 80-88; 6, б. 76-95; 7, б. 3-31; 12; 13; 1; 10; 11; 14 кб.], э ике сейлэш - Тау ягы (Мэлки яки Подберезье) hэм Чистай керэшен сейлэшлэре исэ кенбатыш диалектка карый [8, б. 28-70; 5, б. 38-41; 2, б. 105-138]. Моннан тыш, керэшеннэрнец ике сейлэше аерым урынчылыкларга да бYленэ. Мэсэлэн, Казан арты сейлэшендэ 7 урынчы-лык аерып чыгарыла: Шушма буе, Мишэ буе, Ташкирмэн, Кама буе, Пакшин, Вятка (Нократ) буе hэм Кукмара урынчылыклары [3, б.8; 9, б. 213], шуларныц беренче дYртесе Н.Б. Борhанова тарафыннан 1977 елда билгелэнгэн була [4, б.81-86]. ТYбэн Кама керэшеннэре сейлэше исэ ДYрт урынчылыкка бYленэ: Ала-буга, Чаллы, Зэй hэм Бакалы керэшеннэре [3, б. 12-19]. Тарихчы Дамир Исхаков исэ Казан арты сейлэшен «Казан-татар керэшеннэре» дип атый hэм элеге теркемдэ 4 теркемчэ аерып чыгара: теньяк, кеньяк, кенчыгыш-Кама арты hэм кеньяк-кенчыгыш. Галим элеге теркемчэлэр формалашуда терле этник катлам-нарныц катнашуын билгели. Мэсэлэн, теньяк теркемчэдэ фин-угырлар зур роль уйнаган, кеньяк теркемчэдэ - кыпчак-ногайлар, кенчыгыш-Кама арты

теркемчэсе исэ фин-угырлар, кыпчак-ногайлар hэм Алабуга керэшеннэренец Идел буендагы башка халыклар (мари, удмурт, чуваш) кушылмасы нэтиж;эсендэ барлыкка килгэн дип ^рсэтелэ. Шул ук вакытта керэшеннэрнец Казан-татар теркемнэре нигездэ Казан татарлары бYленешен кабатлый дип билгелэп, Д. Ис-хаков Казан арты керэшеннэре белэн меселман татарларыныц генетик яктан бер-леге турындагы нэтиж;эгэ килэ, э керэшеннэр составында фин-угыр hэм кыпчак-ногай компонентларыныц булуы исэ бу нэтиж;эгэ каршы килми, ченки элеге эт-ник элементлар меселман татарлары составына да кергэн дип санала [9, б. 224].

Кайбер очракларда меселман татарлар hэм алар белэн янэшэдэ яшэYче керэшеннэрнец сейлэм теле арасында зур уртаклыклар ^зэтелэ. Казан арты керэшеннэре сейлэшен ^рше татар сейлэшлэренэ менэсэбэттэ тикшереп, Наилэ Борhанова Yзе аерып чыгарган урынчылыкларны характерлый торган теп бил-гелэрне Казан арты татар теленец борынгырак чордагы (ХУ-ХУ1 гг.) диалекталь Yзенчэлеклэре белэн бэйлэргэ мемкин булуын ассызыклый, кайбер тебэклэрдэге керэшен татарларыныц (христианлыкны кабул итYлэре аркасында) яшэгэн урын-нарыннан куылмаулары hэм берничэ гасыр дэвамында рухи яктан гына тугел, кенкYрештэ дэ кYрше татарлардан изоляциялэнеп яшэYлэре аларныц сейлэшлэрендэ архаик билгелэрнец шактый тотрыклы саклануына китергэн, дип билгели [4, б. 85-86].

Курше сейлэш hэм урынчылыклар белэн уртаклыкларга да карамастан, керэшен сейлэшлэре башка татар сейлэшлэреннэн аерымлыкларга да ия. Татар диалектлары эчендэ керэшен сейлэшлэрен аерып чыгару телдэге гомумкерэшен узенчэлеге нигезендэ алып барыла, бу Yзенчэлек ^брэк лексика елкэсендэ кYЗгэ ташлана [9, б. 212]. Ф. С. Баязитова фикере буенча, керэшен сейлэшлэрендэ ике узенчэлекле катлам аерылып тора: борынгы катлам (туганлык атамалары, йола тер-минологиясе) hэм соцрак православие белэн бэйле рэвештэ барлыкка килгэн йола-культ терминологиясе [1, б. 196-197]. Казан арты керэшеннэренец аерым урынчы-лыклары ечен куп кенэ тел ^ренешлэренец кYршедэ яшэYче меселман татарлары сейлэшлэре белэн чагыштырганда тегэлрэк hэм системалырак сакланып калуы хас

[12, б. 11; 9, б. 213]. Бу хэл «телдэге керэшен узенчэлеге керэшеннэрнен христиан-лаштырудан сон, гомуми аерымланып яшэве нэтиж;эсе тYгел микэн?» дигэн сорау тудыра. Ф. С. Баязитова да узенен хезмэтлэрендэ мона турыдан-туры ишарэ ясый [1, б. 198]. Н. Б. Борhанова тарафыннан да, мэсэлэн, Казан арты керэшеннэре сейлэшлэренен бу тебэктэге башка татар сейлэшлэре белэн чагыштырганда сонрак формалашуы турындагы фикер эйтелэ [4, б.85; 12, б. 11].

Керэшеннэрнен кайбер сейлэш hэм урынчылыклары тел hэм мэдэни узенчэлеклэре ягыннан кайсы диалектка караулары буенча сорау да тудыра. Ми-сал ечен, Тау ягы керэшеннэрен Ф. С. Баязитова узенчэлекле сейлэш дип бил-гели, татар теленен кенбатыш диалекты гына тугел, урта диалект билгелэренэ дэ ия булуын, шулай ук чуваш теленен дэ йогынтысын кичеруен курсэтеп Yтэ. Та-гын да тегэлрэк эйткэндэ, фонетик узенчэлеклэре ягыннан бу сейлэш мишэрлэргэ, ягъни кенбатыш диалектка якыная, шул ук вакытта урта диалект белэн уртак булган куренешлэр дэ кузэтелэ. Морфологик билгелэре буенча исэ ул урта диалектка, аерым алганда, Касыйм, Нократ hэм Пермь татарларынын сейлэшу узенчэлеклэренэ охшаш, шулай ук татар hэм чуваш теллэре ечен хас булган гомумтерки формалар да кузэтелэ. Лексика елкэсендэ исэ борынгы катлам сузлэр, шул исэптэн чуваш сузлэре дэ кулланыла [1, б. 194-195]. Ф. С. Баязитова фикеренчэ, тел узенчэлеклэре hэм матди мэдэнияттэ чувашлар белэн ур-таклыклар булса да, бу теркем керэшеннэрне борынгы татарлар дип карарга ни-гез бар. Курше чуваш халкы белэн тыгыз менэсэбэтлэр урнашу, христиан динен кабул иткэч, тагын да ныграк кечэеп киткэн булырга тиеш [3, б. 21].

Чистай керэшеннэре сейлэше татар теленен кенбатыш (мишэр) диалек-тына кертелэ hэм тел узенчэлеклэре ягыннан куршедэге мишэр татарларына якын дип билгелэнэ. Шул ук вакытта, Мэлки керэшеннэрендэге кебек ук, «чуваш» компонентынын да зур роль уйнавы ачык. Мэсэлэн, Дамир Исхаков курсэткэнчэ, ХУШ гасыр документларында кайбер авыл кешелэре чуваш була-рак билгеле. Моннан тыш, Кама елгасы алдыннан кYченгэн керэшеннэр дэ теркем формалашуда катнашкан [9, б. 230-231]. Элбэттэ, болар барысы да Чистай керэшеннэренен тел узенчэлеклэрендэ дэ чагылыш таба.

Хэзерге вакытта Татарстан Республикасыннан читтэ Чилэбе елкэсендэ яши торган, озак еллар дэвамында казак гаскэрлэрендэ хезмэт иткэн нагайбэклэр тел Yзенчэлеклэре ягыннан исэ урта диалектныц Казан арты керэшеннэре сейлэше белэн уртаклык кYрсэтэ, ченки килеп чыгышы ягыннан шул территори-ядэ яшэгэн керэшеннэрдэн дип санала.

КYренгэнчэ, керэшен татарлары сейлэшлэре татар теленец урта hэм кенба-тыш (мишэр) диалектлары эчендэ каралса да, кайберлэренец урыны hэм тел Yзенчэлеклэре хакында галимнэр арасында фикер терлелеге кYЗэтелэ.

Эдзбият исемлеге

1. Баязитова Ф. С. Говоры татар-кряшен в сравнительном освещении. - М.: Наука, 1986. - 248 с.

2. Баязитова Ф. С. К истории формирования говоров крещеных татар // В кн.: Исследования по исторической диалектологии татарского языка. - Казань: Казан. филиал АН СССР, ИЯЛИ, 1979. - С.105-138.

3. Баязитова Ф. С. Керэшеннэр. Тел Yзенчэлеклэре hэм йола иж;аты. - Казан: Матбугат йорты, 1997. - 248 б.

4. Борhанова Н. Б. Казан арты керэшеннэре сейлэшен теп билгелэре буенча теркемлэY // Татар теле hэм эдэбияты. Алтынчы китап. - Казан: СССР ФА, Казан филиалы, 1977. - Б. 80-89.

5. Бурганова Н. Б. Группировка говоров Заказанья по морфологическим явлениям // Тезисы докладов Научной сессии за 1972 год [10-13 апреля 1973 г.] / АН СССР. Казан. филиал. Ин-т яз., лит. и истории им. Г. Ибрагимова. -Казань: [б. и.], 1973. - С. 3-41.

6. Бурганова Н. Б. Из истории формирования фонетических особенностей татарских говоров Заказанья // В кн.: Источниковедение и история тюркских языков. - Казань: Казан. филиал АН СССР, ИЯЛИ, 1978. - С. 76-95.

7. Бурганова Н. Б. О формировании татарских говоров Заказанья // В кн.: К формированию языка татар Поволжья и Приуралья. - Казань: ИЯЛИ, 1985. - С. 3-31.

8. Бурганова Н. Б. Особенности говора татар нагорной стороны ТАССР // В кн.: Материалы по диалектологии. - Казань: Таткнигоиздат, 1955. - С. 28-69.

9. История и культура татар-кряшен (XVI-XX вв.): коллективная монография. - Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2017. - 960 с.

10. Кириллова З. Н. Алабуга керэшеннэре сейлэше // Актуальные проблемы тюркологии: Россия и тюрко-мусульманский мир: X Международная тюркологическая конференция (г. Елабуга, 25 декабря 2020 г.) / Отв. ред. А. З. Нигамаев. - Казань: Изд-во Казан. ун-та, 2021. - С. 27-28.

11. Кириллова З. Н. Крещеные татары Тюменской области // Этнопространство Западной Сибири: современная языковая ситуация. Сборник тезисов докладов участников Международного научного форума. - Киров, 2021. - С. 194-198.

12. Татар теленен диалектологик CYЗлеге. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1969. - 643 б.

13. Юсупов Ф. Ю. Кеньяк Урал 11эм Урал арты сейлэшлэре (Чилэбе 11эм Курган елкэлэрендэге татар сейлэшлэренен фонетик hэм грамматик Yзенчэлек-лэре). - Казань: Татар. кит. нэшр., 1979. - 184 б.

14. Ercan Alkaya, Zoya Kirillova. Kre§in Tatar Türkfesi (Dil, Tarih, Kültür). - Istanbul: Kesit Yay., 2018. - 670 s.