CC BY
1Эдэбият
1. Исэнбэт Н.С. Татар халык мэкальлэре: мэкальлэр жыелмасы: 3 томда, 1-нче том. - 2-нче басма. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2010. - 623 б.
2. Исэнбэт Н.С. Татар халык мэкальлэре: мэкальлэр жыелмасы: 3 томда, 2-нче том. - 2-нче басма. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2010. - 748 б.
3. Иштанова Р.К. Глаголы татарского языка в семантическом аспекте: Авто-реф. дис... канд. филол. наук. - Казань, 2002. - 25 с.
4. Салахова Р.Р. Семантические особенности глаголов поступательного движения в татарском языке //Филология и культура. Filology and culture. № 1(43). - 2016. - С. 48-52.
DOI: 10.24412/cl-37095-2024-1-112-117
Мухаметзянова Д. М.
Казанский национальный исследовательский технический университет
имени А. Н. Туполева, г. Казань
ФОНЕТИЧЕСКИЕ ДИАЛЕКТНЫЕ ЧЕРТЫ В РЕЧИ ЖИТЕЛЬНИЦЫ НАСЕЛЁННОГО ПУНКТА КАРАШАЙ-САКЛОВО САРМАНОВСКОГО РАЙОНА РЕСПУБЛИКИ ТАТАРСТАН
Ключевые слова: татарский язык, языковая личность, диалект, мензелинский говор, речь, М. С. Гарипова.
Аннотация. В работе представлен анализ особенностей речи уроженки населённого пункта Карашай-Саклово Сармановского района Республики Татарстан. Предметом исследования выступают фонетические особенности ее речи и темы, отражающие мир диалектоносителя.
Минзэлэ сейлэше таралышы буенча да, сeйлэшYчелэр саны буенча да татар теле урта диалектыньщ иц зур сейлэшлэренец берсе булып тора. Ул Татарстан Республикасынын, теньяк-кенчыгышындагы, Башкортстан Республикасы-ныц теньяк-кенбатышында hэм кеньяк-кенбатышындагы, Удмуртиянец Малая
Пурга, Алнаш районнарындагы татар торак пунктларында таралган ДYрт (теп, эгерж;е, бэлэбэй hэм яцавыл) сейлэшкэ бYленэ. Татар сейлэшлэренец атамалары ^п очракта элеккеге еяз исемнэре белэн аталганлыктан, бу сейлэшкэ дэ Эфе гу-бернасы Минзэлэ еязе белэн бэйле исем бирелгэн. Теп урынчылык Татарстан-ныц Азнакай, Актаныш, Баулы, Бегелмэ, Ютазы, Элмэт, Башкортостанныц елешчэ Бэлэбэй районнарында таралган. Тебэкнец тарихы, авыз иж;аты Yрнэклэре тарихчылар, этнографлар, hэм фольклорчы галимнэрнец хезмэтлэрендэ урын ала. Сейлэштэге тел Yзенчэлеклэре Ф. С. Баязитова [1], Л. Т. Махмутова [2], И. С. Насипов [3], Д. Б. Рамазанова [4] кб. хезмэтлэрендэ яктыртылган.
Безгэ 2019 нчы елда Татарстан Республикасы Сарман районы Карашай-Саклау авылыннан Гарипова Мэрьям Сафиновна белэн танышырга туры килде. Ул 1924 нче елнын, 1 июнендэ Карашай-Саклау авылында туа, 7 сыйныф белемгэ ия. Эцгэмэ вакытында ишеткэннэрдэн, без аныц зур гаилэдэ Yскэнлеген белдек. Энисе, Мэрьям кечкенэ вакытта ук, авырып китэ. Авыр тормышта яшилэр, хэтта бер абыйсын авылдагы балалары булмаган гаилэ тэрбиягэ ала. Беек Ватан сугышы чорында Мэрьям тылда хезмэт итэ. Тыныч тормышта Вахитов исемен-дэге колхозда хезмэт куя, аннан соц Ильич исемендэге колхозда ат караучы, умартачы булып эшли. Мэрьям апа сугыш вакытында Сталинград ягына чыгып кайта, калган гомерен авылда Yткэрэ. Ул еч тапкыр кияYДЭ була, бер малай Yстерэ. Улы шэhэрдэ - Чаллыда яши. Безнец белэн очрашкан вакытларда Мэрьям эби, 95 яшь булуга карамастан, кер куцелле, район газетасыныц бер бертеген дэ калдырмый укып бара, сериаллар карый, яцалыклар тыцлый иде. Ул Y3-Yзен карый, тавыклар асрый, хуж;алыгын чиста тота иде. Кызганыч, Гарипова Мэрьям Сафиновна 2021 елныц 5 гыйнварында вафат булды. М. С. Гарипова безнец элеге хезмэтебездэ информант hэм аныц сейлэгэннэреннэн яздырылган текстлар тикшеренYебезнец объекты булып тора.
Язып алынган текстлар авыл кешесен борчый торган терле проблемаларны Y3 эченэ ала. Аерым алганда, алар тYбэндэге темаларга кагыла:
• авыл тарихы: [аны бвтен кеше дэ устерми бит инде / тэмэке урамы шуцадыр дим мин //ул урамда устерэлэр ийе аны // саттар абзый бар ыйы эле анда бер // ул эйбэт устерэ торганыйы // ул урамны чыннан да тэмэке урамы диделэр инде / устергэнгэдер / эйе //]; [сезнен урамны су буйы урамы дибез /эйе/ аннан соц цаз урамы // цаз урамы ди торганнарыйы //];
• авторнын, Yзенец hэм авылдашларынын, авыр балачагы: [сэйет абыйны бит эткий устерде // безнец бит олы абый улде // олы абый улгэч / биш бала безгэ цалды // олы абый артыннан туткэй улде / хатыны // аннан ими баласы цалды//ул ими баласын безнец эткий белэ абзыцай / эткийнец кече энесе / царшы гынайыц без //аларныц жэш бала имезэдерийе / шул нитте / шул имезеп устерде / э сэйет абый / аннан болай жэннэт исемле тазын бер апам // эткий шуларныц вчесен устерде //];
• сугыш елларындагы авыл тормышы, хуж;алык эшлэре: [эй апайым // жарар инде бвтвн кеше ул чагында жицеллек курмэде/ бвтвн кеше аwыр // ну тулке менэ безнец ише самый усмер кешегэ аwыр туры килде / аwырsа туры килде//]; [ай йарым ике айга жацын бу урман эчендэ бер жуынма / нитмэ жат эле син //]; аржацта эрэмэ / эрэмэгэ тутырабыз атларны экэмэт жайлы / ал-маш тилмэш эрэмэне жайдац эйлэнеп чызабыз //;
• hава торышы: [беренче април квннв боз киткэн // менэ кинэт нитте/ жылы жацзыр / аннан болай соц цойаш чуацлары //]; [жаwа жацзыр жаwа жацгыр / квн жаwа / твн жаwа / алай квнв ныц суыц тугел / тулке жаwа да жаwа //];
• саулыкка карата: [мин / эткий чирлидер ийе ашау утми торган чир белэ //эткий жанына цайттым мин /эткийне царарза//]; [аллаза швквр анысы /менэ хэзер менэ шушы минут вчвн генэ сулэшэм / аллаза швквр / бер жирем аwырт-мый /менэ бу минутта эле//];
• элекке hэм хэзерге тормышнын, хуж;алык тезелмэлэре: [боронгода лапас бар ийы/ аwызы ачыц аныц/ тубэлэре жабыц /лапас ди торганнар ийы//];
• Yлем турында уйлары: [улэрмен дэ озац жатырмын дип цурцам//менэ бу булзач бит эле ышаныч бар// шунсы бит эле аныц//];
• Y3eHeH, профессиясе турында: [хэзер цырыц алтынчы щылны бисафчик булып эшлэдем мин //мытыйыс бисафчигы булып // ипи Yлчдп торам басуларда// элек басуга аудару ыйы бит ул / хэзер шунда бисафчик булып эшлим // ипине бизрэлэп нитеп/ул бизрэне нитеп/ синтнирга эйлэндереп //];
• туганнарына, авылдашларына карата менэсэбэте: [ул чагында ни / ачлыц / ни / щаланзачлыц/ шулай булса да мине щршелэр wацытлары булзанда / щэ щацгыр щаwып / эйбер пешерсэлэр / тэрбийэлэделэр // чэй эчэргэ апчыгалар// менэ апчъщты/ аннан болай соц менэ кем суфийан абзыйлар /мирзазийан абзый-ларныц анасы //ул апчыцты / аннан болай фейзелхац абзый хатыны апчыцты/ мвсэwэрэ апа алып чыцты //];
• аулак ейлэр турында: [аннан болай ку.гэрчен ашату // ике урындыцны цуйып / бер урындыцны куйып щегет тегелэйгэ царабутыра // шулай итэлэр дэ бер ике вч дилэр дэ борыл дийэ икесе бергэ туры килдисэ Yбештерэлэр // бусы ку'гэрчен ашату диб атала //] h.6.
Респондентны сейлэшергэ яратучан, CY3rs hsB9C дип санарга мемкин. Yзенец авылы, авылдашларыньщ, гаилэсенец hэр эгьзасы турында кайгырту ^рсэтеп, уткэне hsM бYгенгесе турында рэхэтлэнеп, ацлаешлы итеп сейли.
Минзэлэ сейлэше эдэби телгэ якын торганлыктан, М. Гарипова сейлэмендэ диалекталь Yзенчэлеклэр артык ^п тYгел. ^пчелек авазларныц эйтелеше эдэби телгэ якын тора. Беренче иж;ектэге [а] авазы иренлэштереп эйтелэ. Информантныц сейлэме иренлэшY гармониясе буенча татар эдэби те-ленец орфоэпик нормаларына туры килэ: [сэгдэт абзый артына боролоп цараган да мине кургэн//]; [без тугыз ай гына тороп цалдыц//].
Сузык авазларга тYбэндэге аваз тэцгэллеклэре хас: и ~ э: бик ~ бэк (аннан болай соц бэк щб итеп моныц щк озын чыбыцны сындырып / болай теге сипте-реп щибэрэбез //);
Берничэ CYЗДЭ (сYлэшY - сейлэшY; CYрэтY - сейрэтY, YPЭTY - ейрэтY) -ей дифтонгы монофтонглаша: [менэ хэзер менэ шушы минут вчвн генэ CYлэшэм / аллага швквр бер щирем аwыртмый//]; [балалар / диде / сез CYрэтеп эле тазы кичкэ дэ цайтып щитэ алмыйсыс//]; Yзец тап кеше / Yрэт / дилэр //]. Й тартыгы
алдындагы [ы] авазы [и] сузыгына кYчэ: быел ~ бийыл (минэйтэм бийыл твшэ алмыйм / бармыйм дим инде//).
Туганлык терминнарына ялганган иркэлэY-кечерэйтY кушымчасындагы -ай/-эй дифтонгына -ый/-ий дифтонгы туры килэ: [эткий шунда твшеребутыр-тцан моны / айнызан ул анда / но салцын тигэн //]; [мин энкийнец ныц сэлэмэт чазын белмим //].
Тартык авазларга килгэндэ, увуляр [к], [г] авазлары эдэби телдэгечэ саклана. Сейлэш ечен [з] авазы урынына сакау [d] авазы хас: Минзэлэ ~ Минdэлэ
(миндэлэ районы иде / абый китте // сулим эле //); хэdер ~ хэзер (хэdер эткий белэ икэу генэ торабыз); беd ~ без (алып киттелэр беdне// беdне алып кит-телэр//). Респондент сейлэмендэ ж;-лэштерY кYренеше киц таралган: [кеше бит инде сыйыр тугел/ бер жыл жврми бит //]; [жыгылып китэдер ийем/ жукэ агачын цочацлап цалдым//].
Тартык авазларга кайбер тэцгэллеклэр хас:
К ~ х : wакыт ~ wахыт (мтс вахыты / минем wахыт бит //; бервахыт са-баннар бетте //).
х ~ к: яхшы ~ ж;акшы (бер бик жацшы цырыцлап/ цырыц бишлэп хатын цыз бар инде //).
Сейлэштэ белэн CYзендэ азактагы [н] тешеп кала [5, б. 221]. Бу Yзенчэлек М.Гарипова сейлэмендэ дэ hэр очракта ^зэтелэ: [гел иртэ белэ/кич белэ апкитэ // иртэ белэ цайтара килэ / кич белэ апкитэ // мифтах абзый иртэ белэ ала да китэ //]; [сэйет абый белэ икесе сугышалар.//].
Минзэлэ сейлэшенец характерлы Yзенчэлеклэреннэн булган кайбер очрак-лар безнец информант сейлэмендэ ^зэтелми. Берничэ мисал белэн генэ чиклэнэбез. Мэсэлэн, ике сузык арасындагы эдэби [д] авазына тел-теш [з] авазы-ныц тэнгэллеге [5, б. 219] Гарипова текстларында чагылмый: [цайандыр цадацлар тапты //хэзер чыбылдыцларны ъгстиналарга/ сайгацларга цадацладыц тагын/ сигез атныц борчагын шунда бушаттыц//].
Шулай да минзэлэ сейлэшенец теп урынчылыгына хас Yзенчэлеклэр информант М. С. Гарипованыц сейлэмендэ шактый системалы рэвештэ сакланган.
Список источников и литературы
1. Баязитова Ф. С. Мензелинский говор татарского языка // Материалы по татарской диалектологии. Вып. 7. Казань, 1989. С. 67-83.
2. Махмутова Л. Т. О татарских говорах северо-западных районов Башкирской АССР (по материалам экспедиций 1954 - 1957 гг.) // Материалы по татарской диалектологии. Вып. 2. Казань, 1962. С. 125-162.
3. Насипов И. С. Древнетюркский пласт диалектной лексики мензелинского говора татарского языка: автореф. дисс. ... канд. филол. наук. Казань, 1994. 22 с.
4. Рамазанова Д. Б. К вопросу о формировании белебеевского подговора мензелинского говора среднего диалекта татарского языка // Исследования по исторической диалектологии татарского языка. Казань 1979. С. 4 - 43.
5. Татар халык сейлэшлэре: Ике китапта/ Ф. С. Баязитова, Д. Б. Рамазанова, Т. Х. Хэйретдинова кб. Казань: Мэгариф, 2008. Беренче китап. 463 б.
DOI: 10.24412^-37095-2024-1-117-122
Нурмухамметова Р. С. кандидат филологических наук, доцент, Казанский (Приволжский) федеральный университет, г. Казань
Саттарова М. Р.
старший преподаватель Уфимский университет науки и технологий, г. Уфа
ТАТАР ТЕЛЕНЕЦ СИНОНИМИЯСЕНДЭ БИЗЭНУ ЭЙБЕРЛЭРЕ АТАМАЛАРЫ
Теп CY3лэр: татар теле, матди мэдэният, лексика, бизэнY эйберлэре, атама. Аннотация. Мэкалэ татар теле лексикасында Yзенчэлекле катлам булган бизэнY атамаларын hэм аларныц телдэге синонимнарын барлауга багышлана. Эш татар теле CY3леклэре жирлегендэ башкарыла. Шулай ук татар hэм рус теллэренец эти-мологик CY3леклэреннэн алынган мэгъгуматлар нигезендэ элеге берэмлеклэрнец килеп чыгышы турында да кыскача мэгъгумат бирелэ.
Татар халкы денья кулэмендэ рухи мэдэният ядкарьлэре белэн генэ тугел, э бик бай, Yзенчэлекле матди мэдэнияте белэн дэ мэгъгум. Ьэм татар халкыныц зэркэн сэнгатен моца мисалга китереп була. Татарлар бизэнY эйберлэрен элек-
