CC BY
0Б01: 10.24412/с1-37095-2024-1-143-146 УДК 81'342.622, 81'282
Бадртдинова А. Э.
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г.Ибра^мов исем. Тел,
эдэбият Иэм сэнгать институты, редактор
ТАТАР ТЕЛЕНЕЦ КУЗНЕЦК СЭЙЛЭШЕ АВАЗ УЗЕНЧЭЛЕКЛЭРЕ (ПЕНЗА ЭЛКЭСЕНДЭ БУЛГАН 2021 ЕЛГЫ ЭКСПЕДИЦИЯ НЭТИ^ЭЛЭРЕ)
Теп CYЗлэр: татар теле, кузнецк сейлэше, Пенза, фонология, экспедиция, монофтонг
Аннотация. Мэкалэдэ 2021 елныц 28 июненнэн 9 июленэ кадэр Пенза елкэсенец Городище, Лопатино, Шемышейка, Исса, Лунино районнарында экспедиция ва-кытында яздырылган сейлэм Yрнэклэренец аваз Yзенчэлеклэре бирелэ. Фэнни тикшеренYлэр вакытында, Пенза ягы сейлэшлэрендэ фэнни хезмэтлэрдэ увуляр [к] Ьэм [г] авазлары очрамый дип язылса да, элеге авазларны да кулланып сейлэшY, рэт буенча гармония бозылу: арткы рэт (калын) сузыклы CYЗлэр тамы-рына алгы рэт (нечкэ) сузыклы кушымчалар ялгану, иренлэшкэн [а] авазын эйтY, монофтонглаштыру, [й] авазын тешереп калдыру И.б. сейлэм Yзенчэлеклэре та-ралган дигэн нэтиж;элэргэ килдек.
2021 елда без Пенза елкэсенец татарлар яши торган Городище районыньщ Югары Элэзэн (Аембура), Урта Элэзэн, ТYбэн Элэзэн, Лопатино районыныц СелэY, Иске Вершаут, Иске Карлыган, Берлек, Шемышейка районыныц Оз авылы, Исса районыныц Югары Салмука, Каменка (Плетневка), Шеркэвич (Кильмаевка), Лунино районыныц Шыкша (Синорово) авылларында тел, халык иж;аты, сэнгать, борынгы кулъязмалар И.б. елкэсендэ тикшеренYлэр уткэрдек.
Элеге территориялэрдэ татар теленец кенбатыш диалектыныц кузнецк сейлэше таралган. Кенбатыш диалекты тел Yзенчэлеклэре буенча ике зур
Занкиевские чтения
теркемгэ бYленэ: ч-лаштыручы hэм ц-лаштыручы сейлэшлэр. Пенза елкэсендэ ч-лаштыручы сейлэшлэр таралган [3, 42 б.].
Кенбатыш диалектын XIX гасырда ук В. А. Казаринов, Е. А. Малов, Г. Эхмэров, С.Е. Маловлар ейрэнгэн. Без фэнии эзлэнYлэр уткэргэн авылларда таралган сейлэшлэрнец аваз Yзенчэлеклэре турында мэгълYмат «Татар халык сейлэшлэренец электрон атласы» нда, «Татар халык сейлэшлэре» (2008) жыен-тыкларыныц икенче томында бар, фонетик диалектизмнарны «Татар теленец зур диалектологик CYЗлеге»ннэн карарга мемкин. Сейлэшнец авазлар системасына анализны бу якларда булган татар галимнэре Ф. С. Баязитова, Л. Т. Мэхмутова, Э. Х. Кадыйровалар фэнни хезмэтлэрендэ табарга мемкин. Без тикшеренYлэрне махсус тезелгэн сораулыклар белэн башкардык, шулай ук шэхси кYЗЭTYлэр ва-кытында сейлэм Yзенчэлеклэрен теркэп бардык. Сораулыклар буенча тик-шергэндэ диалектлардагы лексик-фонетик диалектизмнар, аваз Yзенчэлеклэре чагыла. Сорау алучы русча CYзформасын эйтэ, жавап бирYче (сейлэшне кулла-нучы) татарчага тэржимэ итэ. Болай иткэндэ ул нэкъ Yзлэре эйтеп ейрэнгэнчэ жавап бирэ. Мэсэлэн, явым-тешемнэрне темасы буенча сорау биргэндэ, Городище районында «град» CYзен «чарахман» дип тэржемэ иттелэр. Бу CYЗ диалектизм, эдэби телдэ юк. ^рше Мордва елкэсеннэн кергэн, моны Л. Т. Махмутова да шулай дип яза [5, 151 б.].
Сузформаларны анализлаганда очраган узенчзлеклзр
Сейлэштэ татар теле сейлэшлэрендэ очрый торган интерференция [6] hэм CYЗне туган телгэ яраклаштырып сейлэY кYренешлэре дэ бар. Интерференция -икетеллелек шартларында тел системаларыныц тээсир итешY кYренеше; туган тел Yзенчэлеклэрен чит телгэ кYчереп сейлэшY [7, 59 б.]. Без ейрэнгэн жирлек-лэрдэ мондый CYЗлэрдэ очрады: балнис рус. больница, вись рус. весь, пинзэ // пинза рус. пенза, ысба // ызба рус. изба, пуп рус. поп, вэт // вот рус. вот, капыста рус. капуста, мор^а рус. море, лэпэлэре рус. лапа, лапки кб.
Галимнэр элеге территориялэрдэ тирэн тел арты [к], [г] авазлары юк дип яза [3, 43 б.], Татар сейлэшлэренец электрон атласында да бу шулай ^рсэтелгэн [1], лэкин без элеге авазларны параллель кулланыла дип таптык. Тирэн тел арты
[к] авазы очраган CYЗлэр: кая, юк, йомырка, бакый, кызыл, акча, каз, йолкалар, коега, кызын, кадый, калды, кайда, куеныцда, кырларым, ерак, кайсы. Тирэн тел арты [г] авазы очраган CYЗлэр: барырга, юк иде (йугиде), булганнар, соцга, гына, сагынып, алгач, баргач, туган, гомерец. Башка очракларда кYбрэк [к], [г] авазлары урынына [к] Иэм [г] кулланып сейлэшэлэр. Кайбер мисаллар: кая, пы-чак, калды, куркадыр, кызганып, артка, укытты, кайа, каз, казанда, канатлар, бор-чак, укытучылар; аерылганга, газабы, багырга, барырга.
Без фэнни тикшеренYлэр уткэргэн авылларда [ж] Ьэм [й] авазлары барлык территориялэрдэ параллель кулланылса да, теп билгелэренец берсе булып ж-лаштыру [8, 35 б.] саналган урта диалекттан аермалы буларак, бу якларда й-лаштыру кYбрэк таралган. Й-лаштыру ^ренешенэ мисаллар: йыйыла (эдэби телдэ жыела), йебэрэлэр (эдэби телдэ жибэрэлэр), эдэби телдэгечэ [ж] авазы белэн Иэм [й] авазы белэн параллель кулланылучы вариантлар: йыр // жыр, йыр-ладылар // жырладылар, йеде // жиде И.б.
Без ейрэнгэн авыллар сейлэшендэ монофтонглаштыру [4, 6 б.] очрый: CYли эдэби телдэ сейли, CYлэми эдэби телдэ сейлэми, YДЭ эдэби телдэ ейдэ. Эдэби телдэгечэ ей дип сейлэY дэ бар. Кайвакыт CYЗлэрдэ [й] авазы тешеп кала: качан эдэби кайчан, эдэ эдэби телдэ эйдэ, элэндерэсец эдэби телдэ эйлэндерэсец.
Эдэби телдэге [ч] авазы да, [тч] авазы да кулланыла. [тч] авазына мисаллар: етчентче, Yлгэнтче, кетчкенэ, аугатч, кетчсез, аергантчы, тчабышып, отчырдым.
Авылларда калын кушымчаларны нечкэртеп эйтY кYренеше дэ бар, ягъни артык рэт (калын) сузыкларыннан торган CYЗлэргэ алгы рэт (нечкэ) сузыклы кушымчалар ялгап сейлэY еш очрый: кодагий эдэби телдэ кодагый, булгалий эдэби телдэ булгалый, урнец эдэби телдэ урыныц, булсен эдэби телдэ булсын, башымне эдэби телдэ башымны, авылымне эдэби телдэ авылымны, бормале эдэби телдэ бормалы, юле эдэби телдэ юлы, азаге эдэби телдэ азагы, алыгез эдэби телдэ алыгыз, ярларне эдэби телдэ ярларны, туйганче эдэби телдэ туйганчы.
Тере сейлэмне кYЗЭTY вакытында [и] Иэм [е] авазларын чиратлаштыру кYренешенэ дэ очрадык: мескин эдэби телдэ мескен, кише эдэби телдэ кеше, йеде эдэби телдэ жиде.
Без ейрэнгэн авылларда ^брэк иренлэшмэгэн [а] авазы очрый, шулай да кечле иренлэштерY дэ бар: оатасы, муллоа, чоакта, оаны. Бу яктан кузнецк сейлэше урта дилаект белэн уртаклык ^рсэтэ [2, 31 б.].
Кайбер CYЗлэрдэ палатальлэшкэн [д] Иэм [т] авазлары эйтелэ: инде, айырдылар, саламдыр, атылды.
[У] hsM [а] авазлары килгэндэ аларныц арасына [в] авазын кыстырып сeйлэY дэ бар: йуварга эдэби телдэ юарга, тувар эдэби телдэ туар.
Шулай итеп, Пенза елкэсенец без фэнни тикшеренYлэр уткэргэн террито-риялэрендэ татар теленец кенбатыш диалектыныц кузнецк сейлэше вэкиллэре яши. Аларныц сейлэшлэре моца кадэр галимнэр язган фэнни хезмэтлэрдэгечэ кYбрэк сакланган, шулай да кайбер Yзенчэлеклэре дэ барлыкка килгэн: тирэн тел арты [к] hэм [f] авазлары очрый, кечле иренлэшкэн [а] авазы да бар.
Эдэбият исемлеге
1. Атлас татарских народных говоров [Электронный ресурс]. - URL: https://atlas.antat.ru/ (дата обращения: 05.03.2024).
2. Бэдртдинова А.Э. Татар теленец урта диалекты вокализм системасына кYЗЭTY // Фэнни Татарстан, 2017, № 4. - С. 28-34.
3. Баязитова Ф. С. Кузнецк сейлэше // Татар халык сейлэшлэре: Ике китапта / Ф. С. Баязитова, Д. Б. Рамазанова, Т. Х. Хэйретдинова кб. - Казан: Мэга-риф, 2008. - 42-53 б.
4. Кадирова Э. Х., Галиуллина Г. Р., Сайфулина Ф. С., Юсупова Э. Ш. Мордовия Республикасы hэм Пенза елкэсе татарлары: диалектология hэм халык авыз иж;аты материаллары - Казан, 2015. - 313 б.
5. Махмутова Л. Т. Основные характерные черты мишарских говоров на территории Пензенской области (по материалам экспедиций 1958 - 1960 гг.) // МДТ. - Вып. 2. - Казань, 1962. - С. 125-162.
6. Сагдеева Ф. К. Проблемы культуры татарской речи в условиях активного двуязычия: диссертация ... кандидата филологических наук: 10.02.02. - Казань, 2001. - 184 с.
7. Русско-татарский толковый словарь лингвистических терминов / под ред. Ф. И. Тагировой и Ф. Ф. Гаффаровой. - Казань: ИЯЛИ, 2016. - 248 с.
8. Хесэенова А. Татар телендэ тел алды /3/ сибилянты hэм тел уртасы /j/ сонантыныц Yзара бэйлэнеше // Фэнни Татарстан, 2023, № 3 (39). -С. 32-36.
