Научная статья на тему 'GLYCYRRHIZA GLABRA ЎСИМЛИГИ ХАЛҚ ТАБОБАТИДА ҚЎЛЛАНИЛИШИ ВА УНИНГ ИЛДИЗИНИ ҚУЮҚ ЭКСТРАКТИДАН ТЕХНИК ГЛИЦИРРИЗИН КИСЛОТАСИ (ТГК) НИ АЖРАТИШ ВА УНИНГ ТУЗЛАРИНИ ОЛИШ'

GLYCYRRHIZA GLABRA ЎСИМЛИГИ ХАЛҚ ТАБОБАТИДА ҚЎЛЛАНИЛИШИ ВА УНИНГ ИЛДИЗИНИ ҚУЮҚ ЭКСТРАКТИДАН ТЕХНИК ГЛИЦИРРИЗИН КИСЛОТАСИ (ТГК) НИ АЖРАТИШ ВА УНИНГ ТУЗЛАРИНИ ОЛИШ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

103
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Glycyrrhiza glabra / чучукмия / ширинмия / қуюқ экстракт / техник глицирризин кислота(ТГК) / глицирризин кислота(ГК) / Глицирризин кислотасининг уч аммонийли (ГКУАТ)тузи / Глицирризин кислотасининг моноаммонийли (ГКМАТ)тузи / Глицирризин кислотасининг монокалийли (ГКМКТ)тузи

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — A. X. Исломов, А. С. Тўраев, И. Р. Асқаров, M. M. Mўминжонов

Ушбу мақолада Glycyrrhiza glabra ўсимлиги хусусиятлари, халқ табобатида қулланилишлари ва унинг илдизини қуюқ экстрактдан Техник глицирризин кислотаси (ТГК), Глицирризин кислотасининг уч аммонийли (ГКУАТ), Глицирризин кислотасининг моноаммонийли (ГКМАТ), Глицирризин кислотасининг монокалийли (ГКМКТ) тузларини олиш ҳақида маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по Сельскохозяйственные науки , автор научной работы — A. X. Исломов, А. С. Тўраев, И. Р. Асқаров, M. M. Mўминжонов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «GLYCYRRHIZA GLABRA ЎСИМЛИГИ ХАЛҚ ТАБОБАТИДА ҚЎЛЛАНИЛИШИ ВА УНИНГ ИЛДИЗИНИ ҚУЮҚ ЭКСТРАКТИДАН ТЕХНИК ГЛИЦИРРИЗИН КИСЛОТАСИ (ТГК) НИ АЖРАТИШ ВА УНИНГ ТУЗЛАРИНИ ОЛИШ»

GLYCYRRHIZA GLABRA УСИМЛИГИ ХАЛК ТАБОБАТИДА КУЛЛАНИЛИШИ ВА УНИНГ ИЛДИЗИНИ КУЮК ЭКСТРАКТИДАН ТЕХНИК ГЛИЦИРРИЗИН КИСЛОТАСИ (ТГК) НИ АЖРАТИШ ВА

УНИНГ ТУЗЛАРИНИ ОЛИШ

A. X. Исломов А. С. Тураев

УзР ФА академик О.С.Содиков номидаги Биоорганик кимё институти

islomov-72@mail.ru

И. Р. Аскаров M. M. Муминжонов

Андижон давлат университети

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Glycyrrhiza glabra усимлиги хусусиятлари, халк табобатида кулланилишлари ва унинг илдизини куюк экстрактдан Техник глицирризин кислотаси (ТГК), Глицирризин кислотасининг уч аммонийли (ГКУАТ), Глицирризин кислотасининг моноаммонийли (ГКМАТ), Глицирризин кислотасининг монокалийли (ГКМКТ) тузларини олиш хдкида маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: Glycyrrhiza glabra, чучукмия, ширинмия, куюк экстракт, техник глицирризин кислота(ТГК),, глицирризин кислота(ГК), Глицирризин кислотасининг уч аммонийли (ГКУАТ)тузи, Глицирризин кислотасининг моноаммонийли (ГКМАТ)тузи, Глицирризин кислотасининг монокалийли (ГКМКТ)тузи

КИРИШ

Glycyrrhiza glabra усимлигннинг препаратлари халк; табобатида нафас йуллари касалланганда балгам кучирувчи, сурункали кабзиятда эса енгил сурги дори сифатида ишлатилади. Илдизидан тайёрланган доривор препаратлар глицирам астма, экзема, аллергик дерматит ва бошка касалликларда кулланилади. Усимликдан олинган препаратлари х,амда глициризин ва глицирретин кислоталари организмдаги сув-туз алмашинувини тартибга солиш хамда дезоксикортикостеронга ухшаш таъсирга эга. Илдиздан олинган флавоноидлар суммаси ликвиритон яллигланишга, спазмга карши ва антисептик восита сифатида

October, 2022

719

хамда меъда ва ун икки бармок ичак яра касаллигинн даволаш учун ишлатилади. Кизилмия порошоги, киркилган илдизи ва курук экстракти фармацевтика практикасида хаб дори тайёрлашда асос сифатида хамда микстуралар, чой-йигмалар таъмини яхшилаш учун ишлатилади. Кизилмия илдизидан озик-овкат саноатида (пиво, лимонад ва кваслар таъмини ширин килиш учун) ва техникада (ут учирадиган купирувчи суюклик тайёрлаш учун) кенг фойдаланилади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Glycyrrhiza glabra L.-кизилмия (чучукмия, ширинмия) дуккакдошлар -Fabaceae оиласига киради. Кизилмия куп йиллик, буйи 50 - 100 см га етадиган, ер остки кисми кучли тараккий этган ут усимлик. Илдизпояси куп бошли, калта, йугон булиб, хамма томонидан ер остида горизонтал жойлашган, учи куртак билан тамомланувчи новдалар ва пастга караб битта асосий вертикал ук илдиз усиб чиккан. Асосий ук илдизининг узунлиги 4 - 5 м булади. Пояси бир нечта, тик усувчи, шохланмагаи ёки кам шохланган, тукли булиб, майда нуктасимон безлар ёки майда тиканлар билан копланган. барги ток патли мураккаб, 3 - 7 жуфт баргчалардан ташкил топган. Баргча эллипссимон, чузик-тухумсимон ёки ланцетсимон, текис киррали, ёпишкок безлар билан копланган. Кушимча барглари майда, ланцетсимон булиб, тукилиб кетади. Гуллари кийшик, барг култигидан чиккан шингилга тупланган. Гулкосачаси найчасимон, 5 та ланцетсимон, уткир тишли гултожиси окиш бинафша рангли булиб, капалак гулдошларга хос тузилган. оталиги 10 та, 9 таси бир-бири билан бирлашган, унинчиси бирлашмаган оналик тугуни юкорига жойлашган. Меваси - пишганда очилмайдиган ёки пояси куригандан сунг очиладиган дуккак. Июнь-август ойларида гуллайди, меваси август-сентябр ойларида етилади 1-расм [1-3]

Glycyrrhiza glabra усимлиги шур тупрокли чулларда, чулллардаги арик, канал ва дарё буйларида, бегона ут сифатида экинзорларда усади. Асосан Урта Осиёнинг чул ва ярим чул худудларида, Козогистон, Шимолий Кавказ, Закавказияда хамда Украина, Молдова, Белоруссия, Россиянинг Оврупо кисмининг жанубида (Азов денгизи буйида, Дон ва Волга дарёларининг куйи ва урта кисмида) катта худудларида куплаб учрайди. Бундан ташкари у Урал дарёсининг водийсида, Догистон, Туркманистонда ва Узбекистонда (Амударё ва Сирдарё буйларида) учрайди. [1-3]

October, 2022

1-pacM.Glycyrrhiza glabra усимлиги ва унинг илдизи

Glycyrrhiza glabra усимлигининг илдизининг кимёвий таркибида 24% гача глицирризин (уч асосли глицирризин кислотанинг калий ва кальций тузи) булади. Глицирризин кислотаси (ГК) тузилиши 3р-гидрокси-11-оксо-12-ен-18р-Н, 20р-олеан-30 кислотанинг 3-0-(2'-0-Р-0-глюкуроно-пиранозил)-Р-0-глюкуронопиранозид ГК икки кисмдан иборат:гидрофоб (агликон тритерпен) ва гидрофил. Агликон тузилиши жихдтидан, айрим томонидан глюкокортикоид гормонлари (гликозидлар)га ухшаш модда булиб, тритерпен сапонинларга киради. У кандга нисбатан 40 марта ширин, гидролизланганда канд урнида икки молекула глюкурон кислота хамда бир асосли глициррет кислота аглюконини хосил килади. Кимёвий тузилиши 2-расмда келтирилган.

2-расм. Глицирризин кислотаси ва глициррет кислотаси.

ГКни гидрофоб (тритерпен) ва гидрофил (глюкурон) кисмлардан ташкил топганлиги, сиртки фаол модда ва гель хосил килиш каби ажойиб физик-

13

кимёвий хоссалари унинг тузилиш хусусиятлари билан боглик булиб, С ЯМР усули билан ГК нинг циклик конформацияси мавжуд булиб аммо олимлар томонидан ушбу холат конформациясининг канчалик кулай энергияга эгалиги тугрисида маълумот келтирилмаган. Глицирризин кислотасининг фазовий тузилиши куйидаги (3-расм) да келтирилган [1-6].

October, 2022

721

3-расм. Глицирризин кислотасининг фазовий тузилиши

Кизилмия илдизидан 28 тага якин (4 % атрофида) флавоноидлар (ликвиритин, лнквиритозид, глаброзид ва бошка гликозидлар хамда уларнинг агликонлари), 2 - 4% аччик. модда, тритерпеноид-олеанан, витамии С, аспарагин, 6-34% крахмал, 20% гача моно ва дисахаридлар, пектин ва бошка моддалар бор. Кизилмиянинг ер устки кисми флавон гликозидларга бой. Флавоноидлардан ташкари, ер устки кисми таркибида яна сапоиинлар, эфир мойи, ошловчи ва бошка моддалар бор. Глицирризиннинг сувдаги эритмаси чайкатилса, сапонинлар сингари тургун купик хосил килади, лекин кизил кон таначаларини эритмайди, яъни конни гемолиз килмайди, факат гидролиз натижасида хосил булган агликони глицирретин кислота гемолиз реакциясини беради. X ДФ га кура махсулот таркибида глицирризин кислота микдори 6% дан кам булмаслиги лозим. [1-6].

Адабиётлардаги маълумотларга кура "Glycyrrhiza glabra" илдизи таркибида ГК нинг микдори 2-24 % га етади. ГКни ажратиб олишнинг жуда куп усуллари таклиф этилган булиб, уларнинг купчилиги илдизнинг сувли экстрактидан ГКни минерал кислоталар ёрдамида чуктиришга асосланган булади. Техник глицирризин кислотаси (ТГК) дан Глицирризин кислотасининг моноаммонийли тузи (ГКМАТ) ни олиш учун ГК ни чуктиришда минерал кислотанинг табиати ва концентрацияси мухим урин тутади, масалан уни чуктиришда концентрланган H2SO4 дан фойдаланилганда ГК тез ва осон чукади, лекин асосий махсулот смоласимон холда чукиб, чукма таркибида балласт моддаларнинг микдори анча юкори булади. Смоласимон чукмани аморф холатга келтириш учун катта хажмдаги сув сарф этилади, бунинг натижасида эса махсулот унуми сезиларли даражада камайиб кетади. ГКни чуктиришда суюлтирилган минерал кислоталардан фойдаланиш: биринчидан, махсулотнинг аморф холатда чукишини таъминласа; иккинчидан, чукма билан бирга кушилишиб чукаётган балласт моддаларнинг микдори камайишига олиб келади. Яна шунга эътиборни каратиш

October, 2022

722

керакки сувли экстрактга конц H2SO4 ни томчилатиб солиш лозим, акс холда олинаётган моддамизнинг унумига кескин таъсир килади. Агар рН-2,5-3,5 оралигида булса, ТГК юкори унумда чикади. ТГК ни ажратиб олиш конц H2SO4 микдорига хам боглик. Сабаби экстракт таркибида ГК туз холида булади шунинг учун унга етарли микдорда кислота солишимиз керак. Ширинмия илдизи куюк экстрактидан ТГК чуктириб ажратиб олиш усули куйидаги реакция буйича олиб борилади. 700 г ширинмия илдизининг куюк экстракти 1:4 нисбатда сувда эритилиб, техник ГК чукмаси тушиши тухтагунча аралаштирилиб турилган холда концентрланган сульфат кислота кушилди. Чукма зич буз мато оркали фильтрлаб олинди. Фильтрат нейтрал холга келгунча сув билан ювилди. Чукмани олдин очик хавода, кейин куритиш шкафида 600С куритилди. ТГК кунгир аморф кукун Унум 135 г (17-19%). Тсуюк=1250С. Glycyrrhiza glabra (ширинмия) усимлиги илдизидан ТГК ни сульфат кислота таъсир эттириб ажратиб олиб, кейинги охирги махсулот ГКМАТ ни олиш куйидаги усулда боскичма боскич олиб борилди 4-расмда келтирилган.

4-расм.Glycyrrhiza glabra усимлигининг ТГК кунгир аморф кукуни ва ГКМАТ

Ширинмия илдизи кую; экстрактидан ТГК чуктириб ажратиб олиш усули куйидаги реакция буйича олиб борилади. 700 г ширинмия илдизининг кую; экстракти 1:4 нисбатда сувда эритилиб, техник ГК чукмаси тушиши тухтагунча аралаштирилиб турилган холда концентрланган сульфат кислота кушилади. Чукма зич буз мато оркали фильтрлаб олинади. Фильтрат нейтрал холга келгунча сув билан ювилади. Чукмани олдин очи; хавода, кейин куритиш шкафида 600С куритилиб олинади.Ширинмия илдизи кую; экстрактидан техник глицирризин кислотасини (ТГК) чуктириб олиш усули 1-схемада келтирилган.

October, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

723

I o

H

HO NJ-<

COOH X

HC XOOH

COOH 0

-O 1 H3C' "CH

K2SO4

n^SO4

Ширинмия илдизи кую; экстракти ТГК

1-схема. Ширинмия илдизи кую; экстрактидан техник глицирризин кислотасини (ТГК) чуктириб олиш.

Техник глицирризин кислотаси (ТГК) дан Глицирризин кислотасининг уч аммонийли тузини (ГКУАТ) олиш усули куйидаги реакция буйича олиб борилади. Тескари совуткич, механик аралаштиргич ва термометр билан жихозланган хажми 3000 мл булган 3 огизли колбага 300 г техник глицирризин кислотаси солиб, уни 2л куру; ацетон билан 3 соат давомида 50-60 0Сда экстракция килинди. Ацетонли экстракт фильтрланиб олингандан кейин, яна 2 л ацетон билан экстракция килинди. Бирлаштирилган ацетонли экстрактларга аралаштириб турилган холда рН~8-9 кучсиз ишкорий мухитга келгунча 25% NH4OH нинг концентрланган эритмаси кушилди. Сари; рангли чукма глицирризин кислотасининг учаммонийли тузи фильтрлаб олинди ва ацетон билан ювилди. ва хона хароратида куритилди.Тсуюк=1350С. техник глицирризин кислотаси (ТГК)га NH4OH таъсир килиб Глицирризин кислотасининг уч аммонийли тузини олиш усули 2-схемада келтирилган.

h,C.. ..COOH

H,C., -COONH,

HO

HNOOC

ТГК ГКУАТ

2-схема. Глицирризин кислотасининг y4 аммонийли тузини олиш Глицирризин кислотасининг y4 аммонийли тyзидaн (ГKУАТ)Глицирризин кислотасининг моноаммонийли тузини олиш (FKMAT) учун хажми 1000 мл (1л)

6улшн колбага 40г ГKнинг уч аммонийли тузи солиб, 1:10

October, 2022

3

3

3

3

3

H SO

24

4

+

HO

724

нисбатда 400мл муз сирка кислотаси кушилди. Сув хаммомида 90-95оСда тулик эриб кетгунча киздирилди. Гомоген сестема булганда эритма иссик холда фильтрлаб олинди ва хона температурасида кечасига12 соатга колдирилди. Чукмага тушган ГКМАТ кристаллари Бюхнер воронкасида фильтрлаб олиниб, уч маротаба муз сирка кислотаси, сунг этил спирти билан ювилди. Нам Техник ГКМАТни очик хавода куритиб, 80% этил спиртида (1:3 нисбатда) кайта кристалланди. Оч сарик рангли аморф кукун. Тсуюк= 225-227°С, [а]в25= +40 (50% этанол), Глицирризин кислотасининг уч аммонийли тузи (ГКУАТ)ни муз сирка кислота билан гидролиз килиб ГКМАТ ни олиш усули 3-схемада келтирилган.

ГКУАТ ГКМАТ

3-схема.Муз сирка кислота билан гидролиз килиб ГКМАТ ни олиш.

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

Ширинмия илдизи куюк экстрактидан ГК глицирретин кислотаси ва унинг тузлари ГКМКТ глицирретин кислотасини монокалийли тузи ва ГКМАТ глицирретин кислотасини моноаммонийли тузларининг ажратиб олинш 4-схемада келтирилган.

Ширь

куюк экстракти

kohm.H2S04 Твхник глицирризин кислота

1. Ацетон

2. Ю% КОН, метанол

1. Ацетон

2. 25% аммиак

Глицирризин кислотаси учкалийли тузи

Муз сирка кислота

Глицирризиновой кислотаси монокалийли -гузи 72-75%

80% этанол

Глицирризиновой кислотаси монокалийли тузи 80-82%

Глицирризин кислотаси учаммонийли тузи

Муз сирка кислота

Глицирризиновой кислотаси моноаммонийли 72-75%

80% этанол

Глицирризиновой кислотас моноаммонийли 80-82%

1,5% H2S04

Глицирризин кислотаси

October, 2022

725

4-схема. Glycyrrhiza glabra (ширинмия) усимлиги илдизи куюк экстрактидан ГК, ГКМАТ ва ГКМКТ олиш

ГКМКТ ва ГКМАТ тузларининг унуми кайта криссталашшдан кейин ТГК сига нисбатан 28-30% ташкил килса ГК нинг микдори уртача 22-23% ни ташкил килди. ГК ва уларининг тозалик даражаси ЮССХ усули асосида аникланди. Комплекс бирикмаларни синтез килиш жараёнларида асосан тозалик даражаси 80-82% тозаликдаги тузларидан фойдаланилди, чунки биринчидан тозалаш жараёнида охирги махсулотнинг унуми анча камайишига олиб келади. Иккинчидан адабиётларда тозалик даражаси 80-82% даги ГК тузларининг биологик фаоллиги билан унинг 90-96% тозаликдаги тузларининг фаоллиги фарк килмаслиги аникланганлиги ва охирги махсулотнинг микдорининг камайтирмаслик, яни икдисодий самарадорлиликни ошириш максадида кейинги тозалаш ишлари олиб борилмади. Олинган бирикмаларнинг айрим физик-кимёвий хусусиятлари аникланди, Уларнинг физик-кимёвий хусусиятлари 1-жадвалда келтирилган.

1-жадвал

ГК, ГКМАТ ва ГКМКТ айрим физик-кимёвий катталиклари

Моддалар Т А -суюк С0 Rf* [a] D 0,5% EtOH (50%) ИК (v, см-1) УБ нм

ГК (m.of.822 ) 210-213 0,07 (II) +48 1042,(С0С); 1656, (СО) 2873,(СН3); 2948, (ОН)3247, (ОН) 251

ГКМАТ (m.of 839) 225-227 0,32 (III) +40 1042,(С0С); 1655, (СО) 2948, (ОН); 3239, (ОН) 253

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ГКМКТ (m.of.861 ) 280-284 0,30 (III) +36 1043(СОС); 1657(СО) 2948(ОН); 3404(ОН) 251

*11.Этилацетат- ацетон 5:1, Ш.Бутанол-сирка к-та-сув 3:1:1, Глицирризин кислотасининг уч аммонийли тузи (ГКУАТ)ни муз сирка кислота билан гидролиз килиб олинган ГКМАТ ни И^ спектри урганилди 5-расмда келтирилган.

October, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

726

5-расм. ГКМАТ ИК-спектри 80-82% ГКМАТ И^-спектрида унинг канд кисмидаги ОН гурухларига оид кенг елка куринишида валент тебраниши 3200-3400 см-1 оралигидаги сохада, эркин карбоксил гурухларидаги С=О богига тегишли валент тебраниши 1710-1680 см-1 сохада, туз хосил килишда катнашган 0=C0-NH4+ карбонил гурухларига тегишли кенг елка куринишида валент тебраниши 1651 см-1 сохада кузатилди. Спектрда С-О-С богларига тегишли валент тебраниши 1200-1000 см-1 оралигидаги сохада намаён булса, туташ карбонил гурухига О=С-С=С-тегишли валент тебраниши 1643 см-1 сохада кайд этилди (5-расм) [1-7]

ХУЛОСА

Ширинмия илдизини кую; экстрактдан Техник глицирризин кислотаси (ТГК), Глицирризин кислотасининг уч аммонийли (ГКУАТ), Глицирризин кислотасининг моноаммонийли (ГКМАТ), Глицирризин кислотасининг монокалийли (ГКМКТ) тузлари ажратиб олинди.

REFERENCES

1.Холматов Х.Х., Ахмедов У.А. Фармакогнозия: Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти. Тошкент 1997 Б 281-286.

2.Толстиков Г.А., Горяев М.И. Глицирретовая кислота (Химия и фармакология). Алма-ата. Наука. 1966. C.95.

3.Хужаев Ж.Х. Усимликлар физиологияси. Тошкент мехнат 2004 й. Б 118-156.

4. Kondo M., Minamino H., Okuyama G., Honda K., Nagasawa H., Otani Y. Physicochemical properties and applications of and I-glycyrrhizins, natural surface active agents in licorice root extract // J.Soc.Cosmet.Chem. 1986. V.37. P.177-189.

October, 2022

727

5. Ewa Tykarska., Zbigniew Dutkiewicz., Daniel Baranowski., Zofia Gdaniec., and Maria Gdaniec. Effect of Neighbors on the Conformational Preferences of Glycosidic Linkages in Glycyrrhizic Acid and Its Mono- and Dideprotonated Forms: X-ray, NMR, and Computational Studies. Cryst. Growth Des., 2014, 14 (11), Р.5871-5880.

6. Юлдашев Х.А., Мухамедиев М.Г., Далимов Д.Н., Гафуров М.Б., Михальчик Т.А. Синтез молекулярных комплексов моноаммониевой соли глицирризиновой кислоты с бензойной и салициловой кислотами и исследование вязкости их водных растворов. Кимё ва кимё технологияси. 2011. № 1. Б.24-26.

7.Исломов А.Х, Матчанов А.Д, Курбанова А.Дж, Комилов КУ. //Лагохилиннинг ацетил хосилаларининг глицирризин кислотаси, унинг тузлари билан комплекс бирикмалари ва гемостатик фаоллиги // Монография. "Lesson Ргезз'МЧЖ нашриёти, Тошкент-2022., 108 б.

October, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.