Научная статья на тему 'ЭРКИН ГОССИПОЛ ТАХЛИЛИ'

ЭРКИН ГОССИПОЛ ТАХЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Промышленные биотехнологии»

CC BY
82
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ғўза / Госсипол / Госсипиум / Бактерицид / Антисептик / Антибактериал / антиоксидант. Госсипол сирка кислотаси(ГСК) гулхайридошлар / Rf қийматлари. / Cotton / Gossipol / Gossipium / Bactericidal / Antiseptic / Antibacterial / Antioxidant. Gossypol acetic acid (GSK) rosemary / Rf values.

Аннотация научной статьи по промышленным биотехнологиям, автор научной работы — А. Х. Исломов, Д. Д. Жалмуродова, Б. Э. Ниёзметов

Ушбу мақолада ғўзанинг турлари битта госсипиум авлодига кириб, гулхайридошлар Malvaceae оиласига мансублиги биологик хусусиятлари ва пахта мойидан техник госсипол(ТГ) ҳамда ундан госсипол сирка кислотасини(ГСК) ажратиб олиш усуллари. Шунингдек турли вилоятлардан келтирилган турли хил пахта навларидан олинган госсипол унумлари баъзи бир физик-кимёвий константалари юпқа қатламли храматаграфия (ЮКХ) йўллари, Rf қийматлари аниқланиб спектрлари ҳақида маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FREE GOSSIPOL ANALYSIS

In this paper, the species of cotton belong to a single genus Gossipium, the biological properties of the genus Malvaceae and the methods of extracting technical gossypol (TG) and gossypol acetic acid (GSK) from cottonseed oil. There is also information about the spectra of gossypol products from different cotton varieties from different regions, some physicochemical constants, thin-layer chromatography (YKX) paths, Rf values were determined.

Текст научной работы на тему «ЭРКИН ГОССИПОЛ ТАХЛИЛИ»

ЭРКИН ГОССИПОЛ ТАХЛИЛИ

А. Х. Исломов

УзР ФА академик О.С.Содикрв номидаги биоорганик кимё институти islomov-72@mail.ru

Д. Д. Жалмуродова Б. Э. Ниёзметов

Ислом Каримов номидаги Ислом Каримов номидаги

Тошкент давлат техника Тошкент давлат техника

университети Олмали; университети Олмали;

филиали филиали

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада гузанинг турлари битта госсипиум авлодига кириб, гулхайридошлар Malvaceae оиласига мансублиги биологик хусусиятлари ва пахта мойидан техник госсипол(ТГ) хдмда ундан госсипол сирка кислотасини(ГСК) ажратиб олиш усуллари. Шунингдек турли вилоятлардан келтирилган турли хил пахта навларидан олинган госсипол унумлари баъзи бир физик-кимёвий константалари юпка катламли храматаграфия (ЮКХ) йуллари, Rf кийматлари аникланиб спектрлари хдкида маълумотлар келтирилган.

Таянч сузлар: Гуза, Госсипол, Госсипиум, Бактерицид, Антисептик, Антибактериал, антиоксидант. Госсипол сирка кислотаси(ГСК) гулхайридошлар, Rf кийматлари.

FREE GOSSIPOL ANALYSIS

A. Kh. Islomov

Institute of Bioorganic Chemistry named after academician O.S. Sodikov of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan islomov-72@mail.ru

D. D. Jalmurodova

Almalyk branch of Tashkent State Technical University named after Islam Karimov

B. E. Niyozmetov

Almalyk branch of Tashkent State Technical University named after Islam Karimov

ABSTRACT

In this paper, the species of cotton belong to a single genus Gossipium, the biological properties of the genus Malvaceae and the methods of extracting technical gossypol (TG) and gossypol acetic acid (GSK) from cottonseed oil. There is also information about the spectra of gossypol products from different cotton varieties from

different regions, some physicochemical constants, thin-layer chromatography (YKX) paths, Rf values were determined.

Keywords: Cotton, Gossipol, Gossipium, Bactericidal, Antiseptic, Antibacterial, Antioxidant. Gossypol acetic acid (GSK) rosemary, Rf values.

КИРИШ

Усимликлардан ажратилган моддалар синтетик йул билан олинган моддаларга нисбатан биологик таъсирчанлигининг юкорилиги, захарлилик даражаси пастлиги ва ножуя таъсирларга эга эмаслиги билан ажралиб туради. Госсипол моддаси тритерпен аълдегид гурухга мансуб булиб, таркибидаги ОН ва СН3 радикал гурухларининг борлиги унинг биологик фаоллигини белгилайди. Госсипол асосида синтез килинган моддаларнинг купчилигида турли хил зарарли вирусларга карши, интерферон индукторловчи, иммуносупрессив хусусиятлари борлиги аникланган [1].

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Гуза гулхайридошлар Malvaceae оиласига мансуб усимлик булиб. Гузадан олинадиган пахтадан 34-35 %тола, 60-62 % чигит, 2-2,5 % момик (линт)ва 1,01,5 %чикитлар ажратиб олинади. Дунё микёсида тукимачилик толаси ишлаб чикаришда пахта улушига 50-60 % дан купроги тугри келади. Толасидан, асосан, ип йигирилади, тукимачилик буюмлари, кийим ва гигроскопик пахта тайёрланади. Ундан авиация, автомобил, электр ва бошка саноатлар кенг фойдаланади. Толадан парашютлар, бакувват иплар, кирза, шланглар, кайиш, кино расмплёнкалари, ёзув когозлари каби куплаб махсулотлар тайёрланади [2].

Госсипол табиий полифенол модда, чигит таркибидаги сарик рангли пигмент булиб, нисбатан фаол кимёвий бирикма. Унинг систематик номенклатура буйича номланиши 2,21 ди (1,6,7- триокси 3 метил 5 изопропил 8 нафтальдегид), кимёвий брутто формуласи С30Н30О8. Физикавий хусусиятлари, куриниши: оч сарикдан тук сариккача булган кристалл модда, моляр массаси 518,563 г / молга тенг, зичлиги 1,4 г/см3 булиб, 177-182°C хароратда (парчаланиш билан) суюкланади. Госсипол купгина органик эритувчиларда яхши эрийди. Кутбли эритувчиларда яхширок эрийди, кутбсизларида деярли эримайди. Госсипол молекуласида кутбли гурухлар сони купчиликни ташкил этади, масалан, олтита гидроксил гурухи мавжуд. Лекин иккита огир диалкилнафталин гурухининг булиши уни сувда эримайдиган холга келтиради. Шунинг учун госсипол сувда эримайди [3-7]. Госсипол метил, этил, изопропил, бутил спиртларида, диэтиленгликолда, диоксанда, ацетонда, диэтилэфирда, этилацетатда, хлороформда, углерод туртхлоридда, дихлорэтанда, фенолда, пиридинда,

суюлтирилган нафталинда, иситилган усимлик ёгида яхши эрийди. Госсипол глицеринда, циклогександа, бензолда, бензинда ва петролей эфирда ёмон эрийди, бензинда эрувчанлиги эса петролей эфирига нисбатан юкорирок. Госсипол совук суюк ёгларда оз микдорда эрийди, шунинг учун пахта уругидан бензин ёрдамида ёг эктракция килинганда кисман мисцеллага утиб кетади.

Пахта илдизлари турли вилоятлар (Хоразм, Сирдарё, Андижон ва Жиззах) дан пахтани териб олиш мавсумидан кейин (ноябр-декабр ойлари) йигиб олиб илдизлар тозаланиб, унинг пустлоги илдиздан ажратиб олинди ва 0,6-0,8 см катталикдаги шаклларда майдалаб куритилди [8-10]. Завода куритилган ва майдаланган гуза илдизи пустлоклари тортиб олиниб, туби ясси колбада диэтил эфир билан экстракция килинди. Экстрактлар фильтрлаб олиниб эритувчисини хайдаш оркали концентрланди ва 7-8 мл муз сирка кислотаси кушиш билан чукмага туширилади. Чукмага тушган дастлабки сирка кислотали госсипол (ГСК-1) лимонсимон сарик рангли кристаллардан иборат булиб улар фильтрлаб олинади. Олинган ГСК-1 моддасини янада тоза холатга келтириш максадида ГСК-1 ни ацетонда эритиб олиб унга аралаштирилган холатда ацетонга нисбатан икки марта куп микдорда муз сирка кислотасидан кушилади ва эритмани бир сутка тиндириб фильтрлаб хосил булган ГСК-2 чукмани хона хароратида куритилади (унум 90%). Госсиполнинг сифатини янада яхшилаш максадида яна чуктириш иши олиб борилди, яъни ГСК-2 моддаси ацетонда эритилади ва унга аралаштирилиб турган холатда ацетонга нисбатан икки марта куп микдорда муз сирка кислотаси кушилди ва эритмани бир сутка тиндириб фильтрлаб олинади [11-14]. Чукма ГСК-3 хона хароратида куритилади (унум 93%). Шу курсатилган усул буйича барча вилоятлардан келтирилган пахта илдизларига ишлов берилиб ва госсипол сирка кислотаси ажратиб олиниб уларнинг унумлари натижалари куйидаги 1-жадвалда келтирилган.

1-жадвал

Турли вилоятлардан келтирилган турли хил пахта навларидан олинган госсипол унумлари

№ Вилояти Нави Пустлок Эфир ГСК-1 ГСК-2 ГСК-3

массаси хажми гр гр гр

гр мл

1 Хоразм Хоразм-127 100 гр 400 мл 0.6 0.54 0.50

2 Жиззах Гулбахор 100 гр 400 мл 0.89 0.8 0.74

3 Андижон Андижон27 100 гр 400мл 0.80 0.72 0.67

4 Сирдадё Боёвут 100 гр 400 мл 0.87 0.78 0.72

Урганилган навлардан олинган госсипол моддаларининг баъзи бир физик-кимёвий константалари аникланган 2-жадвалда келтирилган. Бунга кура олинган моддаларнинг ранги оч сарик рангдан тук сарик ранггача булиши кузатилган.

2-жадвал

Турли вилоятлардан келтирилган турли хил пахта навларидан олинган госсиполнинг айрим физик-кимёвий константалари

№ Нав Т 0С Т суюк;, С К, Унуми, % да Ранги

1 Хоразм-127 187-185 0,33(1) 0,71(11) 0.50 лимонсимон сарик

2 Гулба^ор 186-187 0,29(1) 0,79(11) 0.74 оч сарик

3 Андижон-27 184-185 0,26(1) 0,80(11) 0.67 тук сарик

4 Боёвут 185-187 0,31(1) 0,70(11) 0.72 Сарик

5 Намуна ^дан олинган госсипол) 184-186 0,31(1) 0,77(11) 1.2 тук сарик

Т.система гексан ацетон( 3: 1); П.система бензол : ацетон(5 : 1)

Олинган моддалар юпка катламли храматаграфия (ЮКХ) йули билан бензол: ацетон (5:1) ва гексан : ацетон (3:1) системаларда текширилганда бу моддаларнинг кийматлари бензол: ацетон (5:1) системасида 0,7-0,8 ва гексан: ацетон (3:1) системасида 0,26-0,33 интервали оралигида намоён булди. 2 чи жадвалда келтирилган маълумотлардан куриниб турибдики, Жиззах ва Сирдарё вилоятларидан келтирилган пахта илдизлари пустлогидан олинган госсиполнинг унуми Хоразм ва Андижон вилоятларидан келтирилган пахта илдизи пустлогидан олинган госсиполнинг микдорига нисбатан бирмунча юкори. Бу унумлар орасидаги фаркларни бизнинг назаримизда куйидагича изохлаш мумкин: Хоразм вилояти иклими - иссик, тупроги нисбатан шур, Андижон вилояти иклими уртача иссик, намлик бошка вилоятлар нисбатан юкори, Жиззах ва Сирдарё вилоятларининг иклими Хоразм ва Андижон вилоятларининг иклимидан фарк килади, намлик Андижон вилоятиникига нисбатан камрок, Хоразм вилоятиникига нисбатан юкори. Бу ерда шуни таъкидлаш мумкинки, иклимнинг шароити ва хавонинг намликлари хам пахта ривожланишига кескин таъсир этади, бу уз навбатида усимлик таркибидаги моддаларнинг тузилиши ва унумига хам таъсир

этади. Демак, пахта илдизида госсиполнинг микдори юкори булиши учун пахта экиладиган ер унумдор, ер шурланмаган, усимликка агротехник ишловлар берилган булиши керак экан.

МУХОКАМА

Госсипол мойларда яхши эрийди. Унинг шу хусусиятидан фойдаланиб, чигитни тугридан тугри совук преслаш усули билан ядродаги тугунчаларда жойлашган госсипол пегментини мойга утказилади. Бунда эркин госсиполнинг юкори хароратда оксилларга бирикиб колишини ва парчаланиб кетишини камайтириш максадида прессдан чикаётган мойнинг харорати 60 0С дан оширилмайди. Совук прессслаб олинган купгоссиполли мой узида 1,0 %-3,5 % гача эркин госсипол тутади.

Х,озир саъноат ва ярим саъноат микиёсида ишлаб чикарилётган госсипол сирка кислотаси (ГСК) чигитни совук усулда эзиб олинган купгосссипол мойдан дастлаб техник госсипол холатида ажратиб олинади. Бу техник госсипол кукунида тоза госсиполни микдори 10% дан то 40 %гача булади [2].

Техник госсипол ажратиб олиш учун купгоссиполли мойнинг кислота сонига мувофик хисоб килинган натрий гидроксиди (NaOH) нинг суюк эритмаси билан мойни юмшок рафинация-форрафинация жараёни утказилади. Бу жараён натижасида уз таркибида госсиполнинг натрийли тузи, совук фосфатидлари ва бошка йулдош моддалар тутган суюк соаписток хосил булади. Суюк соапистокни мойдан ажратиб, суълфат кислотаси эритмаси ёрдамида парчаланади, натижада госсиполнинг натрийли тузи парчаланиб госсипол эркин холатга утади ва ёг кислоталари, фосфатидлар ва бошка йулдош моддалар билан аралашган холда сув юзига калкиб чикади. Хул, ёгли, узида госсипол тутган бу масса фиълтирланади, экстракт бензинда ёгсизлантирилади ва куритилади хамда майдаланади. Бу усул икки боскичда олиб борилади. Биринчи боскичда госсиполни натрий гидроксид иштирокида сувда госсиполнинг эрувчан натрийли тузи хосил булиши 1-схемада келтирилган.

Ёгдаги эркин госсипол Госсиполнинг натрийли тузи

1-схема. Натрий гидроксид иштирокида госсиполнинг сувда эрувчан

натрийли тузини хосил булиши

Техник госсиполдан госсипол сирка кислотаси (ГСК) ни олиш. Техник госсипол таркибидаги эркин госсиполни экстракция усили билан эритувчига-ацетонга утказилади, йигилган ацетонли эритма вакум буглатиш апаратида куйилтирилади ва концентирланган муз сирка кислотаси ёрдамида госсипол сирка кислотаси аввал сирка кислотаси : ацетон 1:1 нисбатдаги аралашмасида 1-ГСК чуктирилади. Чукмани фильтирлаб, гександа ювилади ва куритилади сунг эса майдаланади. Биринчи чуктиришда олинган ГСК таркибидаги асосий модда микдори 50-80 % атирофида буладиЛ-ГСК ни тозалаш жараёни; уни яна ацетонда эритиш ва муз сирка кислотаси ёрдамида кайта чуктириб, чукмани фильтирлаб гександа ювилиб куритилади ва майдаланади. [2]. 2-ГСК сининг тозалик даражаси 92 % дан кам булмаслиги керак. Олинган моддалар юпка катламли храматаграфия (ЮКХ) йули билан бензол: ацетон (5:1) ва гексан: ацетон (3:1) системаларда текширилганда бу моддаларнинг Rf кийматлари бензол : ацетон (5:1) системасида 0,7-0,8 ва гексан: ацетон (3:1) системасида 0,26-0,33 интервали оралигида намоён булади [3-5].

Фармакопик ГСК сини олиш учун 2-ГСК ни яна кайта кристаллаш жараёни утказилди ва хамма боскичлардан сунг хосил булган 3-ГСК нинг тозалиги 98-99%ни ташкил этади.

Госсипол сирка кислотасининг тузилишлари И^-спектрида урганилди 1-расмда келтирилган.

MIRacle10 (Dia/ZnSe) cm-1

1-расм.госсипол сирка кислотасининг И^-спектрлари

Госсипол сирка кислотасининг И^-спектрида OH гурухларининг валент тебраниш частоталари 3420 см-1 да кузатилган, СН, СН2, СН3 гурухларининг валент тебраниш частоталари эса 2991, 2961, 2872 см-1 ларда намоён булган. Молекуласидаги альдегид гурухининг (-C=O) валент тебраниш частотаси 1610 см-1 да кузатилган. СН, СН2, СН3 гурухларининг деформацион тебраниш частоталари 1439, 1337, 1281, 1240, 1163 см-1 ларда кузатилган. 841, 771, 700, 642 см-1 ларда эса ароматик халкага тегишли валент тебраниш частоталари намоён булган. Бундан ташкари ГСК даги сирка кислотанинг карбоксил гурухидаги карбонил (С=0) кисмига тегишли валент тебраниш частотаси 1707 см-1 да интенсив холатда намоён булганлиги ушбу модданинг хакикатдан хам ГСК эканлигидан далолат беради [5].

НАТИЖА

Пахта чигитининг тозаланмаган кора ёгидан ажратиб олинган ва ёгсизлантирилган техник госсипол кукуни торозида тортиб олиниб, туби ясси колбада ацетон билан экстракция килинди. Йигилган экстрактлар фильтрлаб олиниб эритувчисини хайдаш оркали куйилтирилди ва керакли микдорда мл муз сирка кислотаси кушиш билан 1-ГСК чукмага туширилди. Чукмага тушган дастлабки сирка кислотали госсипол 1 -ГСК лимонсимон сарик рангли кристаллардан иборат булиб улар фильтрлаб олинди ва унуми аникланди. Техник госсиполга нисбатан 1-ГСК ни чикиш унуми 20-25 % булди. 1-ГСК моддасини янада тоза холатга келтириш максадида кайта кристаллаб 2-ГСК га утказиб олдик. Бунинг учун озрок 1-ГСК дан олиб унга ацетон куйиб эритилди. Эритмани аралаштирилган холатда ацетон:муз сирка кислотаси 1:1 нисбатда кушдик ва эритмани икки соат тиндириб сунг фильтрлаб олдик. Хосил булган 2-ГСК нинг чукмаси хона хароратида куритилди. 2-ГСК ни 1-ГСК ига нисбатан чикиш унуми 65-75 % ни ташкил килди тозалик даражаси 92-97 % оралигида. Госсипол сифатини янада яхшилаш максадида уни эритиб яна чуктириш иши олиб борилди, яъни 2-ГСК ни 3-ГСК га утказилди [15,16]. Бунинг учун озрок 2-ГСК ацетонда эритилди ва унга аралаштирилиб турган холатда эритмани аралаштирилган холатда ацетон:муз сирка кислотаси 1:1 нисбатда кушдик ва эритмани икки соат тиндириб сунг фильтрлаб олдик. Чукмани хона хароратида куритилди ва 2-ГСК дан фармакопик 3-ГСК ни чикиш уними 75-85 %, тозалик даражаси 98-99 % булди.

ХУЛОСА

Пахта чигитининг тозаланмаган кора ёгидан ажратиб олинган ва ёгсизлантирилган техник госсипол кукунини сифатини янада яхшилаш максадида

уни кайта-кайта ацетон:муз сирка кислотаси 1:1 нисбатдаги аралашмасида киристалланди ва госсипол сирка кислотаси (3-ГСК) нинг тозалик даражаси яъний ундаги асосий модданинг микдори 98-99 % гача етказилди.

REFERENCES

[1].Р.Орипов., С.Остонов. Пахтачилик Самарканд -2005 йил б.77

[2].Госсипол - пахта заводидан олинган полифенолик бирикма / Ванг Х., Ховелл СП, Чен Ф. ва бошк.,. Адв Фоод Нутр Рес. 2009; 58: 215-63

[3].ИсаевИ.Х., Ибрагимов А.С., Саидахмедов У.А., Салихов Ш.И. Патент UZ/ IAP 02060 С 29.06.2001 техник госсиполни олиш усули, Бюл. Изобретений №3

[4]. Госсипол сирка кислотаси ташкилот стандарти ФС 03535693-21:2014

[5].Ибрагимов А.С., Расулов А.Х., Исломов А.Х., Матчанов А.Д.,Ходжаниязов Б.А.// Чигитни совук преслаш усули билан эркин госсипол олиш технологияси // Коракалпогистон Республикасида Бердак номидаги Коракалпок давлат университети кимё ва кимёвий технология сохалари ривожининг долзарб муаммолари илмий- амалий анжумани материаллари 2021 йил 24 март. Б291-292

[6]. Мадусмонова Н.К. //Сорбционно-спектрофотометрическое определение ионов железа из объектов окружаещей среды// Вестник наука и образования №10 (88), 2020, с.18-20.

[7]. Жалмуродова, Д. Д. (2020). ИЗУЧЕНИЕ ПРОЦЕССОВ, ПРОТЕКАЮЩИХ ПРИ ТВЕРДЕНИИ И ГИДРАТАЦИИ БЕЛИТОВОГО ВЯЖУЩЕГО. Вестник науки и образования, (10-2 (88)).

[8]. Мадусмонова Н.К. //Фотометрический определение висмута с помощью реагента 1 -(5-метил-2-пиридилазо)-5-диэтила минофенола// Вестник наука и образования №11 (89), 2020, с.16-18.

[9]. Самадов, А., & Носиров, Н. (2021). СПОСОБ ИЗВЛЕЧЕНИЯ ЦЕННЫХ КОМПОНЕНТОВ (ЗОЛОТО, СЕРЕБРО) ИЗ ХВОСТОВ ЗИФ. InterConf.

[10]. Самадов, А., Носиров, Н., & Жалолов, Б. (2021). Изучение минералогический состав хвостов Чадакской зиф. InterConf.

[11]. Samadov, A., Nosirov, N., Qosimova, M., Muzafarova, N., & Almalyk, B. (2021). PROCESSING OF LAYOUT TAILS OF GOLD-EXTRACTING FACTORIES. Збгрник наукових працъ SCIENTIA.

[12]. Носиров, Н. И. (2021). РЕКОМЕНДУЕМАЯ СХЕМА ПЕРЕРАБОТКИ ХВОСТОВ ЧАДАКСКОЙ ЗОЛОТОИЗВЛЕКАТЕЛЬНЫХ ФАБРИК. Scientific progress, 1(6).

[13]. Носиров, Н. И. (2021). АНАЛИЗ ВЫПОЛНЕНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ СПОСОБОВ ИЗВЛЕЧЕНИЯ ЗОЛОТА И СЕРЕБРА ИЗ ХВОСТОВ ЗОЛОТОИЗВЛЕКАТЕЛЬНЫХ ФАБРИК. Scientific progress, 1(6).

[14]. Носиров, Н. И. (2021). Изучение Обогатимости Золотосодержащих Хвостов. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF THEORETICAL & APPLIED SCIENCES, 2(4), 11-16.

[15]. Носиров, Н. И. (2021). ИССЛЕДОВАНИЙ СПОСОБОВ ИЗВЛЕЧЕНИЯ ЗОЛОТА И СЕРЕБРА ИЗ ХВОСТОВ ЗОЛОТОИЗВЛЕКАТЕЛЬНЫХ ФАБРИК. Scientific progress, 1(6).

[16]. Джалмуродова, Д. Д., Ниязметов, Б. Э., & Махмудова, Г. У. К. (2020). ТЕРМИЧЕСКИ ОБОЖЖЕННЫЕ ТУФФИТЫ И ИХ ВЛИЯНИЕ НА СВОЙСТВА СУЛЬФАТОСТОЙКИХ ЦЕМЕНТОВ. Вестник науки и образования, (11-2 (89)).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.