Научная статья на тему 'ГЛОБАЛЛАШУВ ЖАРАЁНИДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ, МАТЕМАТИКА ВА КОМПЬЮТЕР ЛИНГВИСТИКАСИ ФАНЛАРИНИНГ ИНТЕГРАЛЛАШУВИ'

ГЛОБАЛЛАШУВ ЖАРАЁНИДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ, МАТЕМАТИКА ВА КОМПЬЮТЕР ЛИНГВИСТИКАСИ ФАНЛАРИНИНГ ИНТЕГРАЛЛАШУВИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

73
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ГЛОБАЛЛАШУВ ЖАРАЁНИДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ, МАТЕМАТИКА ВА КОМПЬЮТЕР ЛИНГВИСТИКАСИ ФАНЛАРИНИНГ ИНТЕГРАЛЛАШУВИ»

Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

ГЛОБАЛЛАШУВ ЖАРАЁНИДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ, МАТЕМАТИКА ВА КОМПЬЮТЕР ЛИНГВИСТИКАСИ ФАНЛАРИНИНГ ИНТЕГРАЛЛАШУВИ

У. Нуралиев, Н.Х. Рустамова, Н.А.Гулбаев

1- Тошкент вилояти ЧДПИ укитувчиси 2 - Тошкент вилояти ЧДПИ доценти Тошкент вилояти ЧДПИ академик лицейи укув ишлари буйича директор уринбосари

Учинчи мингйилликнинг концептуал вокелиги-глобаллашув, юкори суръатларда ахборот алмашинуви, фан техника тараккиёти, маънавий-ахлокий кадриятларни кайта куриб чикишга интилиш, сиёсий ва экологик хатарлар-буларнинг барчаси инсон, жамият хамда таълим олдига янги вазифаларни куйди.

Жамият ривожининг хозирги боскичида ижодий, ностандарт фикрлайдиган, фан ва ишлаб чикаришда янги усулларни топа оладиган профессионал мутахассисларга эхтиёж тобора ортмокда.

Таълимнинг сифати унда фаолият олиб бораётган профессор-укитувчининг касбий тайёргарлик даражасидан юкори була олмайди. Зеро хар кандай таълим - тарбияда энг асосий нарса укитувчи, унинг тафаккур дунёсидир. Укдтувчи эски категориялар билан фикр юритар экан, хеч кандай технология дарс самарадорлигини ошира олмайди.

Замонавий укитувчидан талаб этилаётган асосий хислатлар-асримизнинг жадаллиги ва юксак суръатларга монанд булиш, ижодкорлик, мунтазам касбий билим ва куникмаларни ошириб бориш, таълимнинг янги кадриятларини англаш ва кабул килишдир.

Маълумки, глобаллашув даврида хар бир фанда булгани сингари компьютер лингвистикаси фанида хам бир - бирига карама - карши интеграция ва дифференциация жараёнлари кечади. Х,ар бир фаннинг ривожланиши, чукурлашуви натижасида янги фан тармоклари, оралик фанлар вужудга келса, урганиш объекти, предмети, максад ва вазифалари бир - бирига якин фанларда интеграциялашув жараёни кечади.

Компьютер лингвистикаси фани, анъанавий лингвистикадан фаркли уларок, бугунги кундан ташкари, эртанги кунга хам каратилган. Албатта,

Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

фаннинг иккинчи катта томони лингвистик муаммоларни ечишда компьютердан унумли фойдаланишдир.

Бинобарин, ахборот технологиялари ва компьютер лингвистикаси тадкикот услубларида ухшашликлар куп. Таникли олим Абдумажид Пулатов математика, ахборот технологиялари ва компьютер лингвистикаси фанларининг куйидаги методологик принциплари хакида тухталиб утган:

Тилни урганиш, тилга ургатиш, бошка тиллар билан киёслаш масалаларининг самарадорлигини ошириш тилшунослик(лингвистика) фанининг асосий вазифаларидандир.

Жадал ривожланаётган фан - техника даврида жуда катта хажмдаги ахборот устида тезлик билан ишлашга тугри келади. Бу жараённи бошкаришда инсон имкониятлари (хотира, тезлик) чегараланган.

Узбек компьютер лингвистикасини яратишдан олдин узбек тилини мукаммал даражада системалаштириш, формаллаштириш вазифаларини амалга ошириш зарурати мавжудлигини курсатади. Узбек тили каби бой, кенг ва чукур ривожланган тил масалаларини компьютерда ечиш даражасига олиб чикиш инглиз тилига Караганда катта хажмда иш бажаришни талаб килади.

Демак, лингвистика + математика + компьютер бирлигида ишлашимиз лозим. Бу куйидаги ишларни амалга ошришни такозо этади:

• Тилни (бизнинг холда узбек тилини) системалаш, тулик маълумотлар базасини яратиш ва уни дунё тили (бизнинг холатда инглиз тили) билан киёслаш.

• Аник фанлар, техника, медицина, бизнес, тижорот, хукукшунослик, дипломатия сохаларида хизмат киладиган узбек тилининг аник, киска ва халкаро меъёрларига асосланган ахборот услубини яратиш.

• Узбек тили грамматикасининг формал ва аксиоматик моделларини яратиш.

• Узбек тилини компьютерга олиб кириш, яъни узбек тили билан боглик масалалар - узбек тилига укитиш, билимларни бахолаш(тест), матнларни узбекча овозлаштириш, ахборотни овоз оркали компьютерга киритиш, матнларни тахрирлаш, таржима килишни компьютерда бажарадиган дастурларни ишлаб чикиш.

Мазкур тадбирларни амалга оширишда узбек компьютер лингвистикаси куйидаги булимларга суянади:

• анъанавий лингвистикани хозирги замон талаблари доирасида куриб чикиш;

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 261 www.ares.uz

Zamonaviv ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va vutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

• компьютер лингвистикаси асосланадиган математика булимларини урганиш;

• узбек компьютер лингвистикаси масалаларини, эришган натижаларини ва амалга оширилиши керак булган вазифаларни баён килиш.

Фанлар интеграциясида математика хам алохида уз урнига эга булиб, унинг куйидаги 3 та йуналишига эътибор бериш лозим:

1. Сонлар математикаси хаётнинг микдорий томонларини улчаш, санаш ва хисоблашдан иборат. Кундалик хаётимиз бевосита у билан боглик. Бу - алгебра сохаси.

2. Шакллар математикаси жисмларнинг шакли, буйи, баландлиги, юзаси, хажмини ургатади. Биз, одатда, хар бир нарсанинг шаклига эътибор берамиз. Демак, бу математиканинг геометрия сохаси.

3. Фикрлар (мулохазалар) математикаси фикрлаш жараёнини моделлаштириб, натижавий фикрнинг тугри ёки нотугрилигини хисоблаб беради. Бу сохани математик мантик деймиз. Лингвистика фанини компьютерга оли киришда айнан математик мантик фани катта ахамиятга эга.

Хулоса урнида, шуни айтиш мумкинки компьютер лингвистикаси фани хам ОТМларда ахборот технологиялари, математика фанлари каби зарур фанлардан бири булиши лозим. Сунгги йилларда бу фанга нисбатан эътибор сустлашмокда, фан утилса хам асосий мутахассислар колиб, тил укитувчиларига соат бериш илинжида уларга беришга йул куйилмокда бу эса келажак авлоднинг эртасини чукуррок уйлашимизни такоза этади.

REFERENCES

1. А.Ж. Сейтов, Ф.Х. Абдумавлонова. Решение геометрических задач с помощью математического пакета MAPLE. Academic research in educational sciences, 2021. T.2 №6 Pp.933-941.

2. S.Kh.Khasanova A.J.Seytov, A.J. Khurramov, S.N.Azimkulov, M.R.Sherbaev, A.A.Kudaybergenovю. Optimal control of pumping station operation modes by cascades of the Karshi main canal. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology, 2021. Tom 8. №4. Pp. 17177-17185.

3. А. Ж. Сейтов А. Р. Кутлимурадов Р. Н. Тураев Э. М. Махкамов Б. Р. Хонимкулов. Оптимальные управления водных ресурсов крупных магистральных каналов с каскадом насосных станций ирригационных систем.

Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 2 | 2021 ISSN: 21811385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24411/2181-13852021- 00193. Стр. 265- 273.

4. А.В. Кабулов, А.Ж. Сейтов, А.А. Кудайбергенов. Критерий управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. ILIM ham JAMIYET. Стр. 6-8

5. АЖ Сейтов, БР Ханимкулов, М Гаипов, О Хамидуллаева, НК Мурадов. Численные алгоритмы решения задач оптимального academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 8 | 2021 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-153-160 Academic Research, Uzbekistan 159 www.ares.uz Управления объектами каршинского магистрального канала. Academic research in educational sciences. T. 2 № 3 pp. 1145- 1145.

6. А.Ж. Сейтов, Б.Р. Ханимкулов, М.А. Гаипов, М.Р. Юсупов. Зарафшон дарёси окимининг хрсил булишига атмосфера ёгинлари ва хдво хдроратининг таъсири. Academic research in educational sciences. T.2 №5. Стр. 156-162.

7. A.A. Kudaybergenov A.J. Seytov, A.R. Kutlimuradov, R.N. Turaev, N.K. Muradov. Mathematical model of optimal control of the supply canal to the first pumping station of the cascade of the Karshi main canal. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology. T. 8 № 3 pp. 1679016797.

8. A.J.Seytov, A.J. Khurramov, S.N.Azimkulov, M.R.Sherbaev, A.A.Kudaybergenov. S.Kh.Khasanova. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology. T. 8 №2 ISSN: 2350-0328. Pp. 1717717185.

9. Рахимов Ш.Х., Сейтов А.Ж. Теоретико-множественная модель насосной станции, оснащенная осевыми поворотно-лопастными насосными агрегатами. Материалы республиканской научной онлайн конференции молодых ученых «современные проблемы математики и прикладной математики» посвященной 100 летию академика С.Х.Сираждинова (21 мая 2020 г.) Стр. 78-82.

10. Сейтов А. Ж., Кудайбергенов А. А., Хонимкулов Б. Р. Моделирования двумерного неустановившегося движения воды на открытых руслах на основе проекционного метода. сборник докладов Республиканской научнотехнической конференции «Инновационные идеи в разработке информационно -

Zamonaviv ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologivalarning dolzarb muammolari va vutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

коммуникационных технологий и программных обеспечений» 15-16 мая 2020 года. САМАРКАНД. Стр. 60-63.

11. Рахимов Ш. Х., Сейтов А. Ж., Кудайбергенов А. А. Критерии управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. Abstracts of IX International Scientific and Practical Conference Kharkiv, Ukraine 2-4 August 2020. Стр. 125-131.

12. Mekhriban Salaeva, Kakhramon Eshkaraev, Aybek Seytov. Solving mathematical problems in unusual ways with excellent limits. European Scientific Conference. Пенза, 17 мая 2020 года рр. 254-257.

13. А.Сейтов. Оптимальные методы управления водных ресурсов в крупных магистральных каналах ирригационных систем. AGRO ILM - O„ZBEKISTON QISHLOQ VA SUV XOJALIGI. Махсус сон. 2020. Ташкент. Стр. 84-86.

14. Ш.Х. Рахимов, А.Ж. Сейтов, А.А. Кудайбергенов. Оптимальное управление распределением воды в магистральных каналах ирригационных систем. ILIM ham JAMIYET. SCIENCE and SOCIETY Scientific-methodical journal Series: Natural-technical sciences. Social and economic sciences. Philological scienes. pp. 810.

15. А.В.Кабулов, А.Ж.Сейтов, А.А.Кудайбергенов, Критерий управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. ILIM ham JAMIYET. science and society Scientific-methodical journal Series: Natural-technical sciences. Social and economic sciences. Philological scienes №2 2020. Pp.6-7.

16. Ш. Х. Рахимов, А. Ж. Сейтов, М. Р. Шербаев, Д. Жумамурадов, Ф. Ж. Дусиеров. Структура базы данных и программные модули для моделирования управления водными ресурсами каскада насосных станций каршинского магистрального канала. Мелиорация 2019 3(89) стр. 85-91. (№5, web of science IF=0.144)

17. А. Ж. Сейтов А. Р. Кутлимурадов Р. Н. Тураев Э. М. Махкамов Б. Р. Хонимкулов. Оптимальные управления водных ресурсов крупных магистральных каналов с каскадом насосных станций ирригационных систем. academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 2 | 2021 ISSN: 21811385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: (№5, web of science IF=5.723)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.