Научная статья на тему 'ГЛОБАЛЛАШУВ ШАРОИТИДА ТАРИХИЙ-МАДАНИЙ МЕРОСНИ АСРАШ МАСАЛАЛАРИ'

ГЛОБАЛЛАШУВ ШАРОИТИДА ТАРИХИЙ-МАДАНИЙ МЕРОСНИ АСРАШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
глобаллашув / мерос / тарихий-маданий мерос / моддий -маданий мерос / миллий -маданий тараққиёт / оммавий маданият / этномаданият.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Дусмурат Наркулов, Сухроб Наркулов, Фарида Умарова

Мақолада глобаллашувнинг ўзига хос зиддиятли хусусиятлари ва уларнинг тарихий-маданий меросга, этномадниятга таъсири, глобаллашув жараёнларида тарихий-маданий меросни асраш масалалари ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ГЛОБАЛЛАШУВ ШАРОИТИДА ТАРИХИЙ-МАДАНИЙ МЕРОСНИ АСРАШ МАСАЛАЛАРИ»

Central Asian Journal of

Education and Innovation

ГЛОБАЛЛАШУВ ШАРОИТИДА ТАРИХИИ-МАДАНИИ МЕРОСНИ АСРАШ МАСАЛАЛАРИ

Дусмурат Наркулов Сухроб Наркулов Фарида Умарова

Профессор, Тошкент тиббиёт академияси, E-mail: dostmurod.norqulov8195@gmail.com Тошкент, Узбекистон Профессор, Тошкент тиббиёт академияси, E-mail: suxrob.norqulov6623@gmail.com Тошкент, Узбекистон Фалсафа доктори (PhD), Тошкент тиббиёт академияси, E-mail: ufarida6531@gmail.com Тошкент, Узбекистон https://doi.org/10.5281/zenodo.11203278

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Qabul qilindi: 05-May 2024 yil Ma'qullandi: 10- May 2024 yil Nashr qilindi: 16- May 2024 yil

KEY WORDS

глобаллашув, мерос, тарихий-маданий мерос, моддий -маданий мерос, миллий -маданий тарацциёт, оммавий маданият, этномаданият..

Мацолада глобаллашувнинг узига хос зиддиятли хусусиятлари ва уларнинг тарихий-маданий меросга, этномадниятга таъсири, глобаллашув жараёнларида тарихий-маданий меросни асраш масалалари урганилган.

Бугун глобаллашув тугрисида турли фикрлар билдирилмокда. Бунинг ажабланарли жойи йук, чунки глобаллашув барчанинг, х,ар бир шахснинг нафа;ат бугунги, шунингдек, келажаги билан х,ам боглик; масалаларга бориб та;алмок;да. Интеграцияни реал во;елик сифатида эътироф этган 70 йиллар авлоди бугун уни глобаллашувнинг дастлабки бос;ичи сифатида карамокда [1.]. Ж.Гелбрайт, З. Бзежинский, И.Валлерстайн, А.Этциони, Э.Гидденс, И.Бестужев Лада, А.Зиновьев каби тадцицотчиларнинг асарларида асосий эътибор интеграцияга царатилади ва айнан ушбу омил мамлакатларда модернизациялаштиришни, демократик узгаришларни келтириб чи;араётгани таъкидланади . Тугри, баъзи мутахассислар ва журналистлар уни американизм ва европоцентризм билан боглашади, айнан ушбу субъектларни глобаллашувнинг бош ташкилотчилари сифатида ;айд этишади. Глобаллашувнинг илмий назарий ва фалсафий масалалари купро; АКШ ва Европа олимлари томонидан тадкик; этилмокда. Масалан, Питер Л.Бергернинг ёзишича, бугунги глобаллашаётган дунё американчадир.Аммо "Кушма Штатлар уз маданиятини бош;а мамлакатларга мажбурлаб киритмайди... Дунёдаги миллионлаб кишилар, инглиз тилида гаплашиб, ундан хал;аро муло;от воситаси сифатида фойдаланганларида, аввало амалий тасаввурлардан келиб чи;адилар. Ёш хитойликлар сайёх,лар билан инглиз тилида гаплашишга интилганларида, асло Шекспир ёки Фолькнерни оригиналда укишга интилмайдилар, балки Интернетда фойдаланиш ва имкони борича яхши иш топиш ниятида киладилар" [2. - С. 2.].

Глобаллашув шундай зиддятли во;еликки, унда бир томондан,хал;лар,

цитъалар, давлатлар уртасидаги интеграцион алоцаларни кенгайтириш, изчил олиб бориш, х,ар бир худудда эришилган ёки мавжуд тарихий-маданий ютуцларни оммалаштириш, умуминсоний мицёсда таргиб этиш имкони мавжуд булса, иккинчи томондан, миллий маданиятнинг сициб чицарилиши, этномаданий тажрибаларни менсимаслик ёки нигилистча рад этиш, демократия байроги остида гайриинсоний ва гайриахлоций нарсаларни хам ёйиш, ОАВ лари орцали гегемонизмни таргиб этиш кабилар учрайди. Мазкур зиддиятли томонларни илмий техник кашфиётлар орцали уйгунлаштиришга, инсоният дуч келаётган инцирозларни илм-фанга суяниш орцали хал этиш мумкин, деган фаразни таргиб этувчилар хам топилади. Шундай фаразларни машхур футуролог, Нобель мукофоти лауреати С.Хокинг илгари суриб келган. Унинг фаразича, инсоният дуч келаётган зиддиятлар фикрлайдиган электрон цурилмалар ёки илмий техник кашфиётлар ёрадамида хал этилиши мумкин. "Менимча, дейди С.Хокинг, худди шу минг йилликда фикрлай оладиган, узидан хам мураккаброц ва "ацлли"роц электрон робот яратилишига инсоният гувох булади. Эхтимол, буларнинг барчаси бизнинг асримизда руёбга чицмас. Аммо минг йилликнинг охирларида фан ва технологияда улкан узгаришлар руй бериши шубхасиздир. Шу маънода, инсониятнинг келажаги порлоц. Лекин минг йилдан кейин нима булишини тасаввур этиш цийин. Шуниси аницки, коинот тартиботи тамоман бошцача булади" [3. - 138 б.]. Олимнинг фикрларидан маълум буладики, инсоният дуч келаётган зиддиятли воцеликлар пировард натижада илмий технологик воситалар ва кашфиётлар орцали хал этилади."Дархацицат, утган асрнинг сунгги чорагида улкан илмий технологик

натижаси

тарацциётга асос солинди. Шунинг корхоналарида юз минглаб роботлар автоматлаштирилган; биотехнология фани

улароц, хозирги вацтда саноат ишламоцда; куплаб сохалар кашфиётлари цишлоц хужалик махсулотлари ишлаб чицариш сохасида туб бурилиш ясаши кутилмоцда; ген мухандислиги борасида эришилган ютуцлар туфайли миллион - миллион инсонлар хаётига зомин булган ирсий касалликларни бартараф этиш имконияти тугилмоцда. Холбуки, бундан атиги чорак аср илгари, хатто "компьютер" атамаси хам купчиликка номаълум эди. Бугунги кунда эса компьютер технологиялари ва телекоммуникация тармоцлари мисол учун, 70 йилларнинг бошида ИНТЕЛСАТ йулдош алоцаси тизими Атлантика ортидан (яъни А^Шдан) атиги 240 телефон сузлашувини цабул цилган булса, бугун бу курсаткич 120 мингдан ошади.Биргина СВИРТ халцаро молия тизими 200 минг компьютер орцали 50 мамлакатнинг икки минг банкини боглаб тургани хар цандай одамни хайратлантириши табиий. Дунёни тур сингари ураб олган интернет тизими хацида гапирмаса хам булади" [4. - 16 б.]. Ахборотлашув ва интеграция глобаллашув жараёнларини тезлаштираётган омиллар, мамлакатлар хаётида руй бераётган модернизацион узгаришлар асосан ушбу икки омил махсулларидир. Хатто реал ишлаб чицариш ва савдо сотиц хам компьютерлаштириш томон силжиётгани, барча ицтисодий алоцалар хам технологик тизимларга солинаётгани барчага аён. "Электрон ицтисодиёт", "электрон бошцариш", "электрон хукумат", "электорон хизмат", "онлайн таълим" каби юзлаб атамалар бугун глобал дунёда руй бераётган узгаришлардан далолат беради. Бироц бу атамалар хали реал ижтимоий ва маданий хаётда хамма жойда хам равон кечаётган, ижобий ходисага айланган воцеликларни акс эттиравермайди. Шунинг учун хам мутахассислар, "ицтисодиётнинг глобаллашуви

умумсайёравий тарацциётни англатмайди; у бир вацтнинг узида бир неча мутарацций цудратли давлатлар х,амда ривожланаётган мамлакатлар уртасида зиддиятларнинг кучайишига сабаб булмоцда", деб курсатишади [5. - Р. 374-375.]. П.Бергернинг ёзишига кура эса глобализация "х,еч нимани ваъда х,ам цилмайди, х,еч цандай йирик хавф х,ам эмас". Аммо у барцарор, улмас деб х,исобланадиган мавжуд анъаналарни синдиради, эътицод, цадриятлар ва турмуш тарзида кенг танлов имкониятларини тугдиради. "Буларнинг барчаси айрим олган шахсга х,ам. Бутун жамиятга х,ам усиб бораётган эрк томонидан ташланган даъват". Эркинликни цадрлайдиган кишилар учун бу цадриятлар ва уларга царши нарсалар, эътицод ва бошца царашларни танлаш, плюрализм хавф уйготмайди, улар вацти вацти билан уйгониб турадиган фанатизм билан эркинлик уртасидаги зиддиятлардан муроса йулини топишга интилади. "Тугилаётган глобал маданият шароитида бу узгаришларни цабул цилиш билан уларни агрессив инкор цилиш, глобал бир томонламалик билан провинциал торлик уртасида цандайдир оралицни топишга интилиш демакдир" [6. - С. 24.]. Мазкур фикрларидан келиб чициб, П.Бергер бугун дунё глобал маданият томон бораётганини таъкидлайди ва бу жараён:

- давос маданияти ёки халцаро бизнес маданият;

- "Мак дунё" (Mc World) маданияти ёки глобал оммавий маданият;

- интеллектуаллар маданияти халцаро клуби ёки жах,он интеллектуал маданияти;

- янги диний х,аракатлар ёки кенг тарцалган диний маданият орцали кечади. Мазкур жараёнлар узидан узи эмас, бу энг мух,ими, мах,аллий маданият ёки этномаданият негизида руй беради. Демак:

- мах,аллий маданиятларни глобал маданият билан алмаштириш;

-локал муносабатларнинг кучли таъсири остида глобал маданиятнинг инкор цилиниши каби йуналишлар устуворлик цилади [7. - С. 59.].

"Давос маданияти" деган атама яцинда пайдо булди. Швецариянинг Давос шах,рида ташкил этилган Бутунжах,он ицтисодий форуми 1971 йили нодавлат ташкилоти сифатида ташкил этилган. Унга мингта тажрибали, дунё тарацциётига хизмат цилишга интиладиган, зарур сармоялари билан ташкилотни цуллаб -цувватлайдиган кишилар, ташкилотлар аъзо. У х,ар йили дунёдаги мингта Форум цошида йирик тадбиркорлар, бизнесменлар, ицтисодий муаммолар билан шугулланувчи мутахассислар ва менежерларни уз йигилишига таклиф этади. Унда давлат арбоблари, трансмиллий корпорацияларнинг рах,барлари, минтацавий ицтисодий ва ижтимоий алоцаларнинг лидерлари, ташаббускорлари х,ам цатнашиб келади. Форум цошида Ёш глобал лидерлар, Ижтимоий тадбиркорлик ва унинг Шваб фонди, халцаро усишнинг индексларини яратувчи, гендер тенглик каби глобал муаммолар буйича тавсиялар ишлаб чицувчи махсус булимлар х,ам ташкил этилган. 2018 йилги йигилишда 300 дан зиёд секцияда глобал ижтимоий ицтисодий тарацциётнинг масалалари мух,окама цилинган ва бу борада давлатларга турли тавсиялар берилган.

Хуллас, Давос Форуми дунёдаги энг йирик халцаро ташкилотлардан бири сифатида жах,он тарацциёти х,ацида цайгурадиган, давлатлар ва бизнес марказлар учун зарур тавсиялар ишлаб чицадиган субъектга айланган. Эркин мулоцот, фикр алмашиш,

давлат арбобларининг чицишларини уюштириш, халцаро интеграция ва глобал ривожланиш муаммоларига ечим топишга интилиш Бутунжах,он ицтисодий Форумини нуфузли марказга айлантирган. У х,атто БМТ томонидан цуллаб -цувватланади, глобал тарацциёт индекслари борасидаги тавсиялари халцаро маданий ва ицтисодий алоцаларни мустах,камлашга хизмат цилади. Бундай саъйи х,аракатлар глобаллашувни ижобий воцелик сифатида цабул цилишга ундайди. "Бизнес маданият" гоясини таргиб этаётган Форум нодавлат секторини, айницса ишбилармонлик ва бизнесни халцаро мавцеини оширишга интилиб келади. Унинг асосчиси К.Шваб асли германиялик ицтисодчи, профессор. Бизнесни халцаро воцеликка айлантириш, кишиларнинг иш билан таъминлаш ва уларда тадбиркорлик хислатларини шакллантириш унинг цизициши булган. Кейинги йилларда у илмий техник тарацциёт, инновация ва цивилизацияга уларнинг таъсири масалалари буйича бир неча китоблар нашр эттирди [8.]. Биз учун мух,им томони шундаки, Бутунжах,он ицтисодий Форуми бизнес маданиятини глобал воцеликка айлантириб, ундаги инсон омили билан боглиц имкониятлардан ицтисодий, цашшоцлик, ишсизлик, тарацциётдаги тенгсизлик, хотин -цизларни бизнесга жалб этиш, кекса ва ногиронларни фойдали мех,натга тортиш муаммоларини х,ал этишга интилмоцда.

К.Швабнинг фикрига кура, туртинчи саноат инцилоби инсоният х,аётини мутлац янги погонага кутаради, унда илмий техник кашфиётлар ва инновацион изланишлар устуворлик цилади. Интеллектуал мех,натни эъзозлаш ва янгича бах,олаш, цадрлаш шаклланади. Илмий техник кашфиётлар эса маданиятнинг оммавийлашишини янада тезлаштиради. Оммавий маданият, айницса Гарб оммавий маданияти глобал х,аётга таъсир этади, этномаданиятларда унинг куринишлари пайдо булади. Интеграция ва глобал алоцаларнинг кенгайиши х,ар цандай воцеликни бутун дунё буйлаб тарцалишини таъминлайди, бу таъсирдан бирорта давлат, халц, этномаданият чеккада цололмайди. Бу уринда Хитойдаги Ухань шах,рида топилган ва кейин дунё буйлаб тарцалган короновирусни эслаш мумкин. Локал х,одиса булиб цолиши мумкин булган короновирус интеграцион ва глобал алоцалар туфайли жах,онга тарцалди, ижтимоий -ицтисодий х,аётни танг ах,волга солиб цуйди. Мутахассислар бу хддисани 2008 йилги жах,он молия инцирози билан циёслашга уринишади.

Ицтисод фанлари доктори, профессор А.Бемуродов ёзади: "Шу пайтгача жах,он ицтисодиётининг охирги 75 йиллик ривожланиш даврида энг катта тах,ликали воцелик сифатида биз 2008 йили бошланган глобал молиявий инцирозни эслар эдик. Уша даврда жах,он молиявий бозорларидаги барцарорлик анча кескин тус олганди. Хусусан, АКШ фонд бозорларида индекслар бир кунда 83 фоизгача тушиб кетган, нефтнинг нархи 140 доллардан 30 долларга "цулаган" эди. 2020 йилда бошланган инцироз эса уз кулами ва шиддатига кура янада хавфли куриниш олиши мумкин. Бугун дунё мамлакатлари ишчилари ва хизматчиларининг 81 фоизи карантинда эканлиги фикримизга яццол далилдир" [9.]. Бундай глобал инцирозларни бошца куринишда яна такрорланмаслигига х,еч ким кафолат беролмайди. Шундай экан, бундай глобал узгаришлар нафацат ицтисодга, шунингдек, туризм, маданий гуманитар алоцалар, таълим, илмий техник тажрибалар алмашиш, тарихий-маданий мерос артефактларини асрашга хорижий инвестициялар киритиш кабиларга х,ам салбий таъсир курсатмай цолмайди. Бугуннинг узида маданий туризм индустриясига цурилган ицтисод (Туркия,

Малайзия, Болгария, Италия) катта зарар курмоцда. Бундай хавфли шароитда этномаданиятни, тарихий-маданий меросни асраб цолиш жиддий муаммога айланади. Масалан, 2020-2025 йилларда Хивадаги Ичан Калъанинг ташци цисми (Дешан Калъа) цайта тикланиши мулжалланган эди. Хозир унинг айрим булаклари сацланиб цолган, холос. Мазкур вазифани амалга ошириш короновирус келтирган моддий зарарлар боис тухтаб цолди. Бундай муаммоларни хал этиш учун А.Бекмуродов халц билан давлат уртасидаги алоцаларни, жипсликни янада мустахкамлаш зарур, деб билади. У ёзади: "Биз учун бугун глобал ицтисодий хавфга царши умуммиллий турадиган палла келди. Яъни халцнинг давлатга бегараз кумаклашиш жамгармалари тугрисида, лозим булса, нонимизнинг ва молимизнинг бир цисмини эл - юрт манфаати, хусусан, аввало, кам таъминланган ах,оли учун улашиш тугрисида уйлайдиган вацт хозир. Зеро, бу фазилатлар асрлар давомида томирларимизда, цалбларимизда, тарихий-маданий меросимизда жуш уриб келаётган миллий ва диний цадриятларимиз билан х,амох,ангдир. Бугун миллат, эл - юрт манфаати ва хавфсизлиги йулида бутун халц, х,ар бир ватанпарвар фуцаро имкон цадар давлатни моддий ва маънавий цуллаб -цувватлашини хаётий мажбурият деб билиш керак" [10.]. Тугри, глобал воцеликнинг салбий таъсирини айрим олган шахс ёки нодавлат ташкилоти, сиёсий партия хал этолмайди, инсоннинг яшаш хуцуцини аввало давлат таъминлаши, кафолатлаши керак. Тарихий-маданий меросни асраш хам давлатнинг кенг цуллаб - цувватлашини, объектив ва субъектив омиллар боис утган йилларда хароба холига келган, ташландиц Ичан Калъанинг ташци цисми (Дешан Калъа) хам давлатнинг фаол саъй харакатларини тацозо этади.

Хулоса цилиб айтганла, тарихий тафаккур ва тарихий билимлар узлуксиз изланишлар жараёнларидир. Жамият бир куринишдан иккинчи куринишга, уз тарацциётининг янги босцичига утаётганида бундай изланишлар нафацат долзарблашади, шу билан бирга, мураккаблашади, зиддиятли томонлари аён булиб цолади. Утказган тадцицотимиз натижаларидан маълум буладики, биз хали тарихимизни етарли билмаймиз, купгина нарсалар эса ута бахсли. Тарихий-маданий мерос жамиятда руй бераётган узгаришлардан чеккада цололмайди. Бугун дунёда кечаётган глобаллашув этномаданиятлар ва тарихий-маданий меросга гохо салбий таъсир этаётганини курмаслик мумкин эмас. Ички зиддиятларга тула глобаллашув жараёнлари тарихий-маданий меросни асраш масалаларини кун тартибига цуйган, короновирус туфайли чекланган ицтисодий ва маданий гуманитар алоцаларни тезроц тиклаш бу борадаги вазифаларга алохида эътибор царатишни тацозо этади.

Адабиётлар руйхати:

1. Каранг: Robertson R. Globalization. London 1992; Глобалистика. Международный междисциплинарный энциклопедический словарь. -Москва: Санкт Петербург-Нью Йорк, 2006

2. Каранг: Многоликая глобализация. Культурное разнообразие в современном мире. Под ред. П.Бергера и С.Хантингтона. -Москва: «Аспект Пресс», 2004. С.10.

3. Каранг: Хокинг С. Суперсимметрия нима? // Умаров Б. Глобаллашув зиддиятлари: ицтисодий, ижтимоий ва маънавий жихатлари. -Тошкент: Маънавият, 2006. 138 б.

4. Умаров Б. Глобаллашув зиддиятлари: ицтисодий, ижтимоий ва маънавий жихатлари. -Тошкент: Маънавият, 2006. 16 -б.

CENTRAL ASIAN JOURNAL OF EDUCATION AND INNOVATION SJIF = 5.281

5. Каранг: The Global Economy in Transition. -London: 1996. P.374-375.

6. Каранг: Многоликая глобализация. Культурное разнообразие в современном мире. Под ред. П.Бергера и С.Хантингтона. -Москва: «Аспект Пресс», 2004. С.24.

7. Уша асар. С.59.

8. Шваб К. Четвертая промышленная революция.- Москва: «Эксмо», 2018.; Шваб К. Технология четвертой промышленной революции. -Москва: «Эксмо», 2019

9. Бекмуродов А. Яна бир глобал и;тисодий ин;ироз эшик ;ок;мок;да // Халк; сузи, 2020 10 апрель.

10. Уша жойда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.