CC BY
7УДК 902/904
Г1СТОРЫЯ ВЫВУЧЭННЯ ВЫРАБАУ З КАЛЯРОВЫХ МЕТАЛАУ З ТЭРЫТОРЫ1 ПОЛАЦКА
1.У. МАГАЛ1НСК1 (Нацыянальны Полацт йсторыка-культурны музей-запаведшк)
У артыкуле разглядаюцца асноуныя этапы гiсторыi вывучэння вырабау з каляровых металау з тэрыторып Полацка. Дадзенае даследаванне абазначыла перспектывы i асноуныя наюруню у вывучэннi ювелiрнага рамяства Полацка XVI - XVIII стагоддзяу. Важнае значэнне для аналiзу тэхнiкi, тэхналогй i аргангзацып ювелiрнага рамяства маюць працы даследчыкау, яюя займалкя вывучэннем розных помткау, размешчаных на беларусюх землях. Аутар прыходзщь да высновы, што большая частка публiкацый, прысвечаных прадукцып полацюх ювелiрау ноаць атсальны характар i адносщца да астэматызатарска-тыпалагiчнага цi мастацтвазнаучага натрунку. Мiж тым вопыт выкарыстання натуральна -навуковай метадалогй для вывучэння прадукцып мясцовага златарства дазваляе з упэуненасцю казаць пра вялШя перспектывы тэхналагiчнага падыходу у пытант вывучэння вырабау з каляровых металау з тэрыторып Полацка.
Уводзшы. У вырабах з каляровых металау адбшся найбольш яршя элементы матэрыяльнай i ду-хоунай культуры Полацка. Яны з'яуляюцца адлюстраваннем складанага комплексу грамадска-палиычных i культурных працэсау, у цэнтры яшх знаходзiуся горад на працягу стагоддзяу. Гэтая група археалапчных знаходак здауна прыцягвала увагу даследчыкау, якiя бачылi у ей вялiкi патэнцыял для рэканструкцыi розных бакоу жыцця старажытнага грамадства. Гiстарыяграфiя вывучэння вырабау з каляровых металау налiчвае значную колькасць спецыялiзаваных прац, у якiх адбiлiся погляды некальшх пакаленняу наву-коуцау. Асноуны комплекс даследаванняу па азначанай праблематыцы належыць да трох накiрункау:
1) астэматызатарска-тыпалапчнага;
2) мастацтвазнаучага;
3) тэхналагiчнага.
Як правша, большасць навуковых прац носщь камбiнаваны характар i утрымлiвае у сабе рысы усiх азна-чаных падыходау.
Мэта работы - прааналiзаваць асноуныя этапы вывучэння вырабау з каляровых металау з тэры-торьп Полацка. Для дасягнення пастауленай мэты ставяцца наступныя задачы:
1) даследаваць псторыю вывучэння прадукцыи ювелiрнага рамяства у замежнай пстарыграфп;
2) разгледзiць асноуныя тэндэнцыi развiцця беларускай гiстарыяграфii па праблеме;
3) прасачыць асаблiвасцi вывучэння вырабау з каляровых металау з тэрыторыi Полацка.
Асноуная частка. Першыя спецыяльныя навуковыя даследаваннi, у як1х разглядалiся вырабы з
каляровых металау, з'явiлiся у сярэдзiне XIX стагоддзя. Яны насш сiстэматызатарскi характар i былi вы-клшаны неабходнасцю увядзення у навуковы зварот не только артэфактау яюя былi выяулены у ходзе археалапчных раскопак, але i тых, што з'яулялiся выпадковыш знаходкамi. У работах такога кшталту асноуная увага надавалася не столькi штэрпрэтацыи i пстарычнай рэканструкцыi, колькi атсанню знаходак i iх клаафжацып.
Археолагi у дадзены перыяд займалюя выключна сiстэматызацыяй, назапашваннем i публжацыяй прадметау даунiны, у той час як мастацтвазнауцы i культуролагi рабш абагульненнi i стваралi цшавыя пстарычныя рэканструкцыi развiцця старажытнага ювелiрнага рамяства.
Пачатак сiстэматызатарскаму накiрунку у расшскай пстарыяграфп вывучэння вырабау з каляровых металау быу пакладзены даследаваннямi А.С. Уварава, А.А. Спщына, Д.Я. Самаквасава i iнш.
Лдзiн з заснавальшкау расiйскай археалагiчнай навукi, граф А.С. Уварау звярнууся да вывучэння курганоу старажытнарускага часу. Разам з П.С. Савельявым за чатыры палявыя сезоны ва Уладзiмiрскай губернi даследчык раскапау звыш сямi тысяч курганоу. Безумоуна, што такiя маштабныя работы, пра-ведзеныя за кароткi адрэзак часу па недасканалай методыцы, не мат служыць надзейнай асновай для правядзення шырошх гiстарычных абагульненняу. Мiж тым вялшая колькасць артэфактау, выяуленых падчас гэтых раскопак, стварыла падставы для рэканструкцыи матэрыяльнай культуры старажытнага на-сельнiцтва дадзенай тэрыторыi. Матэрыялы даследаванняу А.С. Уварау абагульшу у спецыяльнай публь кацыi [1]. Нягледзячы на прынцыповую памылковасць высноу дадзеная работа з'яуляецца вельмi важнай крынщай для вывучэння псторып матэрыяльнай культуры. У ей пэуная увага была нададзена вырабам з каляровых металау, яшя разглядалiся у якасцi iнфарматыунай крышцы для рэканструкцыi розных бакоу псторыи старажытнай Русi.
На больш высошм метадалапчным узроуш нашсаныя работы А.А. Сшцына, Д.Я. Самаквасава i шшых даследчыкау, якiя працавалi у рэчышчы сiстэмагызатарска-тыпалагiчнага накiрунку на мяжы XIX - XX стагоддзяу [2; 3].
Так, А.А. Спiцын крытыкавау методыку археалагiчных даследаванняу сва1х папярэдшкау i зай-мауся астэматызацыяй назапашанага iмi магэрыялу, прывязкай да канкрэтных помншау. Такi падыход да праблемы дазволiy павялiчыць навуковую вартасць артэфактау, якiя былi выяулены падчас правядзення археалагiчных даследаванняу у сярэдзше XIX стагоддзя, увесцi у навуковы ужытак новыя катэгорыi прадметау. Значную увагу у сва1х даследаваннях А.А. Стцын надавау вырабам з каляровых металау. Даследчык упершыню прапанавау схему ашсання ювелiрных упрыгажэнняу, паводле якой iх трэба было разглядаць комплексна, у якасщ складовых частак ювелiрнага убору [2].
Назапашванне i астэматызацыя вялшага масiву артэфактау выклiкала неабходнасць iх навуковай iнтэрпрэтацыi i уключэння у сiстэму гiстарычных крынщ. Рэалiзацыю пастауленай задачы распачалi спецыялкты у галiне мастацтвазнауства, якiя разглядалi вырабы ювелiрнага рамяства у якасцi прадметау мастацтва. Такая сиуацыя прывяла да з'яулення пэунай колькасцi специальных навуковых даследаванняу, у якiх вырабы з каляровых металау вывучалюя на аснове спець^чнай мастацтвазнаучай метадалогii. Выкарыстанне дадзенай методыкi дазволiла не толькi астэматызаваць вялiкi маау вырабау з каляровых металау, але i стварыць щкавыя пстарычныя рэканструкцыi, зрабiць высновы адносна сутнасцi i пахо-джання старажытнарускай ювелiрнай справы.
Аднымi з вядучых даследчыкау дадзенага накiрунку з'яуляюцца Н.П. Кандакоу i 1.1. Таусты. У iх працах адбiлiся найбольш прагрэауныя погляды на змест i задачы тагачаснага мастацтвазнауства, пытан-нi паходжання i развiцця старажытнарускага ювелiрнага рамяства [4; 5].
У найбольш значнай працы Н.П. Кандакова «Русские клады» выразна адлюстравалiся погляды навукоуца па азначаных пытаннях. У дадзенай рабоце даследчык публжавау скарбы, якiя был выяулены на тэрыторыi старажытнай Руа, ашсвау iх змест, датавау помшш i давау абгрунтаванае апiсанне кожнага асобнага прадмета. Вывучаючы «залатыя скарбы», асноуную увагу аутар надавау мастацтвазнаучым аса-блiвасцям вырабау, адзначаючы вялт уплыу культуры Вiзантыi на старажытнарускае мастацтва i юве -лiрнае рамяство [4].
У пачатку XX стагоддзя у пстарыяграфп вывучэння вырабау з каляровых металау працягваецца раз-вiвацца тыпалагiчны накiрунак. У кантэксце нашага даследавання асаблiвую цiкавасць мае работа су -працоунщы 1мператарскага гiстарычнага музея В.У Гольмстэн, прысвечаная тыпалагiчнаму аналiзу i сь стэматызацып луннiц, якiя захоувалкя у фондах музея. Дадзеная праца вызначаецца высошм наву-ковым узроунем i цiкавымi высновамi. У яе аснову пакладзены тыпалагiчныя прынцыпы, прапа-наваныя В.А. Гарадцовым. Даследчыца здолела стварыць тыпалалчную схему старажытнарусшх лун-нiц, якая мела вялжае прыкладное значэнне [6].
У паслярэвалюцыйны час археалагiчныя даследаванш пашыраюцца i пачынаюць насiць усе больш астэматычны характар. Распачынаюцца раскопш на тэрыторыi старажытных гарадоу, паселшчау, мо-гшьшкау i iншых вщах помткау. Выкарыстанне больш прагрэаунай методыш раскопак разам з наза-пашваннем значнай колькасцi прадметау археалогii, актуалiзавалi неабходнасць навуковай iнтэрпрэтацыi атрыманых матэрыялау. Неапазiтывiсцкае iмкненне да фармалiзацыi археалапчнай навукi абумовiла па-вышэнне щкавасщ не толькi да мастацтвазнаучых i тыпалагiчных характарыстык прадметау, але i да тэх-налогii iх вырабу. У сувязi з гэтым у савецкай археалагiчнай навуцы у 30 - 40 гады XX стагоддзя зара-джаецца новы накiрунак у вывучэнш вырабау з каляровых металау - тэхналапчны, якi атрымлiвае шырокае распаусюджванне у наступны час.
У 20 - 30-я гады XX стагоддзя у расшскай савецкай пстарыяграфп з'явiyся шэраг спецыяльных даследаванняу, дзе разглядалюя розныя аспекты вывучэння вырабау з каляровых металау. Найбольш значнае месца сярод работ такога кшталту займае праца А.У Арцыхоускага «Курганы вятичей». Гэтае даследаванне сiстэматызавала вялт маау археалагiчных артэфактау, якiя былi выяулены за час вывучэння тэрыторыi рассялення летапiснага племенi вящчау. Аутар звяртае увагу не тольш на тыпалагiчны аналiз i астэматызацыю матэрыялау, але i на некаторыя асаблiвасцi тэхналогii вырабу асобных груп прадметау. У кантэксце нашага даследавання асаблiвую цiкавасць уяуляе тыпалогiя упрыгажэнняу вящчау, якая была распрацаваная А.В. Арцыхоусшм, стаушы галоуным арыенщрам для наступных пакален-няу даследчыкау прадукцыи старажытнарускага ювелiрнага рамяства. Тыпалапчная схема, прапанаваная аутарам работы, заснавана на распрацоуках В.А. Гарадцова i з'яуляецца, па сутнасцi, другой вядомай у гiстарыяграфii спробай выкарыстання дадзенага падыходу для аналiзу вырабау з каляровых металау эпо-хi сярэднявечча (пасля работы В.У Гольмстэн). Iерархiчная класiфiкацыя А.У Арцыхоускага складаецца з чатырох узроуняу: катэгорыi - паводле прызначэння; аддзелы - паводле матэрыялу; групы - паводле папярочнага сячэння; тыпы - паводле iншых асаблiвасцяy формы [7, с. 8]. Дадзеная работа стала узорам
вельмi якаснага састэматызатарска-тыпалапчнага даследавання, якое стала важным этапам у вывучэнт старажытнага ювелiрнага рамяства i вырабау з каляровых металау
Акрамя тыпалагiчнага накiрунку у савецкай археалапчнай навуцы працягвау развiвацца i мас-тацтвазнаучы напрамак. У 1936 годзе А.С. Гушчын выдау спецыяльнае даследаванне, прысвечанае стара-жытнарусшм скарбам, падрыхтоучую працу па публiкацыi як1х правёу Н.П. Кандакоу [8]. Дадзенае выданне насiла дастаткова аднабаковы i абмежаваны характар. Гушчын адстойвау самабытнасць стара-жытнарускага рамяства i адмауляу нават магчымасць уздзеяння на яго з боку шшых культурных трады -цый. Неабгрунтаванымi з'яулялюя i даты шэрага прадметау якiя уваходзш у склад апублiкаваных iм «сярэбраных» скарбау
Пасляваенная riстарыяграфiя адзначылася з'яуленнем значнай колькасцi навуковых работ, якiя закраналi розныя аспекты гiсторыi старажытнага ювелiрнага рамяства.
Фундаментальная праца была створана Б.А. Рыбаковым у 1948 годзе [9]. Гэтае даследаванне стала вышкам аналiзу вялшай колькасцi матэрыялау, яшя датычышся самых розных аспектау старажытна-рускага рамяства. Даследчык ставiy перад сабой мэту не только i не столькi стварыць тыпалагiчную схему розных катэгорый артэфактау якiя з'яулялюя прадукцыяй майстроу розных рамесных спецыяльнасцяу, кольк1 прасачыць эвалюцыю старажытнага рамяства, ад яго зараджэння да XV стагоддзя. Рыбакоу закра-нау пытанш не толькi выключна рэчазнаучыя, аднак iмкнуyся да стварэння поунай карщны развiцця рамёствау, аналiзу iх тэхналоги, прадукцыi, сацыяльнага статусу рамесшкау.
Значную увагу Б.А. Рыбакоу надавау вывучэнню ювелiрнага рамяства, рэканструкцыi асобных тэх-налагiчных аперацый. Даследчык вылучыу асноуныя тэхналагiчныя прыёмы выканання ювелiрных упры-гажэнняу i распрацавау схему вiзуальнага агляду прадметау з каляровых металау з мэтай устанаулення тэхналогii iх вырабу. Дадзеная работа стала этапнай з'явай у вывучэннi старажытнага ювелiрнага рамяства, вызначыушы прыярытэтныя намрунш даследавання азначанай праблематыкi.
У першае пасляваеннае дзесяцiгоддзе пабачылi свет работы Г.Ф. Карзухшай. Найбольшае значэнне для вывучэння старажытнарускага ювелiрнага рамяства мае яе праца «Русские клады IX - XIII стст.» [10]. Работа з'яуляецца спробай на новым метадалапчным узроУнi з выкарыстаннем вялiкага мааву артэфактау ахарактарызаваць скарбы, выяуленыя на старажытнарускай тэрыторыi. Даследчыца вылучыла не-кальк1 храналагiчных груп скарбау, вывучыла прадметы, яюя yваходзiлi у iх склад i на гэтай аснове зра -бiла рэканструкцыю старажытнарускага ювелiрнага убору.
У шэрагу спецыяльных артыкулау Г.Ф. Карзухiна даследавала асобныя пытаннi, звязаныя з псто-рыяй ювелiрнага рамяства, закранаючы праблемы тэхналогii вырабу упрыгажэнняу i 1х тыпалогii [11].
У Дзяржауным пстарычным музеi у Маскве была працягнутая традыцыя публiкацыi даследа-ванняу, прысвечаных асобным вiдам вырабау з каляровых металау, распачатая у пачатку ХХ стагоддзя В.У Гольмстен. Спецыяльны выпуск прац музея быу прысвечаны ювелiрным упрыгажэнням, якiя пахо-дзiлi з вясковых помнiкаУ, датаваных старажытнарусшм часам [12]. У зборшк увайшлi работы тамх вядо-мых даследчыкау, як М.В. Фехнер, В.П. Левашова, В.А. Мальм i шш.
Даследчыцы у сваёй працы спрабавалi абапiрацца на тыпалапчныя схемы, распрацаваныя А.У Арцыхоусшм. Мiж тым вiдавочная неадпаведнасць гэтай застарэлай схемы рэальнаму стану рэчау, выклшала неабходнасць яе мадэрнiзацыi. У сувязi з гэтым у дадзенай рабоце yзнiклi дастаткова шмат-значныя тыпы, якiя не вельмi выразна адлюстроУвалi рэальную тыпалагiчную сувязь пэуных прадметау. Такая сiтуацыя выявiла недахопы тыпалагiчных пабудоу В.А. Гарадцова i iх неадпаведнасць актуальным запатрабаванням археалапчнай навуш.
Гэтая калектыуная манаграфiя стала вельмi важным дапаможным сродкам для датавання цэлага шэрагу катэгорый вырабау з каляровых металау, яшя сустракалюя на старажытнарускай тэрыторыi. Не страцша дадзеная праца актуальнасцi i у наш час.
У рэчышчы тыпалапчнага накiрунку былi даследаваннi М.В. Сядовай, прысвечаныя ювелiрным вырабам старажытнага Ноугарада [13; 14]. Дадзеныя работы набываюць асаблiвае значэнне у сувязi з тым, што для дащроуш прадметау даследчыца карысталася добра распрацаванай дэндрахраналапчнай шкалой, якая дазваляла дастаткова дакладна вызначаць час бытавання той щ iншай групы прадметау.
У пасляваенны перыяд у вывучэннi вырабау з каляровых металау вялжую ролю пачынае адыгры-ваць тэхналагiчны накiрунак. Выкарыстанне натуральнанавуковых метадау даследавання дазваляла не тольш павыаць узровень навуковай аб'ектыунасщ высноу, але i пашырыць магчымасщ археалагiчнай навукi. Падобная методыка паспяхова ужывалася i для вывучэння некаторых iншых груп артэфактау, ствараючы падставы для рэканструкцыi рамесных тэхнш, культурных i эканамiчных сувязяу старажыт-нага насельнiцтва.
Першае спецыяльнае даследаванне па вывучэнню вырабау з каляровых металау з выкарыстаннем метадау натуральных навук было праведзена Н.В. Рындзшай на матэрыялах археалагiчных раскопак старажытнага Ноугарада [15]. Гэтая работа уяуляе сабой комплексны разгляд тэхналагiчных аспектау
вырабу ювелiрных упрыгажэнняу развiвае iдэi, яшя былi у свой час прапанаваныя Б.А. Рыбаковым. Даследаванне адкрыла новыя вялiкiя перспектывы, якiя стаялi перад савецкай археалагiчнай навукай.
Акрамя тэхналагiчнага i сiстэматызатарска-тыпалагiчнага накiрунку у савецкай пасляваеннай археалагiчнай навуцы працягвау развiвацца i мастацтвазнаучы напрамак, яш быу прадстаулены працамi Г.М. Бачарова, Г.К. Вагнер, В.Г. Пуцко i шш. [16 - 20]. Дадзеныя даследчыкi асноуную увагу надавалi не тыпалапчнаму аналiзу вырабау з каляровых металау а iх стылiстычным i мастацкiм асаблiвасцям. У рэчышчы даследавання культурных сувязей старажытнарусшх зямель з сярэднявечнай культурай ш-шых краш працавау В.П. Даркевiч [21; 22].
У пасляваенны перыяд навукоуцы займалюя самымi розныш аспектамi вывучэння вырабау з каляровых металау. Значная колькасць работ была прысвечана рэканструкцьп асобных тэхналагiчных апе-рацый старажытнарусшх ювелiрау, публiкацыi i увядзенню у навуковы зварот новых артэфактау i скарбау ювелiрных рэчау, iх тыпалапчнаму i храналагiчнаму аналiзу i шш. Сярод найбольш значных аутарау да-дзенага перыяду варта назваць Т.1. Макараву, Т.В. РаУдзiну, Н.П. Журжалшу, Р. Д. Голубеву, Я.А. Рабiнiна, Т.В. Нжалаеву, Т.М. Нкольскую, Н.Г. Нядошышну, Т.А. Пушкiну, i iнш. [23 - 32].
Таим чынам, савецкая археалапчная навука зрабiла вялiкi крок наперад у вывучэннi вырабау з каляровых металау i ювелiрнага рамяства. Распаусюджванне натуральнанавуковых метадау даследавання адкрыла для навукоуцау новыя перспектывы у вывучэннi дадзенай праблематыкi, стымулявала з'яуленне новых пакаленняу навукоуцау, якiя не абмяжоувалюя традыцыйныш археалагiчнымi метадамi, а iмкну-лiся да стварэння комплекснай карщны эвалюцыi таго цi шшага накiрунку рамеснай дзейнасцi, таго щ iншага вiду ювелiрных упрыгажэнняу.
Мiж тым значным недахопам савецкага этапа з'яуляецца недастатковая увага даследчыкау да архе-алагiчных матэрыялау познесярэднявечнага часу. Традыцыйна у савецкай археалогii асноуная увага была накiравана на вывучэнне культурнага слою старажытнарускага перыяду, у той час як больш позшя на-пластаваннi не разглядалiся у якасцi iнфарматыунай крынiцы па псторш матэрыяльнай культуры пэунай тэрыторш. У сувязi з гэтым у большасщ спецыяльных даследаванняу савецкага часу, прысвечаных выву-чэнню вырабау з каляровых металау, асноуная увага надавалася артэфактам старажытнарускага часу, што стварала значны дысбаланс у вывучэннi эвалюцыi дадзенай катэгорыи матэрыяльнай культуры. Щкавасць да старажытнасцяу XV - XVIII стагоддзяу абудзiлася у даследчыкау тольк1 у 70 - 80 гады XX стагоддзя.
Напрыканцы 80-х - пачатку 90-х гадоу XX стагоддзя актышзуюцца даследаваннi ювелiрнага рамяства i асобных катэгорый вырабау з каляровых металау. У гэты перыяд развiваюцца традыцыйныя нак1-рункi даследавання прадметау ювелiрнага рамяства, тамя як тыпалапчны, мастацтвазнаучы i тэхналапчны.
Важным этапам у развщщ тыпалагiчнага накiрунку сталi работы Ю.М. Лесмана, прысвечаныя храналапчна-тыпалапчнаму аналiзу ювелрных вырабау з тэрыторш Ноугарада i Наугародскай зямлi [33; 34]. Даследчык упершыню адышоу ад традыцыйнага разумення асноунага для археалогл паняцця «тып» i прапанавау сваю астэму датуючых тыпау, заснаваную на дэндрахраналапчным датаваннi культурных напластаванняу старажытнага Ноугарада. Дадзеная схема у некаторых выпадках дазваляе датаваць асоб-ныя вiды прадметау з дакладнасцю у чвэрць стагоддзя. Сiстэма Ю.М. Лесмана паспяхова выкарыстоу-ваецца для удакладнення храналогii цэлага шэрага помнiкаУ Пауночна-Заходняй Русi.
Вядучым нак1рункам у вывучэнш вырабау з каляровых металау у дадзены перыяд стау тэхналапч-ны, прадстаулены работамi Н.В. Енiосавай, Э.В. Каралёвай, 1.Я. Зайцавай, Т.Г. Сарачовай i шш. [36 - 40]. Дадзеная група даследчыкау аддае перавагу натуральнанавуковым метадам, што дазваляе iм вырашаць найбольш актуальныя пытаннi, звязаныя з псторыяй старажытнага ювелiрнага рамяства (крынщы сыра-вiны, тэхналогiя вырабу асобных вщау прадметау i шш.).
У гэты час у рэчышчы тыпалагiчнага накiрунку працягвалi працаваць Т.1. Макарава, М.В. Сядова, Т.С. Пушкша, А.Я. Мусiн, Ю.А. Калпакова, Л.У Пакроуская, В.У Мурашова, А.А. Пяскова i шшыя даследчыш [41 - 45]. У апоштя гады у межах традыцыйнага тыпалапчнага накiрунку з'явiуся новы сама-стойны тыпалагiчна-генетычны падыход, развiваемы С.С. Рабцавай, якая займаецца вывучэннем генезiсу асобных ювелiрных упрыгажэнняу, што уваходзш у склад старажытнарускага ювелiрнага убору [46].
У цяперашш час вялiкая увага надаецца навуковай камунiкацыi па праблемах, звязаных з псторы-яй ювелiрнага рамяства. Гэтаму пытанню прысвечаны калёквiум, якi праходзщь у Дзяржауным Эрмтгажы у Санкт-Пецярбургу. У межах калёквiума абмяркоуваюцца найбольш актуальныя пытаннi вывучэння юве-лiрнага рамяства, публiкуюцца i аналiзуюцца новыя знаходш, сiстэматызуецца i класiфiкуецца ужо на-запашаны матэрыял [45].
Для аналiзу культурных, гандлёвых i палиычных сувязяу старажытнага Полацка, адлюстраваных у вырабах з каляровых металау, вялжае значэнне маюць спецыяльныя навуковыя даследаванш, выкананыя археолагамi Латвii, Лiтвы, Украшы i Польшчы. Гэта работы ташх даследчыкау, як 1.В. Дайга, Э. Шнорэ, Э. Мугурэвiч, А. Радзшьш, Т. Берга, Б. Таутавiчэне, Г. Кучка-Крэнц, Р. Валкайтэ-Кулiкаускiнэ, 1.П. Возны
i шш. [47 - 56]. У iх працах знайшлi сваё адлюстраванне найбольш актуальныя пытаннi ювелiрнага ра-мяства, тэхналогii, тыпалогii i храналогп вырабау з каляровых металау
Акрамя спецыяльных работ, прысвечаных вывучэнню асобных катэгорый археалагiчных помнiкаУ цi пэуных груп артэфактау вялiкае значэнне у кантэксце нашага даследавання маюць каталоп археалапч-ных знаходак, выкананыя на матэрыялах сумежных тэрыторый («Skaгby starozytnej Lotwy», «Нательные кресты, крестовключённые и крестовидные подвески X - XV вв.», «Кресты, иконы, складни. Медное художественное литье XI - начала XX века», «Древний Новгород: прикладное искусство и археология» i шш.) [57 - 60]. Яны складзены на дастаткова высоким навуковым узроуш i yгрымлiваюць апiсаннi, дацiроУкi i месцы выяулення тых цi iншых артэфактау. Звычайна у падобных каталогах значнае месца ад-водзiцца вырабам з каляровых металау, якiя разглядаюцца у якасцi iнфарматыyнай крынщы для рэкан-струкцыi розных бакоу старажытнай гiсторыi пэуных рэгiёнаy.
У беларускай пстарыяграфп прадукцыя ювелiрнага рамяства дастаткова рэдка станавiлася прад-метам асобных навуковых даследаванняу Гэтая сггуацыя датычылася i вырабау з каляровых металау з тэрыторш Полацка i Полацкай зямлi.
Першыя спробы публiкацыi i сiстэмагызацыi дадзенай групы вырабау можна знайсцi у працах А.М. Семянтоускага («Белорусская старина» i iнш.) [61]. У работах даследчыка памiж iншым публша-валiся археалагiчныя матэрыялы, яшя былi выяулены на тэрыторш Вщебскай губернi. Большасць знаходак насша выпадковы характар, што значна зшжае iх навуковую вартасць i датуючыя магчымасцi. Мiж тым звесткi А.М. Семянтоускага маюць вялшае значэнне для вывучэння тэрыторыi распаусюджвання некаторых вщау вырабау з каляровых металау, даюць магчымасць выяулення аналогiй прадметам, яшя былi знойдзены у Полацку.
Пэуныя звесткi адносна асобных катэгорый прадметау дадзенай групы, якiя былi выяулены на беларускай тэрыторыi публiкавалiся i iншымi даследчыкамi (Я.П. Тышкевiч, Г.Х. Тагур, А.Г. Кiркор i шш.) [62 - 64].
У беларускай археалогл 20 - 30 гадоу XX стагоддзя адбывауся працэс назапашвання iнфармацыi аб розных катэгорыях археалапчных помнiкаy. Археолагi-энтузiясты займалiся вывучэннем усёй тэрыто-рыi БССР, складалi археалапчныя карты i праводзiлi разведачныя раскопш. На тэрыторыi Полацка пер-шыя спецыяльныя археалапчныя даследаваннi былi праведзены А.М. Ляудансшм, як1 yстанавiy, што ядро старажытнага горада размяшчалася на гарадзшчы, а не на Верхшм замку, як лiчылася раней [65].
У сваёй публжацыи, прысвечанай выншам даследаванняу на тэрыторыi Полацка i Полацкай акругi, навуковец змясцiy шэраг малюнкау вырабау з каляровых металау, яшя былi выяулены iм падчас разведак, дагавау iх i указау аналогii. Гэтыя iлюстрацыi уяуляюць асаблiвую карысць у сувязi са стратай дадзеных прадметау падчас Вялiкай Айчыннай вайны.
У пасляваенны перыяд актышзавалася археалагiчнае вывучэнне старажытнага Полацка. На тэры-торыi горада з канца 50-х гадоу распачалiся раскопкi, яшя праходзiлi пад кiраyнiцтвам прафесшных архе-олагау. Назапашванне значнай колькасцi артэфактау стварыла падставы для рэканструкцыi магэрыяльнай культуры, грамадскага i палiтычнага ладу старажытнага горада.
Першае грунтоунае даследаванне па гiсторыi Полацка i полацкай зямлi было створана Л.В. Аляк-сеевым [66]. У сваёй працы аутар абапiраyся у асноуным на шсьмовыя крынiцы, але важнае месца у сва1х рэканструкцыях адводзiy i археалагiчным артэфактам. Асобны раздзел манаграфи быу прысвечаны ра-меснай вытворчасщ на тэрыторыi Полаччыны. У кантэксце разгляду дадзенай праблематыкi аутар звяр -таецца i да пытанняу, звязаных з iснаваннем ювелiрнага рамяства на тэрыторыi Полацкай зямлi.
Даследчык выказау меркаванне адносна шляхоу паступлення сыравшы для ювелiрнай вытворчасцi на тэрыторыю Полаччыны, прааналiзаваy тэхналагiчныя аспекты вырабу асобных катэгорый прадметау, асаблiвую увагу засяродзiy на высокамастацкiх вырабах, такiх як крыж Ефрасiннi Полацкай. Дадзенае даследаванне уяуляе сабой адну з першых спроб комплекснага разгляду псторып старажытнага Полацка, розных аспектау яго матэрыяльнай i духоунай культуры. Акрамя гэтай працы, Л.В. Аляксееу прысвяцiy яшчэ шэраг сва1х публжацый вывучэнню асобных вiдаy вырабау з каляровых металау, яшя паходзяць з тэрыторш Беларуа i Полацкай зямлi у прыватнасцi [67].
Вялшае значэнне для вывучэння ювелiрнага рамяства старажытнага Полацка маюць навуковыя працы Г.В. Шгыхава [68; 69]. Заснаваныя на выншах шмаггадовых археалагiчных даследаванняу, яшя праводзшся на тэрыторш Полацка i Полацкай зямлi, дадзеныя работы дазволш дастаткова поуна yявiць асноуныя этапы развщця старажытнага горада, рэканструяваць асобныя моманты яго палiтычнай, экана-мiчнай i культурнай гiсторыi.
Асаблiвае значэнне у кантэксце нашага даследавання мае манаграфiя «Древний Полоцк». Асобны раздзел работы прысвечаны лщейнай справе i ювелiрным вырабам з тэрыторш горада. На вялтм факта-лапчным матэрыяле Г.В. Штыхау здолеу пераканауча даказаць iснаванне у Полацку самастойнага юве-лiрнага рамяства, вылучыу найбольш характэрныя прыёмы i тэхнiкi вырабу прадметау, якiмi карысталiся сгаражытныя майстры, правёу тыпалагiчны i храналагiчны аналiз асноуных вiдаy ювелрных упрыгажэнняу.
Вялшай заслугай Г.В. Штыхава з'яуляецца шырокае выкарыстанне для аналiзу асобных груп прадметау натуральнанавуковых метадау даследавання. Дадзены падыход дазволiу аутару прыйсщ да цiкавых высноу адносна тэхналогп вытворчасцi полацкiх ювелiрау рэканструяваць рамесныя i тэхналапчныя прыёмы старажытных майстроу. Асноуную увагу даследчык звярнуу на вывучэнне масавых, серыйных вырабау яшя задавальнялi патрэбы большай часткi насельнщтва старажытнага горада. Мiж тым пэуная увага у рабоце нададзена таксама i адзiнкавым, высокамастацкiм прадметам, яшя характарызавалi элтар-ную культуру. Дадзенае даследаванне стала этапным момантау у вывучэнш старажытнага полацкага ювелiрнага рамяства. Выкарыстанне мiждысцыплiнарных метадау разам з шырокай эрудыцыяй i вы-датнай даследчыцкай штущыяй дазволiла Г.В. Штыхаву асвятлiць найбольш актуальныя пытаннi псторьп рамяства на тэрыторыi горада. Таим чынам, работы Г.В. Штыхава утрымлiваюць рысы некальк1х накi -рункау, вызначаных намi у пачатку работы: тыпалапчнага i тэхналагiчнага.
Важнае значэнне для аналiзу тэхнiкi, тэхналогii i аргашзацып ювелiрнага рамяства маюць працы i iншых беларускiх савецкiх даследчыкау, як1я займалiся вывучэннем розных помшкау, размешчаных на беларусшх землях. Сярод iх варта назваць работы М.М. Варонша, П.Ф. Лысенка, В.М. Ляуко, Я.Г. Звяругi, Ф.Д. Гурэвiч, Э.М. Загарульскага, Ю.А. Заяца i шш. [70 - 78]. У iх работах утрымлiваюцца вельмi ка-рысныя звесткi адносна тэхналогii, тыпалогii, храналогп вырабау з каляровых металау сацыяльнага статусу рамеснiкау, крынiц паступлення на беларускiя землi сыравшы для златарскай вытворчасщ i iнш. Усё гэта з'яуляецца вельмi важнай крынщай для вывучэння вытворчасцi вырабау з каляровых металау i на тэрыторш Полацка.
Напрыканцы 80-х - пачатку 90-х гадоу XX стагоддзя актышзуюцца даследаваннi ювелiрнага рамяства i асобных катэгорый вырабау з каляровых металау. У гэты перыяд развiваюцца традыцыйныя нак1-рунк1 даследавання прадукцш ювелiрнага рамяства, так1я як тыпалапчны, мастацтвазнаучы i тэхналапчны.
На тэрыторыi Беларусi у пачатку 90-х гадоу XX стагоддзя выходзщь шэраг публжацый, прысве-чаных вывучэнню псторш касцюма i ювелiрных упрыгажэнняу. Вялiкае значэнне у кантэксце нашага даследавання маюць работы Л.У Дучыц, якая у спецыяльнай навукова-папулярнай працы разгледзела асноуныя заканамернасцi развiцця старажытнага ювелiрнага убору насельнщтва Беларуа [79]. Гэтая работа утрымлiвае у сабе не тольш пералiк найбольш распаусюджаных на тэрыторыi нашай кра1ны вырабау з каляровых металау, але i щкавыя рэканструкцыi ювелiрных уборау i iх месца у касцюме стара-жытных насельнiкау нашай кра1ны. Работа абашраецца на вялiкi факталагiчны матэрыял.
Акрамя гэтага, пэунае значэнне для уяулення агульнага кантэксту развiцця ювелiрнага рамяства не тольш Полацка, але i Полацкай зямлi маюць iншыя публжацш даследчыцы, прысвечаныя вывучэнню матэрыяльнай культуры старажытнага насельнiцтва Беларускага Паазер'я [80].
Важнае месца у гiсторыi даследавання вырабау з каляровых металау i златарства на тэрыторш Полацка належыць работам С.В. Тарасава, яш з сярэдзшы 80-х гадоу XX стагоддзя актыуна займаецца вывучэннем псторып старажытнага Полацка. У шэрагу сва1х публiкацый даследчык звяртау увагу на асобныя аспекты ювелiрнага рамяства на тэрыторыi горада.
Спецыяльная работа навукоуца прысвечана вывучэнню комплексу ювелрнай майстэрнi XII - XIII ста-годдзяу, выяуленай аутарам на тэрыторыi Вялiкага пасада у 1987 - 1988 гады [81]. Яна мае вялшае значэнне у кантэксце аналiзу характару ювелiрнай вытворчасцi у межах горада, рэканструкцып аргашза-цыi i тэхналогп златарскай справы.
У спецыяльным манаграфiчным даследаваннi «Полацк IX - XVII стст. : псторыя i тапаграфiя» не-вялiкi раздзел прысвечаны аналiзу рэчавых матэрыялау, выяуленых падчас правядзення аутарам на тэрыторш горада археалагiчных даследаванняу [82, с. 31 - 35]. Важнае месца тут нададзена вырабам з каляровых металау, праведзены iх тыпалагiчны аналiз i храналагiчнае вызначэнне.
Найноушы этап у развщщ археалагiчнага вывучэння старажытнага Полацка звязаны з навуковай дзейнасцю Д.У Дука, як1 займаецца даследаваннем матэрыяльнай культуры горада IX - XVIII стагоддзяу. Асобны раздзел манаграфи «Полацк XVI - XVIII стст.: нарысы...» прысвечаны ювелрным рэчам [83, с. 171]. Прыводзщца храналагiчная i тыпалапчная атрыбуцыя шэрага артэфактау аналiзуюцца рэчы з комплексу ювелiрнай майстэрш XVII стагоддзя, якая была выяулена аутарам работы у 2005 годзе на тэрыторыi Вялкага пасада.
У манаграфи Д.У Дука «Полацк i палачане (IX - XVIII стст.)» асобны раздзел прысвечаны ра-меснай вытворчасцi на тэрыторыi горада. Сярод шшых рамесных заняткау, пэуная увага нададзена так -сама i златарству. У працы праведзена спроба лакалiзацыi асобных ювелiрных майстэрняу, устанаулення характару i асартыменту iх прадукцып, робяцця высновы адносна мясцовай вытворчасщ асобных вiдау прадметау [84]. Шэраг шшых работ даследчыка прысвечаны вывучэнню комплексау артэфактау, якiя былi выяулены падчас археалагiчных даследаванняу у розных частках горада. Падобныя працы уводзяць у навуковы зварот значны маау прадметау i робяць 1х даступныш для сiсгэматызацыi i навуковых аба-гульненняу [85].
Невялкае па аб'ёму спецыяльнае даследаванне, прысвечанае ювелiрнаму мастацтву Полацка XVI -XVIII стагоддзяу было выканана Э.А. Макамавай. Даследчыца вызначыла два этапы у развiццi ювелiр-нага рамяства горада. Першы - да сярэдзшы XVII стагоддзя, калi злагарская справа развiвалася на мяс-цовых рамесных i культурных традыцыях, другi - пасля 1667 года, на яшм галоуная роля надаецца сувязям з буйнейшымi рамесныш цэнтрамi Рэчы Паспалпай [86]. Дадзенае даследаванне абазначыла перспектывы i асноуныя накiрункi у вывучэнш ювелiрнага рамяства Полацка XVI - XVIII стагоддзяу.
У сучаснай беларускай гютарыяграфп у рэчышчы мастацтвазнаучага нашрунку працуе К.А. Лавыш, якая займаецца вывучэннем сувязяу старажытнай беларускай культуры з Усходам i Вiзантыяй [87]. На асобныя аспекты праблемы увагу звяртаюць 1.У Ганецкая, Ш.1. Бекщнееу, В.1. Кошман, А.А. Башкоу, П.А. Кенька i iнш. [88 - 94]. Вывучэннем ювелiрнага рамяства на тэрыторш Беларускага Панямоння займаецца Н.А. Кiзюкевiч [95].
Асобнае даследаванне, прысвечанае вывучэнню вырабау з каляровых металау XIV - XVIII стагоддзяу, належыць Л.У Калядзiнскаму [96].
Вялшае значэнне у кантэксце нашага даследавання маюць працы, прысвечаныя комплекснаму вывучэнню асобных помнiкаУ цi блокау праблем, а таксама абагульняючыя работы (В.М. Ляуко, Т.С. Бубенька, В.С. Пазднякоу, 1.А. Марзалюк, А.А. Мяцельсш, С.Д. Дзярновiч, А.К. Краyцэвiч i iнш.) [97 - 102].
Ювелiрнае рамяство старажытных беларускiх зямель у кантэксце сусветнай культурнай спадчыны разглядаюць мастацтвазнауцы i культуролагi (Б.А. Лазука, В.Г. Пуцко i iнш.) [103]. У вышку праведзенага даследавання можна зрабiць наступныя высновы:
1. Гiстарыяграфiя вывучэння вырабау з каляровых металау развiвалася у межах трох асноуных накiрункаy: сiстэмагызагарска-тыпалагiчнага, мастацтвазнаучага i тэхналапчнага. Традыцыйны мастац-твазнаучы падыход да вывучэння прадукцып старажытнага ювелiрнага рамяства быу асаблiва папулярны у другой палове XIX - пачатку XX стагоддзя. Мiж тым назапашванне значнай колькасцi серыйных артэ-фактау у вышку правядзення раскопак актуалiзавала неабходнасць iх сiстэматызацыi i класiфiкацыi, што прывяло да павышэння колькасцi астэмагызатарска-тыпалапчных даследаванняу Развiццё мiждысцып-лiнарнага супрацоунщтва у савецкi час стала прычынай з'яулення новага накiрунку у вывучэнш вырабау з каляровых металау - тэхналапчнага, яш адкрыу вялiкiя перспектывы для даследчыкау.
2. Беларуская гiстарыяграфiя развiвалася у рэчышчы найбольш значных дасягненняу расiйскай (пазней савецкай) археалапчнай навукi. Айчынныя даследчыш для вывучэння вырабау з каляровых металау выкарыстоyвалi перавап сiстэмагызатарска-тыпалагiчнага, мастацтвазнаучага i тэхналагiчнага наш-рункау. Аднак спецыяльныя даследаваннi, прысвечаныя дадзенай групе артэфактау, у беларускай пста-рыяграфп з'яулялюя вельмi рэдка. За рэдшм включэннем, асноуная частка айчынных археолагау выкары-стоувала для аналiзу прадукцыi ювелiрнага рамяства традыцыйны сiстэматызагарска-тыпалагiчны падыход. Пры гэтым перавага надавалася вырабам старажытнарускага перыяду, у той час як артэфакты XIV -XVIII стагоддзяу вельмi рэдка станавiлiся прадметам асобных навуковых даследаванняу.
3. Псторыя археалагiчнага вывучэння старажытнага Полацка налiчвае пэуную колькасць спецы -яльных навуковых прац, у якiх закраналiся пытанш, звязаныя з даследаваннем вырабау з каляровых металау, выяуленых на тэрыторыi горада. Большая частка публшацый, прысвечаных прадукцыi полацкiх ювелiраy, носщь ап1сальны характар i адносiцца да астэмагызатарска-тыпалапчнага цi мастацтвазнаучага нашрунку. Мiж тым вопыт выкарыстання натуральнанавуковай метадалогii для вывучэння прадук-цыи мясцовага злагарства дазваляе з упэуненасцю казаць пра вялiкiя перспектывы тэхналапчнага пады-ходу у пытаннi вывучэння вырабау з каляровых металау з тэрыторыi Полацка.
Л1ТАРАТУРА
1. Уваров, А.С. Меряне и их быт по курганным раскопкам / А.С. Уваров. - М.: В Синодальной Типографии, 1872. - 215 с.
2. Спицын, А.А. Владимирские курганы / А.А. Спицын // Изв. Императорской археологической комиссии. - 1905. - Вып. 15. - С. 84 - 172.
3. Самоквасов, Д.Я. Могильные древности Северянской Черниговщины / Д.Я. Самоквасов. - М.: Синодальная тип., 1916. - 97 с.
4. Кондаков, Н.П. Русские клады. Исследование древностей великокняжеского периода / Н.П. Кондаков. -СПб.: Тип. Главного управления уделов, 1896. - 145 с.
5. Кондаков, Н.П. Христианские древности Крыма, Кавказа и Киева / Н.П. Кондаков, И.И. Толстой // Русские древности в памятниках искусства. - 1891. - Вып. 4. - С. 1 - 176.
6. Гольмстен, В.В. Лунницы императорского исторического музея имени императора Александра III / В.В. Гольмстен // Отчёт исторического музея за 1913 г.: Изд. Исторического музея, 1914. - С. 1 - 20.
7. Арциховский, А.В. Курганы вятичей / А.В. Арциховский. - М.: Изд-во РАНИОН, 1930. - 202 с.
8. Гущин, А.С. Памятники художественного ремесла древней Руси X - XIII вв. / А.С. Гущин. - Л.: Гос. соц.-экон. изд-во, 1936. - 25 с.
9. Рыбаков, Б.А. Ремесло древней Руси / Б.А. Рыбаков. - М.: Изд-во АН СССР, 1948. - 784 с.
10. Корзухина, Г.Ф. Русские клады IX - XIII вв. / Г.Ф. Корзухина. - М. - Л.: Изд-во АН СССР, 1954. -157 с.
11. Корзухина, Г.Ф. Киевские ювелиры накануне монгольского завоевания / Г.Ф. Корзухина // Советская археология. - 1950. - № 14. - С. 138 - 170.
12. Очерки по истории русской деревни X - XIII вв. // Труды ГИМ. Вып. 43. - М.: Советская Россия, 1967. - 276 с.
13. Седова, М.В. Ювелирные изделия Древнего Новгорода (X - XV вв.) / М.В. Седова. - М.: Наука, 1981. - 194 с.
14. Седова, М.В. Имитационные украшения Древнего Новгорода / М.В. Седова // Древняя Русь и славяне. - М.: Наука, 1978. - С. 149 - 159.
15. Рындина, Н.В. Технология производства новгородских ювелиров X - XV вв. / Н.В. Рындина // Материалы и исследования по археологии СССР. - 1963. - № 117. - С. 200 - 247.
16. Бочаров, Г.Н. Прикладное искусство Новгорода Великого / Г.Н. Бочаров. - М.: Наука, 1969. - 128 с.
17. Вагнер, Г.К. Проблема жанров в древнерусском искусстве / Г.К. Вагнер. - М.: Искусство, 1974. - 268 с.
18. Пуцко, В.Г. О системном изучении русского художественного литья малых форм / В.Г. Пуцко // Русское медное литье: сб. ст. Вып. 1 / под ред. В.С. Гнутовой. - М.: Сол Систем, 1993. - С. 21 - 33.
19. Пуцко, В.Г. Художественное ремесло Полоцкой земли / В.Г. Пуцко // Псторыка-археалапчны збор-тк. - 1997. - № 12. - С. 195 - 206.
20. Пуцко, В.Г. Are Saera Полоцкой земли XI - XIII вв. / В.Г. Пуцко // Псторыя i археалопя Полацка i По-лацкай зямлг матэрыялы V мiжнар. навук. канф. (24 - 25 кастрычшка 2007 г.). - Полацк: НПГКМЗ, 2009. - С. 133 - 143.
21. Даркевич, В.П. Произведения средневековой металлопластики из находок в Старой Рязани (1970 -1978 гг.) / В.П. Даркевич, В.Г. Пуцко // Советская археология. - 1981. - № 3. - С. 218 - 233.
22. Даркевич, В.П. Произведения западного художественного ремесла в Восточной Европе (X - XV вв.) / В.П. Даркевич // Археология СССР. Свод археологических источников. Вып. Е1-57. - М.: Наука, 1966. - С. 5 - 75.
23. Макарова, Т.И. Черневое дело Древней Руси / Т.И. Макарова. - М.: Наука, 1986. - 155 с.
24. Макарова, Т.И. О центрах эмальерного дела Древней Руси / Т.И. Макарова, С.А. Плетнёва // Славяне и Русь. - М.: Наука, 1968. - С. 98 - 112.
25. Равдина, Т.В. Типология и хронология лопастных височных колец / Т.В. Равдина // Славяне и Русь. -М.: Наука, 1968. - С. 136 - 142.
26. Журжалина, Н.П. Древнерусские привески-амулеты и их датировка / Н.П. Журжалина // Советская археология. - 1961. - № 2. - С. 122 - 140.
27. Голубева, Л.А. Зооморфные украшения финно-угров / Л.А. Голубева // Археология СССР. Свод археологических источников. Е1-59. - М.: Наука, 1979. - 112 с.
28. Рябинин, Е.А. Зооморфные украшения Древней Руси Х - XIV вв. / Е.А. Рябинин // Археология СССР. Свод археологических источников. Е1-60. - Л.: Наука, 1981. - 123 с.
29. Николаева, Т.В. Древнерусские амулеты-змеевики / Т.В. Николаева, А.В. Чернецов. - М.: Наука, 1991. - 124 с.
30. Никольская, Т.Н. Земля вятичей. К истории населения бассейна верхней и средней Оки в IX - XIII вв. / Т.Н. Никольская. - М.: Наука, 1981. - 296 с.
31. Недошивина, Н.Г. Средневековые крестовидные подвески из листового серебра / Н.Г. Недошивина // Советская археология. - 1983. - № 4. - С. 222 - 225.
32. Пушкина, Т.А. Скандинавские вещи из Гнёздовского поселения / Т.А. Пушкина // Советская археология. - 1981. - № 3. - С. 285 - 290.
33. Лесман, Ю.М. Хронология ювелирных изделий Новгорода (X - XIV стст.) / Ю.М. Лесман // Материалы по археологии Новгорода. - 1988. - Ч. 1. - С. 29 - 98.
34. Лесман, Ю.М. Композиция декора ювелирных изделий Новгорода X - XV вв. / Ю.М. Лесман // Новгород и Новгородская земля. История и археология. - 1996. - № 10. - С. 110 - 125.
35. Ениосова, Н.В. Ювелирное производство Гнёздова (по материалам курганов и поселения): автореф. дис. ... канд. ист. наук: 07.00.06 / Н.В. Ениосова. - М.: МГУ - 25 с.
36. Ениосова, Н.В. Ювелирный производственный комплекс из «Ветчаного города» домонгольского Владимира / Н.В. Ениосова, Ю.Э. Жаров // Российская археология. - 2006. - № 2. - С. 64 - 80.
37. Kopoлëвa, Э.В. Ювелирное ремесло средневекового Пскoвa I Э.В. Kopoлëвa II Труды VI Mеждyнap. конгр. слaвянскoй apxеoлoгии. Т. 2: Cлaвянский средневековый город. - M.: Hay^ 1998. - C. 169 - 179.
38. Зaйцевa, И.Е. Производственные ювелирные комплексы Cеpенскoгo детинцa и иx место в системе зaстpoйки (XII - XV вв.) I И.Е. Зaйцевa II Труды VI Mеждyнap. конгр. слaвянскoй apxеoлoгии. Т. 2: ^a-вянский средневековый город. - M.: Hayкa, 1998. - C. 100 - 113.
39. Capaчëвa, Т.Г. Ювелирные изделия вятичей второй половины XI - первой половины XIII в. ^имто-теxнoлoгический aспект проблемы): aвтopеф. дис. ... кaнд. ист. нayк: 07.00.06 I Т.Г. Capaчëвa. - M.: MTX 1999. - 26 с.
40. Capaчëвa, Т.Г. Ювелирные yкpaшения вятичей: теxнoлoгия изготовления и сбыт продукции I Т.Г. Capa-чëвa II Apxеoлoгия Подмосковья: мaтеpиaлы нayч. семинapa. - M.: Ин-т apxеoлoгии РЛИ, 2004. -C. 229 - 237.
41. Myсин, A.E. Xpистиaнские древности средневековой Руси IX - ХШ вв.: По мaтеpиaлaм пoгpебaльныx пaмятникoв нa территории Hoвгopoдскoй земли: aвтopеф. дис. ... кaнд. ист. тук: 07.00.06 I A.E. Myсин. -CПб., 1997. - 23 с.
42. Koлпaкoвa, Ю.В. Xpистиaнские древности нaселения Пскoвa и Псковской земли: aвтopеф. дис. ... кaнд. ист. нayк: 07.00.06 I Ю.В. Koлпaкoвa. - M.: ГИM, 2007. - 21 с.
43. Пoкpoвскaя, Л.В. Укpaшения с Людинa конвд I Л.В. Пoкpoвскaя II Родит. - 2009. - № 9. - C. 75 - 78.
44. Mypaшевa, В.В. Древнерусские ременные таборные yкpaшения (X - XIII вв.) I В.В. Mypaшевa. - M.: Эдитopиaл YFCC, 2000. - 136 с.
45. Рябцевa, C.C. Древнерусский ювелирный убор (основные тенденции фopмиpoвaния) I C.C. Рябцевa. -Cffi.: Hестор-История, 2005. - 384 с.
46. Пескoвa, A.A. О Богородичныи энкoлпиoнax и литейныи фopмax из тaйникa Десятинной церкви в ^еве I A.A. Пескoвa II Ювелирное искусство и мaтеpиaльнaя кyльтypa. Тезисы дoклaдoв yчaстникoв шестого кoллoквиyмa. - CПб.: Издaние Гoсyдapственнoгo Эpмитaжa, 1998. - C. 57 - 59.
47. Дй^ И.В. K вопросу о литейныи фopмax и литейном деле нa территории Лaгвии (до XIII в.) I И.В. Дйта II Coветскaя apxеoлoгия. - 19б0. - № 3. - C. 78 - 92.
48. Snore, E. Agra dzelzs laikmeta uzkalnini latvijas austrumu dala I E. Snore. - Riga: Zinatne, 1993. - 112l p.
49. Myгypевич, Э.C. Boстoчнaя Лaтвия и соседние земли в X - XIII вв. I Э.С Myгypевич. - Ригa: Зинaгне, 19б5. - 143 с.
50. Radins, A. 10.-13. gadsimta senkapi latgalu apdzivotaja teritorija un austrum latvijas etniskas, socialas, politiskas vestures jautajumi I A. Radins. - Riga: N.I.M.S., 1999. - 185 lpp.
51. Berga, T. Augsdaugavas 14.-17. gadsimta senvietas (no Kraslavas lïdz Slitiskiem) I T. Berga. - Riga: Zinatne, 2007. - 223 lpp.
52. Latvijas PSR archeologija. - Riga: Zinatne, 1974. - Зб8 lpp.
53. Tautaviciene, B. III-XVI a. Sidabriniai ir sidabru puosti dirbiniai. Katalogas I B. Tautaviciene. - Vilnius: Lietuvos TSR istorijos ir etnografijos muziejus, 1981. - 42 s.
54. Kócka-Krenz, H. Bizuteria pólnocno-zachodnio-slowianska we wczesnym sredniowieczu I H. Kócka-Krenz. -Poznan: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 1993. - 342 s.
55. Volkaitè-Kulikauskienè, R. Senovès lietuvÍ4 drabuziai ir papuosalai I R. Volkaitè-Kulikauskienè. - Vilnius: Lietuvos Isorijos institutas, 1997. - 155 s.
56. Возний, 1.П. 1сторико-культурний розвиток нaселення межиpiччя Bеpxньoгo Cipетy тa Cеpедньoгo Днiстpa в X - XIV ст. Ч. 2. Maтеpiaльнa, дyxoвнa кyльтypa тa сoциaльнo -iстopичний розвиток I 1.П. Возний. - Чеpнiвцi: Золоты Лигаври, 2009. - 569 с.
57. Skarby starozytnej Lotwy I pod reakj A. Bitner-Wróblewskiej. - Warszawa: Druk Janusz Bieszczad, 2007. - 550 s.
58. Kyтaсoв, C.H. Haгельные кресты, кpестoвключëнные и крестовидные подвески X - XV вв. I C.H. Kyтaсoв, АБ. Cелезнëв. - M.: Гpyппa Исстели, 2010. - 281 с.
59. Гнyтoвa, C.B. Kpесты, иконы, склaдни. Mеднoе xyдoжественнoе литьë XI - нaчaлa XX векa I СВ. Гнyтoвa, Е.Я. Зoтoвa. - M.: Интербук-бизнес, 2000. - 135 с.
60. Koлчин, Б.A. Древний Hoвгopoд (пpиклaднoе искусство и apxеoлoгия) I Б^. Koлчин, В.Л. Янин, СВ. Ямщиков. - M.: Искусство, 1985. - 312 с.
61. Cеменгoвский, A.M. Белорусские древности I A.M. Cеменгoвский. - CПб.: Типo-Литoгpaфия H. C^a-нoвa, 1890. - 136 с.
62. Tyszkiewicz, E. Opisanie powiatu Borysowskiego pod wzglçdem statystycznym, geograficznym, history-cznym, gospodarczym, przemyslowo-handlowym i lekarskim z dodaniem wiadomosci o obyczajach, spiewach, przyslowiach i uborach ludu, gusliach, zabobonach i t.d. I E. Tyszkiewicz. - Wilno: Druk Marcinows-kiego, 1847. - 489 s.
63. Татур, Г.Х. Очерк археологических памятников на пространстве Минской губернии и ея археологическое значение / Г.Х. Татур. - Минск: Губернская типография, 1892. - 276 с.
64. Киркор, А.Г. Памятники времён первобытных / А.Г. Киркор // Живописная Россия. Т. III. Ч. I и II. Литовское и Белорусское Полесье. - СПб.-М.: Печать тип. М.О. Вольфа, 1882. - С. 235 - 248.
65. Ляудансш, А.М. Археолёпчныя досьледы у Полацкай акрузе / А.М. Ляудансш // Зашсш аддзелу гумаштарных навук БАН. Кн. 2. Працы археолёпчнай кашсп. Т. 2. - Менск, 1930. - С. 157 - 198.
66. Алексеев, Л.В. Полоцкая земля (очерк истории Северной Белоруссии) в IX - XIII вв. / Л.В. Алексеев. -М.: Наука, 1966. - 296 с.
67. Алексеев, Л.В. Мелкое художественное литьё из некоторых западнорусских земель (кресты и иконки Белоруссии) / Л.В. Алексеев // Советская археология. - 1974. - № 3. - С. 204 - 219.
68. Штыхов, Г.В. Древний Полоцк (IX - XIII вв.) / Г.В. Штыхов. - Минск: Наука и техника, 1975. -С. 73 - 95.
69. Штыхов, Г.В. Города Полоцкой земли (IX - XIII вв.) / Г.В. Штыхов. - Минск: Наука и техника, 1978. - 168 с.
70. Воронин, Н.Н. Древнее Гродно (по материалам археологических раскопок 1932 - 1949 гг.) / Н.Н. Воронин // Материалы и исследования по археологии древнерусских городов. - М.: Изд-во АН СССР, 1954. -237 с.
71. Лысенко, П.Ф. Города Туровской земли / П.Ф. Лысенко. - Минск: Наука и техника, 1974. - 200 с.
72. Лысенко, П.Ф. Берестье / П.Ф. Лысенко. - Минск: Наука и техника, 1985. - 399 с.
73. Левко, О.Н. Торговые связи Витебска в X - XVIII вв. / О.Н. Левко. - Минск: Наука и техника, 1989. - 87 с.
74. Зверуго, Я.Г. Древний Волковыск (X - XV вв.) / Я.Г. Зверуго. - Минск: Наука и техника, 1975. - 144 с.
75. Звяруга, Я.Г. Рэчавы швентар / Я.Г. Звяруга // Археалопя Беларуси у 4 т. Т. 3. Сярэдневяковы перыяд (IX - XIII стст.) / навук. рэд. П.Ф. Лысенка. - Мшск: Беларус. навука, 2000. - С. 370 - 423.
76. Гуревич, Ф.Д. Древний Новогрудок (посад - окольный город) / Ф.Д. Гуревич. - Л.: Наука, 1981. - 160 с.
77. Загорульский, Э.М. Возникновение Минска / Э.М. Загорульский. - Минск: Изд-во БГУ 1982. - 538 с.
78. Заяц, Ю.А. Заславль в эпоху феодализма / Ю.А. Заяц. - Минск: Навука i тэхшка, 1995. - 207 с.
79. Дучыц, Л.У. Касцюм жыхароу Беларуа X - XIII стст. (паводле археалапчных звестак) / Л.У. Дучыц. -Мшск: Навука i тэхшка, 1995. - 80 с.
80. Дучыц, Л.У. Браслаускае Паазер'е IX - XIV стст. / Л.У. Дучыц. - Мшск: Навука i тэхшка, 1991. - 120 с.
81. Тарасау С.В. Сядзiба полацшх ювелiраy XII - XIII стст. / С.В. Тарасау // Псторыя i археалопя Полацка i Полацкай зямлг матэрыялы IV мiжнар. навук. канф. - Полацк: НПГКМЗ, 2003. - С. 267 - 272.
82. Тарасау, С.В. Полацк IX - XVII стст.: Псторыя i тапаграфiя / С.В. Тарасау. - Мшск: Беларус. навука, 1998. - 183 с.
83. Дук, Д.У. Полацк XVI - XVIII стагоддзяу: нарысы тапаграфп, псторыи матэрыяльнай культуры i ар-гашзацып жыццёвай прасторы насельнщтва беларускага горада / Д.У. Дук. - Наваполацк: ПДУ, 2007. - 268 с.
84. Дук, Д.У Полацк i палачане (IX - XVIII стст.) / Д.У. Дук. - Наваполацк: ПДУ, 2010. - 180 с.
85. Дук, Д.У Выратавальныя археалапчныя раскопш на тэрыторып Вялшага пасада Полацка у 2005 годзе / Д.У. Дук // Весн. Полоц. гос. ун-та. Серия А. Гуманитарные науки. - 2007. - № 1. - С. 5 - 23.
86. Максимова, Э.О. Ювелирное искусство Полоцка XVI - XVIII вв. / Э.О. Максимова // История и археология Полоцка и Полоцкой земли: материалы науч. конф., посвящённой 1125-летию Полоцка. -Полоцк: Тип. им. Ф. Скорины, 1987. - С. 33 - 34.
87. Лавыш, К.А. Художественные традиции восточной и византийской культуры в искусстве средневековых городов Беларуси (X - XIV вв.) / К.А. Лавыш. - Минск: Беларус. навука, 2008. - 208 с.
88. Ганецкая, 1.У. 1мпарт у Полацку X - XIII стст. па археалапчных матэрыялах / 1.У. Ганецкая // Псторыя i археалопя Полацка i Полацкай зямлг матэрыялы IV мiжнар. навук. канф. - Полацк: НПГКМЗ, 2003. - С. 50 - 58.
89. Бектинеев, Ш.И. Весы и гирьки-разновесы X - XIV вв. из Белоруссии / Ш.И. Бектинеев // Советская археология. - 1987. - № 1. - С. 231 - 238.
90. Кошман, В.И. Изделия с перегородчатой эмалью на территории Беларуси / В.И. Кошман // Пстарычна-археалапчны зборшк. - 2001. - № 16. - С. 130 - 137.
91. Кошман, В.1. Паселiшчы мiжрэчча Бярэзжг i Дняпра у X - XIII стст. / В.1. Кошман. - Мшск: Беларус. навука, 2008. - 281 с.
92. Башков, А.А. Предметы христианского культа индивидуального использования конца X - XIV в. на территории Беларуси (классификация, топография, хронология): авгореф. дис. ... канд. ист. наук: 07.00.06 / А.А. Башков. - Минск: Типография УП «Деполис», 2000. - 18 с.
93. Башков, А.А. Змеевики XII - XIV вв. на территории Беларуси / А.А. Башков // Матэрыялы па археалогл Беларусь - 2008. - Вып. 15. - С. 47 - 50.
94. Томашевич, И.В. Языческие привески в виде миниатюрных хозяйственно-бытовых предметов с территории Беларуси / И.В. Томашевич // Матэрыялы па археалогл Беларусь - 2008. - Вып. 15. -С. 287 - 289.
95. Кiзюкевiч, Н.А. Пытанш вывучэння ювелiрнага рамяства Беларускага Панямоння / Н.А. Кiзюкевiч // Матэрыялы па археалогл Беларусь - 2009. - Вып. 17. - С. 25 - 28.
96. Калядзшсш, Л.У. Вырабы з каляровага металу / Л.У. Калядзшсш // Археалопя Беларусi: у 4 т. Т. 4. Помшш XIV - XVIII стст. / пад рэд. В.М. Ляуко [i шш.]. - Мiнск: Беларус. навука, 2001. -С. 287 - 295.
97. Бубенько, Т.С. Средневековый Витебск: Посад - Нижний замок (X - первая половина XIV в.) / Т.С. Бубенько. - Витебск: ВГУ им. П.М. Машерова, 2004. - 276 с.
98. Пазднякоу, В.С. Клецк X - XVIII стст.: матэрыяльная i духоуная культура беларускага феадальнага горада / В.С. Пазднякоу; навук. рэд. П.Ф. Лысенка. - Мшск: БелНД1ДАС, 2008. - 287 с.
99. Марзалюк, I.A. Магшёу XII - XVIII стст. Людзi i рэчы / I.A. Марзалюк. - Магшёу-Мшск: Веды, 1988. - 260 с.
100. Мяцельсш, A.A. Старадауш Крычау: Псторыка-археалапчны нарыс горада ад старажытных часоу да канца XVIII ст. / A.A. Мяцельскь - Мiнск: Беларус. навука, 2003. - 167 с.
101. Дернович, С.Д. Скандинавские древности эпохи викингов в Беларуси / С.Д. Дернович. - Минск: Беларус. навука, 2006. - 86 с.
102. Крауцэвiч, A.K. Гарады i замю Беларускага Панямоння XIV - XVIII стст.: Платроука, культурны слой / A.K. Крауцэвiч. - Мшск: Навука i тэхшка, 1991. - 171 с.
103. Лазука, Б.A. Псторыя беларускага мастацтва: у 2 т. / Б.А Лазука. - Мшск: Беларусь, 2007. - Т. 1: Першабытны лад - XVII стагоддзе. - 252 с.
Пастушу 01.12.2010
THE HISTORY OF THE STUDY OF PRODUCTS MADE FROM NONFERROUS MATERIALS FROM THE TERRITORY OF POLOTSK
I. MAHALINSKI
In this article the main stages of the study of products made from nonferrous materials that were found in Polotsk are analyzed. The author makes a conclusion that the major part of publications where these products were described deal with the Old Russian jewelry, but the artefacts of XIV - XVIII centuries did not usually become subjects of separate scientific researches. The products from nonferrous materials from the territory of Polotsk were studied with a help of typological method, and the method of classifying things. The usage of natural-science methodology in studying local jewelers' production let us judge about great possibilities and perspectives of this way of analyzing the articles made from nonferrous materials from the territory of Polotsk.
