CC BY
5УДК 94(476)+94(47)
Г1СТОРЫКА-1ДЭАЛАГ1ЧНЫЯ КАНЦЭПЦЫ1 Г1СТОРЫ1 БЕЛАРУС1 I УРАДАВАЯ АДУКАЦЫЙНАЯ ПАЛ1ТЫКА РАС1ЙСКАЙ 1МПЕРЫ1 У АПОШНЯЙ ЧВЭРЦ1 XVIII - ПЕРШАЙ ЧВЭРЦ1 XIX СТСТ.
С.М. Б1ТЧАНКА (Акадэмш паслядыпломнай адукацъп, Мтск)
Прысвечаны раскрыццю канцэптуальных асноу iнтэрnрэтацыi гкторып Беларуы i выяуленню эвалюцьп дзяржаунай палтык Расшскай ¡мперып у дачыненнi да iдэалагiчнай накiраванасцi гктарычнай адукацып Пауночна-Заходняга краю у апошняй чвэрцi XVIII - першай чвэрцi XIX стст. Разглядаюцца канцэпцып беларус-кай гiсторыi: nалоналiтвiнiзм, балцк (=лiтоускi) лiтвiнiзм, рустацэнтрызм. Анал1зуецца дзяржауная адука-цыйная палiтыка у дачыненнi да вучэбна-гктарычнай лтаратуры, прызначанай да выкарыстання на узроунях пачатковай i сярэдняй адукацып. Адлюстраванне гкторып Беларуа у тагачаснай вучэбна-гктарычнай лiта-ратуры разглядаецца па крытэрып гiсторыка-iдэалагiчнага стаулення яе аутарау да прызнання або непрыз-нання гктарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасцi беларускага народа.
Ключавыя словы: гiсторыка-iдэалагiчныя канцэпцып гiсторыi Беларуа, дзяржауная адукацыйная nалiтыка Растскай 1мперып, вучэбна-гктарычная лiтаратура на узроунях пачатковай i сярэдняй адукацып.
У апошняй чвэрщ XVIII - першай чвэрщ XIX стст. у Расшскай 1мперыи пачынаецца фармiраванне псто-рыка-щэалапчных канцэпцый штэрпрэтацьи псторыи Беларуа, ямя аказалi уплыу на развщцё пстарычнай аду-кацьи. Гэтыя канцэпцый сталi гiсторыка-iдэалагiчнымi асновамi зместавага напаунення вучэбнай лiтаратуры па гiсторыi. Фармiраванне канцэптуальных пазiцый аутарау вучэбных кшг праходзiла пад уплывам палiтычнай спуацыи, а таксама было непарыуна звязана з развщцём гiстарыяграфii гiсторыi Беларусь Працэс назапашвання гiстарычных звестак па айчыннай гiсторыi можна падзялiць на два перыяды: 1) 1795 - пачатак 1860-х гг.; 2) пачатак 1860-х - 1917 гг. Першы перыяд характарызуецца з'яуленнем беларускага крынщазнауства, фармiраваннем "рамантычнай" школы I. Лялевеля, зваротам да гiсторыi Беларусi расшскай дваранскай пста-рыяграфii, фармiраваннем плеяды "краёвых" ("мясцовых") даследчыкау "псторыи Ливы". Другi перыяд характарызуецца актышзацыяй вывучэння гiсторыi Беларусi даследчыкамi заходнерускага юрунка, афармленнем беларускай нацыянальнай пстарыяграф1чнай канцэпцыi [2, с. 11]. Паралельны працэс фармiравання нацыяна-льнай самасвядомасщ беларусау таксама падзяляецца на два перыяды. Паводле А.К. Каую, вылучаюцца два этапы беларускага руху: 1) пачаткова-падсвядомы рух "у сабе", яю рэалiзоувауся у рамках польскага нацыяна-льна-вызваленчага працэсу (1794-1863); 2) рух "для сябе", якi узнiк з пачатку усведамлення уласна беларускiх нацыянальных iнтарэсау (1864-1918) [4, с. 446].
У першай чвэрщ XIX стагоддзя пануючай псторыка-щэалапчнай асновай iнтэрпрэтацыi псторыи стала канцэпцыя палоналiтвiнiзма. Сфармiравалася яна напрыканцы iснавання Рэчы Паспалiтай, калi у дачыненнi да Вялiкага Княства Лггоускага скарыстоувауся тэрмiн "ЛiтоУская правшцыя", а уся дзяржава Рэч Паспалиая называлася "Польшчаю". Тэрмiны "лiтвiн", "паляк-караняж", "мазур" не скарыстоУвалiся для нацыянальнага супрацьпастаулення. Гэтыя назвы, як адзначае 1.А. Марзалюк, з'яуляюцца назвамi рэпянальным^ субэтнiчнымi, бо увесь народ дзяржавы лiчыуся палякамi, што маюць адзшую непадзельную Айчыну - Польшчу [8, с. 53]. Адным з прадстаушкоу палоналiтвiнiзма быу Адам Мiцкевiч, яю лiчыу, што балцкая Лiтва аднаасобна стварыла Княства i праз Люблшскую унiю добраахвотна злучылася з Каронай. Ён лiчыу беларускi народ непстарычным, пазбауленым гiстарычнай суб'ектнасцi, цалкам залежным ад суседзяу на працягу усяго свайго гiстарычнага мiнулага. Польшча - гэта Карона, i Лiтва, i Русь. А усходнеславянскi (= беларусю) народ лiчыуся часткай польскага [8, с. 53]. А. Мiцкевiч адназначна атаясамлiвае Лiтву з балцкай крашай, лiтвiнау (= "люд лiтоускi") называе народам цалкам адрозным ад славянау, народам балцкiм. Элiта ж лившау, якая зазнала моцны польскi уплыу, запазычыла высокую польскую мову i культуру, ды праз гэты працэс стала адным народам з польскiмi славянами Землi Беларусi у яго кшзе "Гiсторыя Польшчы", як падкрэ^вае 1.А. Марзалюк, выступаюць як цалкам пазбауленыя дзяржаунасцi, нiколi не жыушыя самастойным палiтычным жыццём: "<...>.. .паауная шэртная тэрыторыя, адвечнае поле боя, за якое змагаецца азiяцкая дэспатычная Раая i вольналюбiвая дэмакратычная шляхецкая Польшча" [10, с. 22].
Пераважна усе штэлектуалы першай чвэрщ XIX стагоддзя, яюя апазщыйна ставiлiся да Расшскай 1мперыи, лiчылi беларусау народам без традыцый уласнай дзяржаунасцi. Адмоуным стауленнем да гiстарычнасцi i суб'ектнасцi беларускага народа характарызуецца i канцэпцыя балцкага (=лiтоускага) лiтвiнiзма. Паводле канцэпцыi, Вялшае Княства ЛiтоУскае - гэта балцкая дзяржава, створаная лiтоУцамi (= жамойтамi i аукштайтамi). Балцкая Лiтва адыгрывала першасную ролю у стварэннi княства i паступова падначалiла i уключыла у свой склад усходнеславянскiя землi [8, с. 53-54]. Насельнiцтва Беларус у папярэднi
падзелам Рэчы Паспалиай час супрацьпастауляла сваю "рускасць" лиоускую "рускасщ" маскоускай: "мы - яны" i устойлiва успрымала Вялiкае Княства Лггоускае, Рускае, Жамойцкае i Рэч Паспалиую як "сваю" дзяржаву, але толью як "сучасную Бацькаушчыну", якая у кантэксце пэуных абставшау заняла месца "дауняй Бацькаушчыны" - Юеускай Рус [9, с. 9, 188, 198].
Пасля далучэння "Западнаго края къ Имперш", як адзначае 1.П. Карншау, асаблiвасцi края, якiя склалкя пры польским урадзе, не маглi змянщца у кароткi час. Кацярына II жадала вярнуць краю яго старажытны, рускi выгляд, але не паспела дакончыць пачатага паступовага увядзення русюх школ i рускiх парадкау [18, с. 58]. На "Западныя губернш" яна глядзела, як на карэннае, найстаражытнае "достоянiе" Расii. Далучэнне iх да 1мпе-рыi у 1772, 1793, 1795 гадах яна прызнавала "возвращешемъ похищеннаго и возстановленiемъ законнаго, исто-рическаго права Русскаго государства". На медалi у памяць далучэння да Расп "Русско-Литовскихъ областей" натсаны словы: "отторженная возвратихъ" [18, с. 47]. Кацярына II падкрэ^вала менавгга рускую iснасць Вялiкага Княства Лиоускага i тлумачыла гэта тым, што у Вялiкiм Княстве усе справы ва уах судах вялiся на рускай мове, што у лггоусюх архiвах усе акты пiсаны рускiмi лiтарамi на рускай мове, што гады пазначалкя ад стварэння свету па грэчаскаму царкоунаму злiчэнню, што грэчаская вера ва yсiм Вялшм Княстве была па-навальнай i яе вызнавалi Вялiкiя Князi [18, с. 47-48]. Далучаныя yсходнеславянскiя землi разумелiся Кацярынай II як "Заходш край" Расii: "<...>.. .эта наша древнЬйшая, коренная старина, этотъ оплотъ Православiя и русской народности, въ продолжеше болЬе двухъ вЬковъ находился подъ тяжелымъ и безпощаднымъ гнетомъ враждебной Россш польско-латинской тиранiи, отъ которой Западная Русь была наконецъ освобождена" [5, с. 3]. Як падкрэ^вау у будучым П.А. Сталытн: "Ясно стремлеше этой Государыни укрЬпить еще струящiеся въ краЬ руссюя теченiя, вливъ въ нихъ новую русскую силу для того, чтобы придать всему краю прежнюю русскую государственную окраску" [22].
У заканадаучых актах часоу валадарання iмператрыцы Кацярыны II далучаныя yсходнеславянскiя (= беларусюя) тэрыторыi згадваюцца як "присоединенным на вЬчныя времена къ Имперш Россшской отъ РЬчи Посполитой Польсюя Области, нЬкогда съ нею соединенным, потомъ въ смутныя времена отторгнутыя", "Рус-ско-Литовскiя области", "присоединенным отъ Польши къ Имперш нашей земли", "Белоруссия Губернш, отъ Польши присоединенным", "новопрюбретенныя отъ Польши области" [13, с. 553; 14, с. 418-420]. У часы праулення iмператара Паула I (1796-1801) "возвращеше Западной Россш къ первоначальному своему Русскому типу" спыншася. Меркавалася, што у "Западномъ краЬ" шматгадовая барацьба "началъ русско-славянскихъ и польско-латинскихъ" скончана. У заканадаучых актах Паула I усходнеславянсюя тэрыторыi былога Вялiкага Княства ЛiтоУскага згадваюцца як "новопрюбретенныя губернiи" [15, с. 578]. Праваслаунае насельнiцтва, па-водле 1.П. Карнiлава, зноу было паюнута, як i у часы Рэчы Паспалиай, у невуцтве i залежнасщ ад каталiцкай шляхты, якая зноу заняла пераважнае грамадскае становiшча [18, с. 59-60].
Устутушы на трон 12 сакавша 1801 года iмператар Аляксандр I падпiсаy манiфест, у ямм быу абвешча-ны палиычны прынцып кiравання народам Расiйскай 1мперыи: "<...>...по законамъ и по сердцу въ БозЬ почивающей АвгустЬйшей Бабки Нашей, Государыни Императрицы Екатерины Велиюя, коея память Намъ и всему Отечеству вЬчно пребудетъ любезна, да по Ея премудрымъ намЬрешямъ шествуя, достигнемъ вознести Россiю на верхъ славы и доставить нерушимое блаженство всЬмъ вЬрнымъ подданнымъ Нашимъ" [15, с. 583]. Аднак у дачыненш да "заходнiх губерняу" ён не стау вяртацца да кацярыншскай палiтыкi, якая праводзiлася "съ цЬлью мирнаго, культурнаго слiянiя этихъ губернш съ восточною Росаею" [18, с. 58]. У вышку новага палпычнага стаулення, як падкрэслiваy 1.П. Карншау, "<...>...судьба Западнаго края быстро измЬнилась и для него опять настало трудное, тяжелое время особенно въ первыя 60 лЬтъ истекшаго столЬпя. Онъ оказался задавленнымъ польскимъ нацюнальнымъ и отчасти религiознымъ игомъ и почти забытымъ всЬмъ остальнымъ русскимъ миромъ" [5, с. 3]. Народная адукацыя "Западнаго края" была выключана з кампетэнцыi расiйскага урада i даверана польскiм патрыётам. Каталiцкае шляхецкае асяроддзе праз адукацыйную дзейнасць працягвала фармаваць польскiх патрыётау, якiя на рэпянальным узроУнi адчувалi сябе лиганамь Часта яны з сiмпатыяй адктакалкя пра беларускiх сялян, не атаясамляючы пры гэтым сябе з iмi. Павел I i Аляксандр I не прымалi антыпольскiх русiфiкацыйных мер. У гэтай сувязi польскi уплыу на землях былога Княства хутка аднавiyся i да канца першай чвэрщ XIX стагоддзя перавышау расшсю.
У перыяд праулення iмператара Аляксандра I (1801-1825) на беларусюх землях стала дамшаваць палiтыка паланiзацыi, а канцэпцыя палоналiтвiнiзма не толькi не пахюнулася, але працягвала дамiнаваць у вучэбнай лиаратуры i пасля урадавых адукацыйных рэформау. У вынiку рэформау было утворана Мiнiстэрства народнай асветы, а сiстэма адукацыi стала больш цэнтралiзаванай [21; 11, с. 290]. У 1803 годзе усе навучальныя установы Вiленскай, Вiцебскай, Гродзенскай, Мшскай, Магiлёyскай губерняу, а з 1807 года Беластоцкай воб-ласцi, сталi падпарадкоувацца Вiленскаму yнiверсiтэту i yвайшлi у склад Вiленскай вучэбнай акруп, якая аб'яднала у сваiх межах "всЬ коренныя Русско-Литовскiя области, захваченным въ XVI вЬкЬ Польшею и при ЕкатеринЬ II освобожденным и возвращенныя Россш" [19, с. 1-2]. Папячыцелем акруп быу прызначаны польсю магнат Адам Чартарыйсю (iлюстрацыя 1), адзш з сяброу Аляксандра I [12, с. 132]. Дзяржауныя i падкантроль-ныя дзяржаве прыватныя установы адукацыи ажыццяyлялi сваю дзейнасць у штарэсах Расiйскай Iмперыi, але Вшенская вучэбная акруга у часы папячыцельства князя А. Чартарыйскага ажыццяуляла адукацыйную палиы-
$
Г
ку польскай накiраванасцi. Аляксандр I спачатку ставiуся да гэтага ла-яльна, што магчыма было звязана з яго сяброУскiмi адносiнамi з А. Чартарыйсюм i "былъ полонъ стремленш возстановить Польшу во всЬмъ ея первоначальномъ объемЬ. Можно сказать, что до самаго 20 года императора не покидали эти мечты, и онъ не разъ объявлялъ о нихъ громогласно, особенно тогда, когда находился въ польскомъ обществЬ" [20, с. 5]. У 1806 годзе, як адзначае А. Л. Пагодзш, польскае грамадства было ахоплена напружаным чаканнем "рЬшительнаго шага государя въ сторону возстановлешя - Польскаго королевства на правахъ государства, связаннаго съ Росаей, какъ Вен^я съ Авс^ей" [20, с. 6]. У 1811 годзе Аляксандр I, выступаючы у Вшьш, абвесщу свае планы аб аднауленш Польшчы i аб далучэнш да яе "Литовскаго княжества" "со включешемъ русскихъ областей, за изъяпемъ БЬлоруссш, такъ, чтобы границами были Двина, Березина и ДнЬпръ" [20, с. 5, 8]. У 1815 годзе Царства Польскае атрымала тое, чаго не было у самой Расшскай 1мперыи - Канстытуцыю. Згодна з ёй, выканаучая улада належала расшскаму ¿мператару, яьа адна-
часова быу польскiм каралём, заканадаучая размяркоувалася памiж кара- * и - •
•' г >"*■*< J г г J Адам Чартарыиск1
лём i соймам. У польскiх колах выказвалi надзею, што дзеянне Канстыту-
цыi Царства Польскага будзе перанесена на беларусюя i лiтоУскiя земль Але гэтага не адбылося i Расiйская 1м-перыя "удержала свои польсюя области" [20, с. 5]. Щкавае меркаванне наконт палiтыкi Аляксандра I выказау К.П. Пабеданосцау: "Александръ I любилъ Россiю и народъ свой; но его воспиташе не дало ему возможности узнать ни исторш страны своей, ни народъ свой <...>; (он) мечталъ о возстановленш Польши, не зная исторш, которая сказала бы ему, что царство Польское означаетъ рабство и угнетеше для всего Русскаго народа" [19, с. 43].
Адукацыйная дзейнасць пачатковых i сярэднiх навучальных устаноу Расiйскай Iмперыi рэгламентавалася зацверджаным у 1804 годзе заканадаучым актам, яю меу назву "Уставъ учебныхъ заведенш, подчиненныхъ университетамъ". Аднак гэты статут распаусюджвауся на пяць вучэбных акруг, за выключэннем Вiленскай. Папячыцель Вшенскай вучэбнай акругi Адам Чартарыйскi, рэктар Вшенскага унiверсiтэта Геранiм СтрайноУскi i граф 1гнацы Патоцкi распрацавалi для зацвярджэння асаблiвыя унiверсiтэцкiя i школьныя статуты [12, с. 132]. Дзейнасць Вшенскай вучэбнай акруп на чале з Вшенсюм унiверсiтэтам стала ажыццяуляцца на падставе наступных заканадаучых актау: "Актъ утвержденiя для Императорскаго Университета въ Вильне", "Уставъ или общiя постановленiя Императорскаго Виленского Университета и училищъ его округа", "Предначертанiе устроешя училищъ въ ОкругЬ Императорскаго Виленского Университета" [1, с. 526; 23, с. 610; 16, с. 269]. У гэтых дакументах усходнеславянсюя (=беларусюя) землi трактавалiся як тэрыторыi "преждебывшихъ Поль-скихъ областей, присоединенныхъ къ Россш" [23, с. 615].
Разам з заканадаучымi актамi для устаноу адукацый Вiленскай вучэбнай акругi была распрацавана пра-грамна-метадычная i вучэбная лгтаратура, якая была з польскай щэалапчнай накiраванасцю. Паводле яе зме-сту, як адзначае Р.Я. Кiпрыяновiч, у вучылiшчах моцна падтрымлiвалася польская нацынальнасць. Пры вы-кладзе вучэбнага матэрыяла пераважна не адлюстроУвалi рускую псторыю i магутнасць Расiйскай 1мперыи, але затое узвялiчвалi хараство "краю Польскаго", адукаванасць, дабрачыннасць палякау, iх прыродную здольнасць да усяго i вялiкую заслугу у поспехах вытанчанай славеснасцi; з цеплынёй праслаулялi мужнасць, непераможнасць польсюх ваяроу. У гэтай сувяз^ як падкрэслiвае 1.М. Сбггаеу, польская адукацыйная накiра-ванасць несла пэуны iдэалагiчны уплыу на самасвядомасць вучняу: "Оттого юноши не любили Россш, но обожали Польшу. Росая оставалась для учениковъ неизвЬстной; зато исторiя Польши была извЬстна со всЬми подробностями, и они не сомнЬвались въ возрожденш Польши на основанш понятiй, какiя имъ внушались въ школЬ" [19, с. 53].
Праграмы для складання вучэбных кшг для устаноу а,дукацыi Вшенскай вучэбнай акруп выдавался на падставе 55-га артыкула Статута унiверсiтэта: "Общее Собраше Виленскаго университета, по разсмотрЬнш всЬхъ книгъ, изданныхъ для училищъ его округа, имЬетъ представить объ нихъ своему Попечителю, по мнЬшю коего дЬлаетъ нужн^1я перемЬны или поправки. Касательно жъ начальныхъ книгъ, въ коихъ имЬется недоста-токъ, оное жъ Собраше, относясь къ Попечителю, должно издать программы, съ назначешемъ награждешя тЬмъ, коихъ сочинешя удовлетворять предложенному предмету, и по одобрешю Университета и Попечителя приняты будутъ для обучешя по онымъ въ училищахъ округа" [23, с. 620]. Палажэнш статута Адукацыйнай камки пасля узгаднення з мiнiстрам народнай асветы П.В. ЗавадоУскiм былi пакладзены у аснову заканадаучых адукацыйных актау. Паводле палажэнняу, на першы план было вылучана "права народовъ". Згодна статуту Адукацыйнай камiсii, як адзначае Е. Крыжаноусю, выкладанне гiсторыi, "не направленное къ воспитаню сердца, къ возбуждешю любви къ добродЬтели, къ исправленiю поступковъ, — преподаваше, выставляющее передъ учениками величiемъ то, что было пустымъ дЬломъ, храбростью, что было насилiемъ, политикой — хитрость, ставящее въ примЬръ то, что служитъ соблазномъ, такое преподаваше исторш заражаетъ сердцЬ и даЬть моло-
дому уму направлеше, вредное для общественности" [20, с. 17]. Пры гэтым асобны параграф праграмы 1807/1808 навучальнага года рэкамендавау засваенне наступнага прынцыпу: "< . ..> каждый народъ можетъ поступать согласно правиламъ естественной справедливости, независимо отъ какихъ бы то ни было принци-повъ и убЬжденш, которыя управляютъ другими народами" [20, с. 17].
Адзначаючы спецыфшу "Устава для Виленскаго университета и школъ его округа", старшыня часовай камiсii па уладкаванш i кiраваннi Вiленскай публiчнай бiблiятэкi i музея У.В. Крачкоусю прыводзщь цытату з лiста Г. Калантай Т. Чацкаму ад 30 жшуня 1803 года: "Чарторыйскш и Стройновскш наибольшее почерпаютъ для себя утЬшеше въ томъ, что въ неприкосновенности сохранили почти всю систему эдукацюнной комиссш" [6, с. 27]. Паводле У.В. Крачкоускага, адукацыйная камiсiя "значительно подняла, а мЬстами возбудила и проявила общественное польское нацюнальное настроеше. Многiе въ ПольшЬ стали нападать теперь на заграничное воспиташе, на домашнее обучеше, при помощи исключительно гувернеровъ-иностранцевъ, требовали вос-питашя для всЬхъ въ польскомъ духЬ, польскомъ направленiи" [6, с. 25]. Адукацыя i выхаванне у большасцi шляхецкiх сем'яу была наюравана на захаванне польскай нацыянальнай самасвядомасщ i на аднауленне Рэчы Паспалиай. Некаторая абасобленасць Вiленскай вучэбнай акруп у адносiнах да новай сютэмы асветы, як ад-значае У.С. Пасэ, з'яулялася па сутнасцi саступкай расшскага ураду палiтычным i нацыянальна-рэлшйным iнтарэсам "усё яшчэ панаваушых тут польсмх памешчыкау i каталiцкай царквы" [12, с. 133].
На пасадзе папячыцеля Вiленскай вучэбнай акругi А. Чартарыйсю давау наступную характарыстыку сва-ёй дзейнасцi: "МнЬ кажется небезполезнымъ замЬтить, что въ слЬдующiя годы (послЬ назначенiя) вся поверхность Польши покрылась школами, въ которыхъ польскому чувству былъ данъ полный просторъ для развипя" [20, с. 7]. Яго адукацыйныя погляды 6bmí непарыуна звязаны з яго светапоглядным стауленнем да Польшчы: "Любовь къ отечеству, къ его славЬ, къ его учреждешямъ и правамъ внЬдрилась въ наши души путемъ препо-даванiя и всего того, что мы слышали вокругъ себя" [20, с. 3]. Аднак сярод прадстаушкоу навуковай i педа-гагiчнай супольнасщ Расiйскай Iмперыi, як адзначае А. Л. Пагодзш, выказвалася меркаванне, што для А. Чарта-рыйскага "образованiе было не цЬлью для просвЬщешя и благосостояшя народа, а лишь средствомъ для ополя-ченiя русскаго края" [20, с.1].
Пасля уключэння усходнеславянсюх земляу у склад Расiйскай 1мперьи, як сведчыць Тадэвуш Чацкi у сваёй справаздачы за 1803 год, выкладанне мясцовай гiсторыi у сярэдняй школе было адменена [20, с. 12]. Аднак пасля прызначэння А. Чартарыйскага выкладанне мясцовай гiсторыi аднауляецца, але у святле польскай псторыка-щэалапчнай накiраванасцi. Пры выкладаннi гiсторыi пашыралася выкарыстанне у адукацыйным працэсе падручшка "Historia narodu polskiego". Яго аутарам быу польскi гiсторык Адам Нарушэвiч, якi не бачыу вялiкай рознщы памiж польскай культурай i культурай насельнщтва Беларусi.
У зместавым напауненш праграмна-метадычнай i вучэбнай лiтаратуры была выразна адлюстравана думка А. Чартарыйскага наконт усходнеславянюх земляу як неад'емных польскiх тэрыторый. Галоунай мэтай аду-кацыi, пакладзенай у аснову вучэбных праграм, у гэты час стала "воспиташе гражданъ для спасешя Польши" [20, с. 12]. А. Чартарыйсю падкрэслiвау неабходнасць "возстановить Польшу, присоединивъ къ ней ея старыя литовсюя и украинскiя провинцiи" [20, с. 1]. Уяуленш князя пра рускую псторыю i яе стауленне да польскай былi палiтызаванымi. Паляю, паводле А. Чартарыйскага, "идиллическiе земледельцы, не помышлявшiе о завоеванiяхъ и мечтавшiе только о томъ, чтобы ихъ не трогали" [20, с. 3]. Згодна А. Л. Пагодз^, сучасшм характарызавалi А. Чартарыйскага "какъ пропагандиста польской идеи въ Литовскихъ, БЬлорусскихъ i Украин-скихъ губершяхъ, которыя онъ хотелъ, непременно, выдать за истинную Польшу" [20, с. 7]. Сенатар М.М. Навасшьцау лiчыу, што нацыянальная самасвядомасць насельнiцтва гэтага краю уяуляла Расiю, як "могущественную покровительницу своей самобытной духовной жизни и ни мало не помышлявшаго о политиче-скомъ отдЬленш отъ нея" [20, с. 92]. Паводле М.М. Навасшьцава, адукацыйная дзейнасць А. Чартарыйскага адсунула злщцё Польшчы з Рааяй i "обрусЬше Литвы" на сто гадоу: "<...>...если, зная настроенiе князя Адама, ему нашли возможнымъ дать свободу дЬйствш въ Виленскомъ округЬ, ничего другого нельзя было и ожидать. Политичесюя собыпя только поощряли эту полонофильскую дЬятельность" [20, с. 4, 7]. Сам А. Чарта-рыйсю указвау на абуральную супярэчнасць памiж яго патрыятычнымi сiмпатыямi да Польшчы i пачуццям^ якiмi ён павшен быу кiравацца, займаючы найбольш адказныя i важныя пасады у Расiйскай Iмперыi. I у гэтай сувязi пастаянна прасiу вызвалiць яго ад "рускай службы" [20, с. 4].
Паводле 1.П. Карнiлава, ям уваходзiу у Савет мiнiстрау народнай асветы, з заснаваннем Вшенскай вучэбнай акруп i падпарадкаваннем усiх вучылшч акругi польскаму патрыёту А. Чартарыйскаму i Вiленскаму Унiверсiтэту "русскiя народныя училища Западныхъ губернiй не только окончательно утратили всякое влiянiе и значеше, но измЬнили первоначальному своему Русскому характеру и обратились въ орудiе полонизма" [18, с. 47]. За час кураторыи А. Чартарыйскага, як адзначае А. Л. Пагодзш, дух палашзму велыш моцна улiвауся у масы, а польскiя парафiяльныя школы уносш у народ iдэалы каталщызму i "съ нимъ неразлучнаго полонизма" [20, с. 81]. Ушяцю святар 1оаф Сямашка адзначау, што юнацтва у публiчных вучылiшчах не мае ведау нi аб Расп, нi аб рускiм народзе, не ведае яго псторыи, мовы i лггаратурных творау [19, с. 57]. Школы рускай наюра-ванасцi у гэты час былi толькi у Вiцебскай губернi i у нешматлшай колькасцi. Свецкiя сярэднiя вучылiшчы
знаходзшся у руках або нецяртмага у дачыненнi да Расii каталiцкага духавенства, або выхаванцау Вiленскага Унiверсiтэта, яюя ставiлi мясцовыя патрыятычныя мэты [20, с. 82].
У афщыйных дакументах тэрыторыi былога Княства атрымалi назвы "Литовскiя i БЬлорусскiя гу-бернш","БЬлорусая" [3, с. 182]. Расiйскi урад таго часу не глядзеу на Ливу, Беларусь i Украiну, як на свае складовыя спрадвечныя части, а лiчыy iх "польскими провинщями съ государственнымъ польским языкомъ" i не процiдзейнiчаУ таму, каб i уся школа тут была "проникнута темъ же духомъ". Толькi прыезд М.М. Навасiльцава у Вiльню i яго дзейнасць паклалi мяжу "смелому" паступальнаму руху духоуных i свецюх кiраУнiкоУ выхавання. Але прынятыя iм меры, як адзначае А.Л. Пагодзш, не здолелi садзейнiчаць "умиротво-реню края и его слiянiю съ Росаей" [20, с. 82]. Паводле 1.П. Карнiлава, адукацыйная палiтыка А. Чартарыйска-га - гэта "глубокое зло, которое онъ нанесъ не только русскому населешю въ Западной Россш, но и тамошнимъ Полякамъ, возбуждая въ послЬднихъ политичесмя стремлешя къ недостижимой цЬли и обрекая ихъ кровавымъ бЬдстаямъ, разоренiю и разочаровашямъ" [19, с. 93].
Польскаарыентаваная адукацыйная палiтыка садзейнiчала замацаванню псторыка-щэалапчнай канцэпцыi палоналiтвiнiзму не толькi у вучэбна-гiстарычных выданнях для навучальных устаноу, але i увогуле ва усёй лiтаратуры, аyтарамi якой былi прадстаунш польскамоунай антырасшскай штэлектуальнай элпы Беларусь Таму сярод лиарату-ры гэтага псторыка-щэалапчнага кiрунку, як падкрэслiвае 1.А. Марзалюк, "марна шукаць тэкстау, у яюх была б суб'ектывавана псторыя Беларусi, тым больш псторыя уласна беларускага народа, цi у якасщ суб'екта стваральнiка, цi у якасщ раунапраунага ствараль-нiка Вялiкага Княства Лиоускага. Прынамсi iх пакуль шхто не знайшоу i ёсць сур'ёзныя сумневы, што калi-небудзь знойдзе" [8, с. 54].
Неадпаведнасць адукацыйнай палиыю польскай псторыка-iдэалагiчнай накiраванасцi дзяржауным iнтарэсам Расiйскай Iмперыi было усвядомлена толькi напрыканцы праулення iмператара Аляксандра I. У пачатку 1820-х гг. у шэрагу навучальных устаноу Вшенскай вучэбнай акруп пачалi дзейнiчаць таемныя таварыствы "фiламатаy i фiларэтаy", у яюх прымалi удзел выкладчыкi i навучэн-цы. З 1824 года пачалкя рэпрэсii супраць iх удзельшкау. Вiленскаму Унiверсiтэту было прапанавана перагледзець усе навучальныя планы i вучэбную лиаратуру для устаноу пачатковай i сярэдняй адукацыi. У гэтым жа годзе замест А. Чартарыйскага папячыцелем акругi быу прызначаны М.М. Навасшьцау (iлюстрацыя 2). 31 кастрычнiка 1824 года навучальныя установы Вiцебскай i Магiлёyскай губерняу былi
падпарадкаваны Пецярбургскай вучэбнай акрузе. Гэта адбылося пасля даклада Беларускага генерал-губернатара М. Хаванскага, у яюм ён адзначау, што школы гэтых губерняу "палашзуюць моладзь". Дзяржауныя мерапрыемствы, якiя праводзшся Аляксандрам I, а яшчэ раней i Паулам I, прывялi да таго, што хутка увесь "Западный край" прыняу зноу польскае аблiчча.
У гэты ж самы час, пасля падзелау Рэчы Паспалiтай, у асяроддзi лаялiстаy у дачыненнi да Расшскай Iмперыi выявiлася русiнацэнтрычнае разуменне пстерыи yсходнеславянскiх (=беларускiх) земляу былога Вялкага Княства ЛiтоУскага. Гэта разуменне таксама адмауляла гiстарычную суб'ектнасць беларусау. Прадстаyнiкi гiсторыка-iдэалагiчнай канцэпцыi русiнацэнтрызма не бачылi трагедыi у знiкненнi Рэчы Пас-палiтай i звязвалi свой асабюты лёс з Расiяй. Усе творцы новай канцэпцыи гiсторыi Беларуа, як падкрэслiвае 1.А. Марзалюк, былi людзьмi польскай культуры, якая была для iх першай "высокай культурай", першай фор-май iх штэлектуальнай сац^Iялiзацыi. Сярод iх можна знайсщ i рыма-католiкаy, i yнiятаy, i праваслауных [8, с. 54]. Паводле канцэпцыи, Беларусь - гэта не што шшае, як Заходняя Раая, альбо Заходняя Русь. Гiсторыя Руа (Расii) - гэта адно народнае зыходнае адзiнства, якое было разарвана феадальнай дробнасцю i захопнiцкiмi дзеяннямi суседзяу, якiя скарысталiся наступствамi мангольскага нашэсця. У вышку землi Заходняй Руа сталюя здабычай Лiтвы [8, с. 54]. Паступова пашыраюцца уяуленш, як падкрэслiвае 1.П. Крыпякевiч, што "Бшорусь се край з давна росийський, що Бiлоруси се частина росийського народа" [7, с. 1]. 1оаф Сямашка у 1827 годзе тсау, што русю народ з'яуляецца адзiным: "Западно-Русскiй народъ, отторженный въ смутныя времена Литвою отъ Россш и послЬ присоединенный къ Польше" [19, с. 56]. Сярод аутарау гэтай канцэпцый вылучаюцца знакамiтыя грамадсюя дзеячы: Станiслаy Богуш-Сестранцэвiч, 1ван Грыгаровiч, Зарыян Даленга-Хадакоyскi.
Перыяд апошняй чвэрщ XVIII - першай чвэрщ XIX стст. стау часам пашырэння гiсторыка-iдэалагiчнага супрацьстаяння у "Заходняй Руа", кaлi сутыкнулiся памiж сабой процшеглыя царкоуныя, культурныя i пaлiтычныя прынцыпы. Адзiн з гэтых прынцыпау вызначауся iмкненнем "къ торжеству въ Западной Россш Польши и Римскаго католичества", а шшы прынцып стау асновай iмкнення "за объединенiе Западной
Мжалай Навасiльцаy
и Восточной Россш и за возстановлеше въ Западно-Русскомъ народ древняго npaBO^aBÍM" [19, c. 52]. Шляхта Беларуа, як адзначае Р. Радзк, мыслша у катэгорыи "Gente Lithuanus (Ruthenus), natione Polonus" - "Лггвш (русiн) па паходжаннi, паляк па нацыянальнасщ". Беларускасць успрымалася шляхтай на узроуш "рускага роду", яю часта называуся "лггоусюм". Але нягледзячы на усведамленне сваёй "рускасщ", шляхта не стала базай беларускага нацыянальнага руху [17, с. 218-219]. Значная колькасць беларусау-каталкоу, прадстаушкоу шля-хецкай iнтэлiгенцыi краю, будучы "беларусаш" па паходжаннi, маючы любоу да тэрытарыяльнай Радзiмы i яе багатай псторьи, разумелi i ацэньвалi жыццё беларускага народа з польскага пункту гледжання. Украшсю гiсторык i педагог 1ван Крыпякевiч меркавау, што беларускае адраджэнне пачалося ужо напрыканцы XVIII стагоддзя. Менавгга у гэты час штэлкенцыя пачала наблiжацца да народа: адным падабалiся беларускiя народныя песш i апавяданнi, а ¡ншыя хацелi далучыць народ да сваiх спрау i iнтарэсау. Беларускую народную мову пачалi ужываць польскiя шляхцiчы, яюя хацелi мець сялян на сваiм баку, каб настроiць iх супраць Расп. Але для дабра народа, як мяркуе 1.П. Крыпякевiч, яны не зрабiлi нiчога: "< .. .> тiльки дурили безпросьвiтних людий, що Бiлорусь се частина Польщi, що на Бiлоруси треба завести назад польське пановане, а тод! настане рiвнiсть i воля, вс! житимуть в богатсга i щастю" [7, с. 5-6].
Таюм чынам, за акрэслены перыяд з 1772 па 1825 гг. пад уплывам дзяржаунай палiтыкi у дачыненнi да ¡дзалапчнай накiраванасцi гiстарычнай адукацыi Расiйскай 1мперыи у пэунай паслядоУнасцi узнiкаюць, атрым-лiваюць развiццё i пачынаюць паралельна суiснаваць канцэпцыi, якiя адмаулялi пстарычнасць i дзяржаваутваральную суб'ектнасць беларускага народа: палоналггвшзм, балцкi (=лiтоУскi) лiтвiнiзм, русшацэнтрызм (у пазнейшы час фармiруюцца канцзицык тэорыя афiцыйнай народнасцi, заходнерусiзм). Псторыкайдэалапчныя асновы дзяржаунай адукацыйнай палiтыкi вызначальна пауплывалi на фармiраванне польскацэнтрычнага i расшскацэнтрычнага вобраза гiстарычнага мiнулага Беларуа у зместавым напауненнi вучэбна-гiстарычнай лиаратуры, прызначанай для выкарыстання у пачатковых i сярэднiх навучальных устано-вах "Заходняй Русi".
Л1ТАРАТУРА
1. Акт утверждения для Императорского Университета в Вильне // Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Первое. 1649-1825 гг. - Т. XXVII (1802-1803) / под ред. М.М. Сперанского. - СПб. : тип. II Отделения Собственной Его Императорского Величества, 1830. - С. 526-530.
2. Белазаров1ч, В.А. Пстарыяграф1я псторын БеларуЫ : дапаможшк / В.А. Белазаров1ч ; пад агульн. рэд. 1.П. Крэня, А.М. Нечухрына. - Гродна : ГрДУ ¡мя Яню Купалы, 2006. - 231 с.
3. Дополнение к Сборнику постановлений по Министерству народного просвещения, 1803-1864 гг. - СПб. : тип. Императорской академии наук, 1867. - 590 с.
4. Каука, А. Беларуси нацыянальна-вызваленчы рух / А. Каука // Энцыклапедыя псторын Беларуа : у 6 т. - Мшск : БелЭн, 1993. - Т. 1. - С. 445-448.
5. Корнилов, И. Русское дело в Северо-Западном крае. Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественнно в Муравьевскую эпоху / И. Корнилов. - СПб. : тип. А. Лопухина, 1901. - 420 с.
6. Крачковский, Ю.Ф. Исторический обзор деятельности управления Виленского учебного округа, 1803-1903 гг. : в 3 ч. / под общ. ред. А.В. Белецкого. - Ч. 1, отд.: 1803-1832 гг. / сост. Ю.Ф. Крачковский. - Вильна : тип. А.Г. Сыркина, 1903. -565 с.
7. Крипякевич, 1.П. Бшоруси // Просьв1тш листки. - Ч. 30. - Львов : тов. "Просьвт", 1909. - 16 с.
8. Марзалюк, 1.А. Вытою беларускага заходнеруЫзму i л1твш1зму / I. Марзалюк // Беларус. думка. - 2012. - № 8. -С. 53-59.
9. Марзалюк, 1.А. Людз1 дауняй БеларуЫ: этнаканфесшныя i сацыякультурныя стэрэатыпы (X-XVII стст.) / 1.А. Марзалюк. - Магшёу : МДУ ¡мя А. А. Куляшова, 2003. - 324 с.
10. Марзалюк, 1.А. Ля вытокау нацыянальнай тоеснасщ. Пстарычны наратыу i яго уплыу на нацыянальную свядомасць у БеларуЫ канца XVIII-XIX стст. // 1917 год у пстарычных лёсах БеларуЫ : зб. матэрыялау М1жнар. навук. канф., Мшск, 30 лют. - 1 снеж. 2017 г. / рэдкал.: А.Д. Кароль (старш.) [i ¡нш.]. - Мшск. : Выд. цэнтр БДУ, 2017. - С. 19-34.
11. Нарысы псторын БеларуЫ : у 2 ч. / М.П. Касцюк, У.Ф. 1саенка, Г.В. Штыхау [i ¡нш.]. - М1нск : Беларусь, 1994. - Ч. 1 -527 с.
12. Нарысы псторыи народнай асветы i педагагiчнай думю у БеларуЫ / рэд-кал.: С.А. Умрэйка (гал. рэд.) [i ¡нш.]. - М1нск : Народ. асвета, 1968. - 623 с.
13. Полное собрание законов Российской Империи : в 48 т. - Т. XIX (1770-1774). - Собрание первое : С 1649 по 12 декабря 1825 года. - СПб. : тип. II Отделения Собственной Его Императорского Величества, 1830. - 1083 с.
14. Полное собрание законов Российской Империи : в 48 т. - Т. XXIII (1789-1796). - Собрание первое : С 1649 по 12 декабря 1825 года. - СПб. : тип. II Отделения Собственной Его Императорского Величества, 1830. - 974 с.
15. Полное собрание законов Российской Империи : в 48 т. - Т. XXVI. - № 19779 : Собрание первое : С 1649 по 12 декабря 1825 года. - СПб. : тип. II Отделения Собственной Его Императорского Величества, 1830. - 880 с.
16. Предначертание устроения училищ в Округе Императорского Виленского Университета (20 авг. 1804) // Сборник постановлений по министерству народного просвещения, 1802-1825. - Т. 1. - СПб. : тип. В. С. Балашева, 1875-1876. -С. 238-253.
17. Радзж, Р. Прычыны слабасщ нацыятворчага працэсу беларусау у XIX-XX ст. // Беларуси пстарычны агляд: навуковы часотс / навук. рэд. Г. Саганов1ч. - Т. 2, сшытак 2. - 1995. - С. 195-229.
18. Сборник материалов для истории просвещения в России, извлеченных из архива Министерства народного просвещения. - Т.1 (1783-1803). - СПб. : тип. Общественная польза, 1893. - 143 с.
19. Сборник материалов для истории просвещения в России, извлеченных из архива Министерства народного просвещения. - Т.2 (1802-1804). - СПб. : Синод. тип., 1897. - 1160 с.
20. Сборник материалов для истории просвещения в России, извлеченных из архива Министерства народного просвещения. - Т.4 (1803-1831). - СПб. : тип. П.П. Сойкина, 1902. - 432 с.
21. Сборник постановлений по Министерству народного просвещения. Т. 1 : Царствование императора Александра I, 1802-1825 гг. - СПб. : тип. Императорской академии наук, 1864. - 905 с.
22. Столыпин, П.А. Нам нужна великая Россия. Полное собрание речей в Государственной думе и Государственном совете (1906-1911). - М. : Молодая гвардия, 1991. - 416 с.
23. Устав или общие постановления Императорского Виленского Университета и училищ его округа // Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Первое. 1649-1825 гг. - Т. XXVII (1802-1803) / под редакцией М.М. Сперанского. - СПб. : тип. II Отделения Собственной Его Императорского Величества, 1830. - С. 610-620.
Пастуту 19.03.2021
HISTORICAL AND IDEOLOGICAL CONCEPTS OF THE HISTORY OF BELARUS AND THE GOVERNMENT EDUCATIONAL POLICY OF THE RUSSIAN EMPIRE IN THE LAST QUARTER OF THE XVIII - FIRST QUARTER OF THE XIX CENTURIES
S. BITCHANKA
The article is devoted to the conceptual foundations of the interpretation of the history of Belarus and the identification of the evolution of state policy of the Russian Empire against the ideological orientation of historical education of the Northwest territory in the last quarter of XVIII - first quarter of the XIX centuries. Discusses the concept of Bela-rusian history: palonalitvinizm, baltic (=lithuanian) litvinizm, rusinocentrizm. The article analyzes the state educational policy in relation to educational and historical literature intended for use at the levels of primary and secondary education. The reflection of the history of Belarus in the then educational and historical literature is considered according to the criterion of the historical and ideological attitude of its authors to the recognition or non-recognition of the historical and state-forming subjectivity of the Belarusian people.
Keywords: historical and ideological concepts of the history of Belarus, state educational policy of the Russian Empire, educational and historical literature at the levels of primary and secondary education.
ИСТОРИКО-ИДЕОЛОГИЧЕСКИЕ КОНЦЕПЦИИ ИСТОРИИ БЕЛАРУСИ И ПРАВИТЕЛЬСТВЕННАЯ ОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ПОЛИТИКА РОССИЙСКОЙ ИМПЕРИИ В ПОСЛЕДНЕЙ ЧЕТВЕРТИ XVIII - ПЕРВОЙ ЧЕТВЕРТИ XIX ВВ.
С. БИТЧЕНКО
Анализируются концептуальные основы интерпретации истории Беларуси и выявляется эволюция государственной политики Российской империи в отношении идеологической направленности исторического образования Северо-Западного края в последней четверти XVIII - первой четверти XIX вв. Раскрываются концепции белорусской истории: полоналитвинизм, балтский (=литовский) литвинизм, русиноцентризм. Анализируется государственная образовательная политика в отношении учебно-исторической литературы, предназначенной к использованию на уровнях начального и среднего образования. Отражение истории Беларуси в учебно-исторической литературе того времени рассматривается по критерию историко-идеологического отношения ее авторов к признанию или не признанию исторической и государствообразующей субъектности белорусского народа.
Ключевые слова: историко-идеологические концепции истории Беларуси, государственная образовательная политика Российской Империи, учебно-историческая литература на уровнях начального и среднего образования.
