CC BY
4ПЕДАГОГИКА
УДК 94(476)+94(47)
КАНЦЭПТУАЛЬНЫЯ АСНОВЫ 1НТЭРПРЭТАЦЫ1 Г1СТОРЫ1 БЕЛАРУС1 I ДЗЯРЖАУНАЯ ПАЛ1ТЫКА РАС1ЙСКАЙ 1МПЕРЫ1 У ГАЛ1НЕ Г1СТАРЫЧНАЙ АДУКАЦЫ1 У ДРУГОЙ I ТРЭЦЯЙ ЧВЭРЦЯХ XIX СТАГОДДЗЯ
С.М. Б1ТЧАНКА (Акадэмш паслядыпломнай адукацъп, Мтск)
Раскрываюцца канцэптуальныя асновы iнтэрпрэтацыi гкторып Беларуа i выяуляюцца эвалюцып дзяржаунай nалiтыкi Растскай ¡мперып у дачыненн да iдэалагiчнай накiраванасцi гiстарычнай адукацып Пауночна-Заходняга краю у другой i трэцяй чвэрцях XIX стагоддзя. Разглядаюцца канцэпцый беларускай гкторып: утяцт рустацэнтрызм, тэорыя афщыйнай народнасцi, усходнеславянск (=беларуст) лiтвiнiзм, беларуская нацыянальная самаiдэнтыфiкацыя, заходнеруазм. Анал1зуецца дзяржауная адука-цыйная nалiтыка у дачынент да вучэбна^старычнай лтаратуры, прызначанай да выкарыстання на узроунях пачатковай i сярэдняй адукацып. Адлюстраванне гкторып Беларуа у тагачаснай вучэбна^ста-рычнай лтаратуры разглядаецца па крытэрып гiсторыка-iдэалагiчнага стаулення яе аутарау да прыз-нання або не прызнання гiстарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасцi беларускага народа. Вызна-чаны канцэпцый, ятя адмаулялi гiстарычнасць i дзяржаваутваральную суб'ектнасць беларусау i тыя канцэпцый, ятя яе сцвярджалi.
Ключавыя словы: гiсторыка-iдэалагiчныя канцэпцый гiсторыi Беларуа, дзяржауная адукацыйная палтыка Растскай ¡мперып, вучэбная лiтаратура на узроунях пачатковай i сярэдняй адукацып.
У другой i трэцяй чвэрцях XIX ст. у Расшскай 1мперыи працягваецца фармiраванне псторыка-щэалапчных канцэпцый штэрпрэтацьц псторыи Беларуа, яюя аказвалi уплыу на развщцё пстарычнай аду-кацыь У гэты час адбываецца як эвалюцыя юнаваушых гiсторыка-iдэалагiчных канцэпцый, так i фармiраванне новых дзяржауных щэалапчных установак, якiя былi вызначаны урадам у сувязi з палпыч-нымi падзеямi. У пэунай паслядоунасц разам з riсторыка-iдэалаriчнымi канцэпцыямi адбывалiся змены i у зместавым напауненш вучэбна-пстарычнай лiтаратуры. Гiсторыка-iдэалагiчнай асновай школьных пад-ручшкау, якiя былi дазволены урадам для выкарыстання у адукацыйным працэсе, сталi дзяржауныя щэалапчныя устаноУкi: тэорыя афщыйнай народнасц i тэорыя заходнеруазма. Вучэбныя кнiгi, створаныя на аснове шшых канцэпцый, не дазвалялiся уладам^ але, нягледзячы на гэта, меу месца факт iх выкарыстання настаунiкамi нелегальна i без узгаднення з чыноушкамь
Напрыканцы першай чвэрц XIX стагоддзя выразна заявiла аб сабе група беларускай iнтэлiгенцыi, якая сваю радзiму "Ливу", як адзначае Д.У. Карау, стала разглядаць не як "правшцыю" польскай гiсторыi i дзяржаунасцi, а як самабытны край, як мае сваю уласную псторыю i культуру [5, с. 159]. У гэты час узшкае ушяцкае прачытанне традыцыi. Гiсторыка-iдэалагiчная канцэпцыя ушяцкага русiнацэнтрызму, якая сфармiравалася у асяроддзi унiяцкай прафесуры Вiленскага унiверсiтэта, выразна вылучала ды пад-крэслiвала славянсю, "рускi" элемент у ВКЛ. Ушяцкае духавенства, як адзначае Р. Радзш, утварала выразна адасобленую праслойку грамадства, якая мела пачуццё рэгiяналiзму, усведамляла сваё "рускае" па-ходжанне, што адрознiвала яго ад каталшоу Польшчы i Жамойцi, а таксама ад праваслауных "маскалёу" [17, с. 218]. Прадстаунш унiяцкай iнтэлектуальнай элпы рабiлi нацiск на выключнае значэнне "рускага" элементу у культуры i дзяржауных формах жыцця ВКЛ, яюя былi, паводле iх меркаванняу, усходнесла-вянскiмi традыцыямi мясцовай ЛiтоУскай Русь Сярод аутарау гэтай канцэпцый вылучаюцца дзеячы так званага "Беларускага акадэмiчнага кола" - Мiхал БаброУскi, 1гнацы Данiловiч, Язэп Ярашэвiч, Платон Сасноусю, 1гнацы Лабойка, Тэадор Нарбут, 1гнацы Анацэвiч. Яны сталi першымi прафесiйнымi псторы-камi, якiя заклалi падмурак канцэпцый беларускай гiсторыi. 1х адукацыйная дзейнасць садзейшчала абудж-энню щкавасщ да гiстарычнага мiнулага сярод студэнцтва. Мiхал БаброУскi разам з 1гнацы Данiловiчам, паводле меркаванняу А. Латышонка, сталi пачынальнiкамi i першымi творцамi "беларускага нацыяналь-нага адраджэння" i "беларускай нацыянальнай iдэi" [11, с. 14].
Вшенсш унiверсiтэт у гэты час адыгрывау ролю, як адзначае В.Л. Насевiч, аднаго з "рэактарау" польскага нацыянальнага праекта. Аднак частка выкладчыкау мела нешляхецкае i некаталщкае паходжанне, што не дазволiла iм далучыцца да гэтага праекту [15]. Яны з гонарам падкрэ^вал^ як адзначае 1.А. Марзалюк, культуртрэгерскую ролю усходнеславянскага (=рускага) элемента як носьбгга культуры у справе цывiлiзаванасцi балцкай Ливы, бо менавiта мовай культуры, дзяржавы i права ВКЛ стала мова
"руская". Яны Mapbrai аб вяртанш у грамадскае жыццё "Северо-Западного края" дауняй мовы Лггоусшх ста-тутау [13, с. 54]. 1гнацы Дaнiловiч i Мiхaл Баброусю услед за польсюм навукоуцам Бaгумiлaм Лiндэ наупрост нaзывaлi мову леташсау i статутау ВКЛ мовай беларускай [13, с. 56]. М. Баброусю быу першым белapускiм даследчыкам, якi згадау у 1826 годзе былую велiч беларускай мовы i культуры.
3 русшацэнтрычных пазщый трактавау псторыю ВКЛ i прафесар Я. Яpaшэвiч. Усе баю жыцця ВКЛ, паводле Я. Яpaшэвiчa, paзвiвaлiся пад уплывам дзяржаунасщ i права русшау. I толькi хрышчэнне Лiтвы паводле ка-тaлiцкaгa абраду спынiлa яе пераутварэнне у цалкам "рускую" дзяржаву i пaстaвiлa бар'ер пaмiж лiтоyцaмi i pусiнaмi [29, с. 7]. Хрышчэнне лггоуцау у праваслауную веру пpыводзiлa да ix аамшяцып, пераутварэння у pусiнay [13, с. 56]. Гэта канцэпцыя стала асновай пэунай части вучэбнай лггаратуры, якая была створана вiленскiмi выклaдчыкaмi i аутаномна без узгаднення з улaдaмi выкарыстоувалася у адукацыйным працэсе. Сутнасць гэтай кaнцэпцыi дазваляе вызначыць разуменне аб тым, што гэты гiстоpыкa-iдэaлaгiчны нaкipунaк стау першым крокам на шляху усведамлення i канцэптуальнага афармлення пстарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасщ беларусау. Тaкiм чынам, беларуская нацыянальная iдэя пачала сваё станауленне з лггвшскай iдэi аб aдpaджэннi ВКЛ. Паводле A.I. Цвiкевiчa, гэта быу цiкaвейшы час у пстарыч-ным жыццi Белapусi, кaлi "сярод тагачаснай профэсуры беларускага пахаджэньня зapaдзiлaся думка аб сама-стойнай прыфодзе крашы i аб мaгчымaсьцi яе адраджэньня, незалежнага ад Польшчы i Расп" [27, с. 13]. Працы yнiяцкaй прафесуры, як адзначае I.A. Марзалюк, стaлi iдэйнымi нaтxняльнiкaмi фapмipaвaння заход-неpускix поглядау i iм папярэдшчаль У сваю чаргу, творчасць беларусюх iнтэлектуaлay заходнерускай тра-дыцыi стала асновай щэйных вытокау iнтэpпpэтaцыi псторып ВКЛ як гiстоpыi усходнеславянскай (= беларускай) дзяржавы [13, с. 56]. Паводле В. Л. Нaсевiчa, на працягу 1830-40-х гг. выхадцы з ушяцкага духавен-ства белapускix губерняу: Вiцебскaй i Мaгiлёyскaй, неаднаразова вызначаюць сябе як "беларусау" цi "бела-русцау" - але не у этнiчным, а у рэг1янальным сэнсе [15].
Змяненне урадавай пaлiтыкi звязана з уступленнем на трон iмпеpaтapa Мшалая I (1825-1855). 1мпе-ратар падкрэ^вау: "Пока я существую, я никоимъ образомъ не могу допустить, чтобы идеи о присоединен^ Литвы къ ПольшЬ могли быть поощряемы, такъ какъ, по моему убЬждешю, это вещь неосуществимая, и которая могла бы повлечь за собою для Имперш самыя плачевныя послЬдств1я" [4, с. 89]. У дачы-неннi да "заходшх губерняу" Мiкaлaй I вярнууся да палпыю Кацярыны Вялiкaй: "ВЬсти край сЬй силой возвышенiя пpaвослaвiя и элементовъ русскихъ къ безпредЬльному единешю съ великорусскими гу-бершями". ..<....>... ДотолЬ не перестанутъ действовать во исполнеше изъясненныхъ видовъ моихъ, пока ввЬренныя вамъ губеpнiи но сольются съ остальными частями Имперш въ одно тЬло, въ одну душу" [24].
4 красавша 1831 года Мшалай I падтсау указ: "Относительно воспиташя юношества въ западных гу-бершяхъ", у якiм пастанаулялася, што "Его Императорское Величество, находя, что способъ нынЬшняго воспиташя юношества въ БЬлоруссш и другихъ губершяхъ, возвращенныхъ отъ Польши, требуетъ неотлагательного преобразовашя и совеpшенствовaнiя" [21, стб. 426]. 1мператар патрабавау, каб "Министерство Народнаго ПросвЬщешя, и въ особенности Попечитель БЬлорусскаго Учебнаго Округа, приложили всевозможное стараше къ скорЬйшему исполнешю имЬющихся пpедположенiй о постепенномъ уничто-женiи духовныхъ училищъ при Римско-Католическихъ монастыряхъ и о пpеподaвaнiи на Русскомъ языкЬ наукъ въ долженствующихъ замЬнить оныя свЬтскихъ училищахъ, имЬя постоянною цЬлю - нaпpaвленiе публичнаго воспитaнiя къ сближенiю тамошнихъ жителей съ природными Росаянами" [21, стб. 426]. У вышку гэтай палпъш на былых землях "Польско-Литовского королевства" спынш функцыянаванне духоуныя вучылiшчы каталщкай нaкipaвaнaсцi, выкладанне стала весцiся на рускай мове. Выпускшкам Вiленскaгa ушверспэта было забаронена выкладаць у мясцовых навучальных установах [21, стб. 426].
У аснову адукацыи была пакладзена "Тэорыя aфiцыйнaй нapоднaсцi", якая вызначыла iдэaлaгiчныя прынцыпы Рaсiйскaй мaнapxiчнaй дзяржавы: "Самадзяржауе, праваслауе, народнасць". Гэты щэалапчны нaкipунaк, якi yзнiк у гады валадарання Мшалая I, упершыню быу агучаны 19 лiстaпaдa 1833 года графам С.С. Уваравым, якi быу прызначаны на пасаду мiнiстpa народнай асветы Рaсiйскaй Iмпеpыi: "Народное воспитание должно совершаться в соединенном духе Православия, Самодержавия и Народности" [25, с. 102-103]. Паводле тэорып, русю народ з'яуляецца aдзiным, ён глыбока pэлiгiйны i адданы трону, а праваслауная вера i самадзяржауе складаюць абавязковыя умовы iснaвaння усёй Расшскай Iмпеpыi. Агульная сутнасць кaнцэпцыi зводзшася да таго, што pускi народ i дзяржава з'яуляюцца дaволi развиым^ таму нiякix карэнных зменау праводзщь не трэба. Неабходна толькi paзвiвaць патрыятызм, узмацняць самадзяржауе i пaзiцыi царквы [25, с. 107]. З гэтага часу белapускiя землi стaлi трактавацца як "губеpнiи, отъ Польши возвращенныя" або "западные губернии", хоць раней яны, разам з iншымi тэpытоp^Iямi былой Рэчы Паспалггай, нaзывaлiся "присоединенными отъ Польши" i не лiчылiся спрадвечна paсiйскiмi. Назва "губернш, отъ Польши возвращенныя" выкарыстоувалася на працягу другой чвэрщ XIX стагоддзя [25, с. 458]. Была уведзена афщыйная назва тэpытоpыi былога ВКЛ - "СЬверо-Западный край" [21; 22]. У гэты час сярод губернатарау з беларусюх i украшсюх губерняу пашыралася думка, як сцвярджае A.I. Цвiкевiч, што Беларусь разам з Ливой з'яуляецца "дрэуняй Славяшяй", якая "однородна" з "Вялша-рааяй" па мове i веры" [27, с. 15].
] | 431 vi SOS
ф л на з зд
II I, РЖШ МИ НЕ (II UdT II
ВОСПИТАННИКОВЪ
ГИМНА31Й НЬЛОРуССКЛГО yiEDIlATU ОКРуГА.
НАШ-ЧЛ 1Л Н II LT Е
па Ш'инлз.ччю г. мппистгл ПАРОДНАГО ПГОСВЫЦВШЯ.
II II .1 Ii II 1,
КЪ 'ГИНиП'Л'МП вМФНЛА ГЛИК(.ЬЕрГА П INHiTjM j Л
ььло|:>Aid j'11 hнл 141 окгугА.
Малюнак 1. - Опыты в русской словесности. Вильна, 1839
Змена падыходау да трактоую беларускiх губерняу з'явшася асновай i апрауданнем выпрацоую урадам новай палiтыкi у галiне адукащп. Урадавыя iдэалагiчныя погляды был пакладзены у аснову зместавага напаунення вучэбных праграм, падручшкау i дапаможшкау па псторыь Сярод прадстаушкоу педагагiчнай супольнасщ якiя праз пстарыч-ную адукацыю прапагандавалi i развiвалi "тэорыю афщыйнай народнасщ", асаблiва вылучаюцца М.П. Пагодзш i М.Г. Устралау, аутары падручшкау для устаноу пачатковай i сярэдняй адукацыi. Менавiта М.Г. Устралау упершыню увёу у навуковы дыскурс у дачыненш да ВКЛ тэрмiн "Лггоуска-руская дзяржава", якi з 1839 года пачала выкары-стоуваць пераважная большасць расiйскiх дарэвалюцыйных гiсторыкаy. Такое разуменне было выкладзена i у падручшку "Опыты въ русской словесности воспитанниковъ гимназш БЪлорусскаго учебнаго округа" (малюнак 1), выдадзеным у Вiльнi (1839): "<...> до вступленiя Ягеллы на престолъ Королей Польскихъ въ концЬ XIV столЬт, вся западная половина отечества нашего, или такъ называемое тогда Великое Княжество Литовское, ни чЬмъ не отличалось отъ областей и Княжествъ на сЬверЬ и востокЬ Россiи. Оно было только подъ властю другой владетельной династiи, и хотя называлось не Русскимъ именемъ, но не имЬло въ себЬ ничего чу-жеземнаго. Племя Литвы, изъ котораго произошли его Государи, составляло самую малЬйшую часть ихъ владЬнш" [16, с. 3]. Згодна тэорып, беларусю народ не з'яуляецца гiстарычным i дзяржаваутваральным суб'ектам. Паводле А.1. Цвiкевiча, "тэорыя афiцыйнай народнасцi" стала асновай i першым этапам станаулення псторыка-щэалапчнай канцэпцыi заходнерусiзму [27, с. 13].
У 30-я гады XIX стагоддзя амаль паралельна з тэорыяй афщыйнай народнасщ фармiруецца псто-рыка-iдэалагiчная канцэпцыя, якая атрымала назву усходнеславянскага (=беларускага) лiтвiнiзму. У беларускiм iнтэлектуальным асяроддзi на аснове эвалюцыi русiнацэнтрычнай канцэпцып пачынае фармавацца новы вобраз Беларуа, узнiкненне i станауленне якога было звязана з новай штэрпрэтацыяй псторып ВКЛ. Менавiта у гэты час, як адзначае I.A. Марзалюк, узшкаюць радыкальныя варыянты прачытання гiсторыi Ливы як псторып усходнеславянскай дзяржавы - Руа ЛiтоУскай, у якой балцкая
Лива нiбыта адыгрывала другасную, падпарадкаваную ролю, альбо увогуле нiякай ролi у якасцi гiстарычнага суб'екта не мела [13, с. 53-59]. Сярод аутарау, чые погляды iстотна паyплывалi на фармiраванне усходнеславянскага (=беларускага) лпвшзму, вылучаюцца два прадстаyнiкi педагагiчнай супольнасщ з Заходняй Беларуси 1гнацы Кулакоусю (1800-1870) i Восiп СянкоУскi (1800-1858). Гродзенсю педагог 1гнацы КулакоУскi (1834) падкрэ^вау выключнае значэнне усходнеславянскага (=славяна-рускага) элемента "заходнiх губерняу" у дзяржауным жыццi ВКЛ. Беларусь у яго даследаваннях фiгуруе пад назвамi "Край", "Западныя губернiи", "БЪлорусая". Самiх жа беларусау аутар называе "славяно-русами" (малюнак 2).
У 1834 годзе Кулакоусю даслау у Санкт-Пецярбург на iмя мiнiстра народнай асветы графа С.С. Уварава лкт, якi меу назву "Записка въ Департаментъ народнаго просвЬщешя о преподаванш въ училищахъ БЬлоруссш Исторiи края и созданш спещальныхъ учебниковъ для бЬлорусскаго юношества" [10, с. 1]. Да "зашсю" I. Кулакоусю дадау падручнiк беларускай псторып "Псторыя Краю", якi прызначауся для народных вучылшч. Аутар прапанавау карэнным чынам перагледзець змест выкладання псторып i yнесцi змены у вучэбныя планы i праграмы [2, с. 173]. Для дасягнення гэтай мэты, паводле аутара, неабходна: "Ясное систематическое изложение в училищах истории Западных губерний под исключительным названием Истории края", а таксама "преподавание языка и литературы славянской" [2, с. 172]. Затска I. Кулакоускага, як адзначае У.С. Пасэ, з'яуляецца першай вядомай спробай звярнуць увагу цара на становшча беларусау [2, с. 416]. У сувязi з яго затскай былi створаны камiсii, перад якiмi,
Малюнак 2. - 1гнацы Кулакоусю
як падкрэ^вае У.С. Пасэ, урадам была вызначана наступная задача: "Кулакоускага з яго iдэямi забыць i па указаннi iмператара Мiкалая I у аснову вучэбнай праграмы па рускай псторып для пачатковых i сярэднiх навучальных устаноу пакласцi дзве галоуныя устаноУкi: 1. Прагматычны выклад падзей. 2. Праваслауе, самадзяржауе, народнасць". На першым аркушы запiскi рэзалюцыя: "Господинъ министръ приказалъ: предложить профессору Погодину составлеше руководства къ преподавашю исторiи Западныхъ губернiй въ духЬ правительства. 31 октября 1834 г." [10, л. 1]. У 1855 годзе I. Кулакоусю прыехау у Санкт-Пецярбург з надзеяй пераканаць мшстра. Аднак iдэi аб рэфармаванш гiстарычнай адукацыи не былi падтрыманы, а падручнiк па "Гiсторыi Краю" не быу уведзены у адукацыйны працэс. Гадаванец Вiленскага унiверсiтэта Восш СянкоУскi (1835) сцвярджау, што кнавала не адна, а дзве усходнеславянсюя дзяржавы - дзве Русi i два рускiя народы: Расiя - "Раая заняволеная" i Лiтва - "Раая незалежная", Русь мангольская i Русь лiтоУская, дзяржава руская хрысщянская i дзяржава руская паганская [13, с. 53-59]. У навуковай супольнасщ пачынае выразна акрэслiвацца думка, што вялкая колькасць лiтоУцаУ першапачаткова прыняла праваслаунае хрышчэнне, асiмiлявалася i стала "русюмГ', што усё жыццё ВКЛ праходзша у рускiх дзяржауных i культурных формах, што большасць знакампых княжацкiх i магнацкiх родау Княства першапачаткова вызнавалi праваслауе, а значыць, былi "рускiмi" [13, с. 58]. Толью пазней, пасля заключэння унп з Польшчай, лiтоУцы былi перахрышчаны па каталiцкаму абраду. Акалiчнасць, што у Вялшм княстве ЛiтоУскiм доуп час дзяржаунай мовай была "руская" (=беларуская), дазваляла сцвярджаць, што у "заходнiх губернях" быу вельмi моцны "рускi" элемент [26, с. 50]. Сутнасць гэтай канцэпцып дазваляе вызначыць разуменне аб тым, што гэты гiсторыка-iдэалагiчны накiрунак стау другiм крокам на шляху усведамлення i канцэптуальнага афармлення пстарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасщ беларусау.
Палiтыка iмператара Аляксандра II (1855-1881) у дачыненш да "заходшх губерняу" была больш лiберальнай, чым у Мiкалая I. Аднак Аляксандр II лiчыу, што Царства Польскае для Расшскай Iмперыi з'яуляецца крынщай праблем. Ён падкрэслiвау, што палякау можна было б даць самiм сабе, калi б можна было разлiчваць на iх разважлiвасць, якая павшна была заключацца у адмове ад "Заходняга краю" i дзеянняу, якiя могуць пашкодзiць Расiйскай 1мперып на мiжнароднай арэне [20, с. 181]. У 1860-х гадах паступова адбываюцца эвалюцыйныя змены у псторыка-щэалапчнай накiраванасцi вучэбнай лiтаратуры, дазволенай Вучоным камiтэтам да выкарыстання у народных школах "заходшх губерняу". У снежш 1862 года у адукацыйны працэс была уведзена у якасцi дапаможнай беларуская мова, на дыялектах якой пачалi выдавацца падручнiкi. 16 студзеня 1863 г. папячыцелем Вiленскай вучэбнай акруп А.П. Шырынсюм-Шыхматавым была зацверджана "Инструкщя народнымъ учителямъ" (малюнак 3).
Паводле шструкцып, настаунiкi павiнны звярнуць асаблiвую увагу "на распространенiе русской грамотности въ народЬ" i iмкнуцца, каб "дЬти научились читать по русски и по славянски отчетливо". 1нструкцыя змяшчала указанш па дапаможнаму выкарыстанню беларускай мовы пры тлумачэнш вучэбнага матэрыяла: "При обьясненiи непонятныхъ словъ пользоваться родною рЬчью народа, т. е. бЬлорусскимъ нарЬчiем" [28, с. 239]. Рэдакцыя "Веснiка Пауднёва-Заходняй i Заходняй Расii", дзе была апублшавана iнструкцыя, была сал1дарна з загадам папячыцеля у дачыненн1 дапаможнасщ беларускай мовы, але негатыуна ставшася да магчымасцi яе шырокага выкарыстання у адукацыйным працэсе: "Это дЬло - но учить на белорусскомъ жаргонЬ - вольность, которая, слава Богу, до сихъ поръ ещё не взбрЬла на умъ ни одному изъ бЬлорусиновъ" [28, с. 239]. У дачыненш да фармiравання самасвядомасщ вучняу iнструкцыяй вызначалiся патрабаванш, асновай якiх заставалася тэор^гя афщыйнай народнасцi: "Доводить дЬтей до сознашя, что они русскiе, развивать въ нихъ любовь и уважеше къ православной вере, къ своей русской народности, къ сельскому быту, къ законамъ и къ Царю-Освободителю" [28, с. 241]. Вызначалкя таксама патрабаванш да парадку выкарыстання у адукацыйным працэсе вучэбнай лиаратуры: "Не учить тому, чего не положено, и употреблять руководства, одобренныя начальствомъ учебнаго округа. Если въ книгахъ окажется недостатокъ - писать о томъ въ округъ, съ указашемъ, какого сочинешя и сколько требуется экземпляровъ" [28, с. 243]. Неабходнасць выкарыстання беларускай мовы адзначалi i шшыя прадстаунш педагапчнай супольнасщ. У гэтым жа 1863 годзе такая думка была акрэслена В.1. Вадавозавым, яю сцвярджау, што "статьи должны быть не только понятны народу, но какъ по своему содержашю, такъ и по языку прямо выходить изъ его жизни. МЬстное нар^е
имЬетъ тутъ важное педагогическое значеше, и по крайней мЬрЬ треть статей должна быть на немъ написана; въ такихъ мЬстностяхъ, гдЬ иноплеменники составляютъ большинство населешя, русскому языку научаются съ трудомъ и только въ высшихъ заведешяхъ; тутъ, разумеется, книга для народнаго чтешя невозможна на другомъ языкЬ, кромЬ того, на которомъ говорятъ жители" [19, с. 91].
Адной са знакавых для беларусау вучэбных кшг гэтага часу з'яуляецца падручнш "Разсказы на бЬлорусскомъ нарЬчш" (малюнак 4), зместавае напауненне якога стала асновай пачатку беларускай нацыянальнай самащэнтыфшацыь У падручнiку знайшлi адлюстраванне не толью "заходнерусюя" iдэi, але i выразна прасочвалася патрыятычная накiраванасць, што стала пэуным iмкненнем у наюрунку узншнення беларускай нацыянальнай iдэi: "Мы сами по соби народ особный - БЬлоруссы!" [18, с. 28]. Сутнасць гэтай канцэпцыи дазваляе вызначыць разуменне аб тым, што гэты гiсторыка-iдэалагiчны накiрунак стау трэцiм крокам на шляху усведамлення i канцэптуальнага афармлення пстарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасщ беларусау. Самасцвярджэнне у падручнiку, што "мы - не паляю i не рускiя, а беларусы", сведчыць аб эвалюцыi самасвядомасцi народа: ад беларускай пстарычнай самащэнтыфшацып да беларускай нацыянальнай самащэнтыфшацы1 Аднак дазволеная вучэбна-пстарычная лiтаратура выкарыстоувалася вельмi кароткi час. Працэс фармiравання самаiдэнтыфiкацыi быу прыпынены у сувязi з паустаннем 1863 года. Па загаду генерал-губернатара М.М. Мурауёва падручнш з устаноу адукацып канфiскавалi, i расiйскi падыход да беларусау рэзка памяняуся [11]. 1863 год быу апошшм годам, калi з'явiлiся друкаваныя лiтаратурныя творы на беларускай мове. Адзначаючы барацьбу за душу беларуса, М.В. Доунар-Запольсю дау характарыстыку беларускамоуным выданням: 'Тэта была аптацыйная лiтаратура, выпушчаная як паустаушымi палякамi, так i iх супершкамь Абодва бакi як бы спахапшся у год паустання i успомнш пра тое, што iмi забыты галоуны элемент краю, карэннае яго насельнщтва, беларускi мужык" [3, с. 448].
Пасля паустання папячыцелем Вшенскай вучэбнай акругi быу прызначаны 1ван Карнiлау (1864-1868) (малюнак 5). Беларусюя землi, паводле 1.П. Карнiлава, гэта "отторженныя отъ Русскаго государства истинно-руссюя области" [6, с. 3]. Перад Вшенскай вучэбнай акругай была пастаулена вучэбна-выхаваучая задача аб неабходнасщ бесперапыннага процiдзеяння усяму, што варожа Рускай Малюнак 5. - 1ван Каршлау дзяржаве i рускiм пачаткам. Паспяховасць яе рэалiзацыi
наупрост звязвалася з вучэбнай лиаратурай па псторьн. А для гэтага неабходна, каб "русская мысль, русское слово, русская книга производили здЬсь нравственныя завоевашя повсеместно" [6, с. 19]. Падручнш, паводле 1.П. Карнiлава, павiнны былi быць накiраваны на далучэнне беларусау да думю пра тое, што яны самы добранадзейны i верны ураду народ; што Заходнi край ёсць русю, што польскi пачатак змясщуся у краi гвалтоуна i з'яуляецца яму чужым. Вучэбна-пстарычная лiтаратура павiнна абуджаць у насельнщтве "Заходняга краю" пачуццё адзiнства з русюм народам, павагу да рускай адукацып i фармаваць агульнарускую самасвядомасць: "Мирно и безъ насилш перевоспитывая молодое поколЬше, умиротворяя его страсти, сближая его съ русскою цивилизащей, возбуждая сочувственным къ ней отношешя, учебныя заведенiя должны незамЬтно способствовать нравственному, и слЬдовательно, окончательному ^яшю западнаго населешя съ остальною Росаей" [6, с. 7]. У Вшьш, Вщебску, Мазыры ды iншых гарадах пашырылася навуковая i педагагiчная лиаратурная дзейнасць. Працы настаунiкау пад наглядам вучэбнай акругi, наюраваныя да вывучэння гiсторыi краю, сталi асновай распрацоую падручнiкау [6, с. 21]. Для паспяховага распалячавання "западныхъ губернiй" i "утверждешя русскаго дЬла въ краЬ" меркавалася абавязкова увесцi "русскiй составъ администрацш, первостепенное значенiе православiя и русской школы". Усе настаунш каталщкай веры былi звольнены,
Малюнак 4. - Рассказы на белорусском наречии. Вильна, 1863
а на ix месца, як падкрэ^вау 1.П. Карншау, прызначалкя выхадцы з Pacii: "въ 1864-м году вЬсь учебно-педaгогическiй персоналъ духовно и нравственно преобразился и сдЬлался исключительно русскимъ и православнымъ" [7, с. 13]. Адукацыйная пaлiтыкa вызначалася строгiм наглядам за вучэбнымi прaгрaмaмi i зместавым напауненнем вучэбных кшг. Пaдручнiкi для навучальных устаноу "СЬверо-Западнаго края", як адзначае С.В. Снапкоуская, "прынцыпова aдрознiвaлiся ад адпаведных кшг для цэнтральных губерняу вялшадзяржауным тлумачэннем псторьи краю, вялiкaй колькасцю апавяданняу па гiсторыi праваслауя на Беларуа" [23, с. 26]. Адной з таюх вучэбных кнiг стала "Книга для чтешя въ народныхъ училищахъ Виленскаго учебнаго округа" (1863), наюраваная на фaрмiрaвaнне вялiкaрускaй сaмaсвядомaсцi. Кшга для чытання складалася з "разсказовъ изъ русской исторiи".
У 1864 годзе урад распачау адукацыйныя меры, рaзлiчвaючы, што асвета у русюм праваслауным духу пацягне пaлiтыкa-культурную пераарыентацыю беларускага нaсельнiцтвa ад Польшчы да Расп. Паводле 1.П. Кaрнiлaвa, "Русское образоваше есть главнЬйшая сила, способствующая предохраненю края отъ смутъ и потрясения" [6, с. 7]. У Беларуа адкрылася вялiкaя колькасць пачатковых царкоуна-прыxодскix школ, адукацыйны працэс у яюх меу рэлiгiйнa-русiфiкaтaрскую наюраванасць. Для пaдрыxтоУкi мясцовых нaстaунiкaу улады aдкрылi некaлькi нaстaунiцкix семiнaрый. Мшстэрсюм цыркулярам ад 8 студзеня 1864 г. "О неиспользованш въ стЬнахъ учебныхъ зaведенiй мЬстныхъ языковъ" вучням не дазвалялася размауляць пaмiж сабой, з нaстaунiкaмi i чыноУнiкaмi школьнага ведамства на беларускай мове [23, с. 26]. Усё беларускае у навучальных установах aтaясaмлiвaлaся з нешсьменнасцю. Паводле меркаванняу М. Мурауёва, неабходна пастаянна усiм тлумачыць, што Пауночна-Заходш край заусёды быу i ёсць русю, а польскi "элемент", яю замацавауся "въ древнемъ православномъ русско-литовскомъ краЬ" у час польскага валадарства, з'яуляецца часовым [7, с. 11]. Улады вызнaчылi этнiчны склад насельнщтва былога ВКЛ: карэнным народам у Ковенскай губернп лiчылiся "жмудины и литовцы", а у астатшх губернiяx - "русскiе", пераважна праваслаунага спавядання. Пaлякi лiчылiся, як адзначау ш-спектар Вiленскaй вучэбнай акруп В.П. Кулiн, нaсельнiцтвaм "пришлымъ, отъ котораго народъ, кромЬ угнетенiй, ничего не видЬлъ, въ особенности, много претерпЬли отъ него православныя со своимъ духо-венствомъ" [7, с. 415]. Акрамя палякау, "переселившихся на русскую землю" у зaxоднiя губернп, тут яшчэ у значна большым лiку пражываюць нaшчaдкi старажытных "коренныхъ русскихъ родовъ", якiя aдступiлiся ад праваслауя i рускай нaроднaсцi, прынялi лaцiнствa i вызнaвaлi сябе па самасвядомасщ па-лякaмi [7, с. 415]. У гэты час па усёй тэрыторыi былой Рэчы Паспалггай асноуным паказчыкам падзелу нaсельнiцтвa па нацыянальнасцях стала рэлiгiя: кожны праваслауны - рускi, кожны кaтaлiк - паляк. У 1864 годзе беларуская мова была выключана з выкладання. Але цэлы год, як падкрэ^вае 1.А. Марзалюк, мова aфiцыйнa выкладалася у школе, а беларусы вучылi гiсторыю на роднай мове па падручшку, у якiм сцвяр-джалася, што у мiнулым у ix была свая дзяржаунасць у выглядзе Полацкага княства, што у ВКЛ пaнaвaлi ix культура i мова. Падкрэ^валася, што i кaтaлiкi, i праваслауныя - гэта беларусы, а не паляю цi iншы народ [12, с. 375].
29 красавша 1864 года пачала дзейнасць Вшенская aрxеaгрaфiчнaя кaмiсiя, перад якой ставшся, як адзначау яе старшыня П. Кукальшк, наступныя палпычныя задачы: а) фактычна даказаць, што Зaxоднi край нiколi не быу шчaслiвы пад польскiм урадам; б) што цывшзацыя Польшчы, а з ёю i Заходняга краю далёка адставала ад той ступеш дaскaнaлaсцi, на якую ставш яе пaлякi; в) што толью пад рускiм урадам Заходш край забыу свае пакуты, зaгaiу ранейшыя раны i пачау сваё псторыка-палиычнае iснaвaнне [1, с. 24]. Разам з выдaннямi кaмiсii у навуковым aсяроддзi пашыраецца iнтэрпрэтaцыя, што Лива (= ВКЛ) -гэта Пауночна-Заходняя Русь, а Масква (= ВКМ) - Русь Усходняя. Таюя канцэптуальныя погляды на беларускае пстарычнае мiнулaе стaлi амаль xрэстaмaтыйнымi i знaйшлi сваё адлюстраванне не толью у наву-ковых, але i у вучэбных выданнях па заходнерускай (= беларускай) псторыи для устаноу адукацыи, якiя выдaвaлiся у Вiльнi i былi дазволены уладамь З гэтага часу асновай зместавага напаунення вучэбна-гiстaрычнaй лiтaрaтуры становщца гiсторыкa-iдэaлaгiчнaя канцэпцыя зaxоднерусiзму. Гэты наюрунак грaмaдскa-пaлiтычнaй думкi грунтавауся, як адзначае В.Л. Нaсевiч, на пастулаце, што беларусы з'яуляюцца самабытнай этнaгрaфiчнaй групай агульнарускага народа [13]. Сцвярджалася, як падкрэ^вае А.1. Цвiкевiч, што Беларусь - гэта "Заходняя Рaсiя", якая непадзельна звязана з aдзiнaй Вялшай Рaсiяй, а беларусы - гэта адно са славянсмх плямёнау, якое аргашчна увaxодзiць у склад трыадзшага рускага народа [27, с. 7]. У заканадаучых актах часоу Аляксандра II усходнеславянсюя тэрыторыi ВКЛ згадваюцца як "СЬверо-Западный край" або "Западный край" i усведaмлялiся як "древнш православный русско-литовскiй край".
Вучоны камиэт усведамляу, што псторыя як вучэбная дысцыплша з'яуляецца адным з асноуных фактарау, якiя могуць уплываць на фaрмiрaвaнне нацыянальнай сaмaсвядомaсцi грaмaдзянiнa Расшскай Iмперыi. Таму гэтай вучэбнай дысцыплше надавалася aсaблiвaе значэнне як сярод расшсюх чыноУнiкaу, так i сярод прадстаушкоу нацыянальнай iнтэлiгенцыi. З мэтай абвяржэння польсюх прэтэнзiй на Беларусь i Лiтву, цaрскi урад пачау даказваць русю характар Пауночна-Заходняга краю Расшскай 1мперы1 У гэтай сувязi афармляецца i aтрымлiвaе рaзвiццё варыянт прачытання гiсторыi ВКЛ праз усведамленне
самабытнасщ Беларус як "Заходняй Pyci (Pacii)". Тэарэтычнае абгрунтаванне канцэпцыи заходнерусiзму было дадзена MixawaM Каяловiчам у навуковых працах "Псторыя рускай самасвядомасщ" i "Лекцыi па псторьи Заходняй Расп", якiя 6brai уключаны у вучэбную праграму настаунщюх семiнарый. М.В. Каяловiч щэнтыфкавау беларускасць з праваслауем i негатыуна ставiуся да польскага iдэалагiчнага уплыву на
насельнщтва "заходнiх губернш". Беларускi патрыятызм тлумачыуся выключна праз прызму непарыунага адзiнства з Расiяй [8, с. 220]. Заходнерускае тлумачэнне беларускай псторыи знайшло адлюстраванне i у падручшку Ульяна Крачкоускага "Очерки изъ русской исторш" (малюнак 6), якi быу выдадзены у Вiльнi (1869): "КромЬ одного названiя - всё остальное здЬсь было Русское. При такомъ соприкосновенш, сами Литовцы стали теперь дЬлаться Русскими" [9, с. 143]. Станауленне канцэпцыi заходнерусiзма, паводле А.1. Цвiкевiча, адбывалася з прычыны "барацьбы з пальшчызнай у заходнiх губернях" [27, с. 14]. Канцэпцыя заходнеруазма стала антытэзай паланiзуючым сiлам, яюя iшлi на Беларусь з захаду i намагалiся тэорыяй i практыкай давесцi, што "Беларусь ёсьць часьць Польшчы i што беларуская народная культура ёсьць сваяадменная польская культура". Заходнеруазм, паводле А.1. Цвiкевiча, змагауся супраць гэтай тэндэнцыи, але у iнтарэсах не Беларуа, а у iнтарэсах "Вялiкае Расй" [27, с. 15]. Культурная псторыя Беларус стала "выражэньнем узаемнае барацьбы русыфкацыйных i полёнiзуючых начал за гегемонго у Беларуси' [27, с. 15].
Малюнак 6. - Очерки из русской истории. Вынковым этапам развщця гэтай плыш сталi 1860-
Вильна, 1869 70-я гады XIX стагоддзя, што было выклкана паустаннем К.
Калшоускага i руслфкатарскай палиыкай М. Мурауёва. У гэты час заходнеруазм набыу сваё уласнае iмя i падвёу пад сваю палиычную праграму "нiбыта навуковы фундамант" [27, с. 16]. Паводле А.1. Цвiкевiча, "заходнерусiзм" стау велiзарнай палiтычнай сшай, якая затрымлiвала развiццё беларускага культурнага адраджэння i запаволiла фармiраванне беларускай нацыянальнай iдэi" [27, с. 16]. Але менавгга у заходнерусмм асяроддзi, як адзначае I.A. Марзалюк, паспелi найважнейшыя перадумовы для iнстытуалiзацыi беларускай нацыянальнай тоеснасцi у будучым. Заходне-русшя iдэi сталi вытокамi у станаyленнi нацыянальнай канцэпцыi беларускай псторыи перыяду нацыяна-льнага адраджэння i абвяшчэння незалежнасцi Беларусi. Прадстаунш гэтай гiсторыка-iдэалагiчнай канцэпцыi iмкнулiся супрацьпаставщь нiбыта "славянскую", "беларускую" Лiтву i лiтвiнаy - балцкай "Ле-туве" i "летувiсам". "Заходнерусiзм" узнiк у абставшах змагання "рускага царызму з рэшткамi дзяржаунай самастойнасьцi ВКЛ" [27, с. 347]. Асноуны пастулат палягау на непрызнаннi самастойнасцi беларускага народа. У сферы практычнай дзейнасцi ён зводзiyся да барацьбы з "лацшствам", з польскiм уплывам [27, с. 347]. Паводле канцэпцыи, беларускi народ не з'яуляецца гiстарычным i дзяржаваутваральным суб'ектам. Далейшае развiццё заходнерусiзму адбывалася падчас валадарання Аляксандра III i Мiкалая II i без знач-ных перапынкау дайшло да часу Першай Сусветнай вайны.
За акрэслены перыяд з 1825 па 1875 гг. можна зафксаваць эвалюцыю дзяржаунай палiтыкi у дачы-неннi да iдэалагiчнай накiраванасцi пстарычнай адукацыi Расiйскай Iмперыi. У гэты час у пэунай пасля-доунасщ yзнiкаюць, атрымлiваюць развiццё i пачынаюць паралельна суiснаваць наступныя канцэпцыi: ушяцю русiнацэнтрызм (1826-1917), тэорыя афiцыйнай народнасщ (першы этап фармiравання заходне-руазму) (1833-1917), усходнеславянскi (=беларускi) лiтвiнiзм (1834-1917), першая щэя беларускай на-цыянальнай самаiдэнтыфiкацыi (1862-1917), заходнерусiзм (1864-1917). Aналiз гiсторыка-iдэалагiчных канцэпцый па крытэрыi стаулення да беларускага гiстарычнага мiнулага дазваляе падзялщь iх на дзве групы: 1. Канцэпцыi, якiя адмаyлялi пстарычнасць i дзяржаваутваральную суб'ектнасць беларускага народа: тэорыя афiцыйнай народнасцi, заходнерусiзм (у папярэдш iм час узнiклi канцэпцый: пало-налiтвiнiзм, русiнацэнтрызм, балцкi (=лиоусю) лiтвiнiзм). 2. Канцэпцыi, якiя сталi пэyнымi гiстарычнымi крокамi да усведамлення беларускай гiстарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасщ, вынiкам чаго стала фармiраванне канцэпцый нацыянальнай псторыи Беларусi: унiяцкi русшацэнтрызм, усходнеславянскi (=бе-ларускi) лiтвiнiзм, беларуская нацыянальная iдэя.
Такiм чынам, у другой i трэцяй чвэрцях XIX стагоддзя разам са зменай псторыка-щэалапчных ас-ноу адукацыйнай палiтыкi паступова адбываецца эвалюцыя вобраза гiстарычнага мшулага Беларусi у зме-ставым напауненш падручнiкаy, падрыхтаваных для выкарыстання у адукацыйным працэсе ва установах
-1 ОЧЕРКИ
русской исторш,
т «к..»г«...
твтгь пигвмп
а и.[ ь Ii а, 18 а
пачатковай i сярэдняй адукацыи "зaxоднix губерняу" Расшскай 1мперыг Адлюстраванне гiсторыi Белaрусi у тагачаснай вучэбна-пстарычнай лiтaрaтуры грунтавалася на псторыка-щэалапчным стaуленнi яе аута-рау да прызнання або не прызнання гiстaрычнaй i дзяржаваутваральнай суб'ектнaсцi беларускага народа. Пстарычная i дзяржаваутваральная суб'ектнасць беларусау мела сваёй сутнасцю сцвярджэнне або ад-мауленне таго, што беларусю народ на працягу сваёй псторын сам вызначау свой лёс i быу аднаасобным ствaрaльнiкaм уласнай дзяржавы Полацкага Княства (Полацкай Руа), а таксама ствaрaльнiкaм або раунапрауным суствaрaльнiкaм разам з лiтоУцaмi Вялкага Княства ЛiтоУскaгa, Рускага, Жамойцкага - су-меснай дзяржавы двух народау. Супрацьлеглы ж погляд сцвярджау, што Полацкае Княства было часткай Юеускай Руа i не мела самастойнасщ, а ВКЛ - гэта лпоуская (=балцкая) дзяржава, якая пaднaчaлiлa i падпарадкавала белaрускi народ.
Л1ТАРАТУРА
1. Акты, издаваемые Комиссиею, высочайше учрежденною для разбора древних актов в Вильне. - Т. 1. - Вильна : Тип. А.К. Киркора, 1865. - 378 с.
2. Антология педагогической мысли Белорусской ССР / сост. Э.К. Дорошевич, М.С. Мятельский, П.С. Солнцев. - М. : Педагогика, 1986. - 468 с.
3. Довнар-Запольский, М.В. История Белоруссии / М.В. Довнар-Запольский. - 2-е изд. - Минск : Беларусь, 2005. -680 с.
4. Зайончковский, А.М. Восточная война 1853-1856 гг. в связи с современной ей политической обстановкой / А.М. Зайончковский. - СПб. : Экспедиция заготовл. государств. бумаг, 1908. - Т. 1. - 763 с.
5. Карев, Д.В. Белорусская и украинская историография конца XVIII - начала 20-х гг. XX в. в процессе генезиса и развития национального исторического сознания белорусов и украинцев / Д.В. Карев. - Вильнюс : ЕГУ, 2007. -312 с.
6. Корнилов, И. Общие замечания о положении учебно-воспитательного дела в Виленском учебном округе в 1867 г. / И. Корнилов // Журнал М-ва народ. просвещения. - 1868. - № 7. - С. 1-27.
7. Корнилов, И. Русское дело в Северо-Западном крае. Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественнно в Муравьевскую эпоху / И. Корнилов. - СПб. : Тип. А. Лопухина, 1901. - 420 с.
8. Коялович, М.О. Чтения по истории западной России / М.О. Коялович. - СПб. : Тип. А.С. Суворина, 1884. - 349 с.
9. Крачковский, Ю. Очерки из русской истории / Ю. Крачковский. - Вып 1. - Вильна, 1869. - 256 с.
10. Кулаковский, И.Г. История Края / И.Г. Кулаковский // Центральный государственный исторический архив (ЦГИА СПб.). - Ф. 733. Оп. 66. Д. 172. Л. 1-130.
11. Латышонак, А. Народзшы беларускай нацыянальнай щэ1 / А. Латышонак // Спадчына. - 1992. - №1.- С. 9-14.
12. Марзалюк, И.А. Самобытное национальное лицо Беларуси: о смыслах и кодах белорусской культурной традиции И.А. Марзалюк // Глобальный мир: системные сдвиги, вызовы и контуры будущего : XVII Междунар. Лихачевские науч. чтения, 18-20 мая 2017 г. - СПб. : СПбГУП, 2017. - С. 373-375.
13. Марзалюк, 1.А. Вытою беларускага заходнеруазму i л1тв1шзму / 1.А. Марзалюк // Беларус. думка. - 2012. - № 8. -С. 53-59.
14. Носевич, В.Л. Белорусы: становление этноса и «национальная идея» / В.Л. Носевич // Белоруссия и Россия: общества и государства. - М. : Права человека, 1998. - С. 11-30.
15. Носевич, В.Л. Истоки белорусской идентичности [Электронный ресурс] / В.Л. Носевич // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. - Режим доступа: http://vln.by/node/259. - Дата доступа: 26.02.2020.
16. Опыты в русской словесности воспитанников гимназий Белорусского учебного округа. - Вильна : Тип. Ф. Гликсберга, 1839. - 530 с.
17. Радзж, Р. Прычыны слабасщ нацыятворчага працэсу беларусау у XIX -XX ст. / Р. Радзж // Беларуси пстарычны агляд / навук. рэд. Г. Саганов1ч. - Т. 2. - Сш. 2. - Мшск : Рэд. БГА, 1995. - С. 195-229.
18. Рассказы на белорусском наречии. - Вильно : Тип. А. Сыркина, 1863. - 36 с.
19. Рецензия Ученого комитета Министерства народного просвещения на учебное пособие «Книга для чтения в народных училищах Виленского учебного округа» // Журнал М-ва народ. просвещения. - 1863. - № 5. -С. 90-101.
20. Санкт-Петербургские ведомости. - 19 февр. 1855. - № 38.
21. Сборник постановлений по Министерству народного просвещения. Т. 2 : Царствование императора Николая I. 1825-1855 гг. Отделеше 1-е : 1825-1839 [год]. - 2-е изд. - СПб. : Тип. Императ. академии наук. - 1864. - 665 с.
22. Сборник постановлений по Министерству народного просвещения. Т. 2 : Царствование императора Николая I. 1825-1855 гг. Отделение 2-е : 1840-1855 [год]. - 2-е изд. - СПб. : Тип. Императ. академии наук. - 1864. - 810 с.
23. Снапкоуская, С.В. Псторыя адукацын i педагапчнай думю Беларус (60-я гг. XIX - пачатак XX ст.) : вучэб. дапам. для студэнтау вышэйш. навуч. устаноу / С.В. Снапкоуская. - Мшск : Н1А, 2001. - 160 с.
24. Столыпин, П.А. Нам нужна великая Россия / П.А. Столыпин // Полное собрание речей в Государственной думе и Государственном совете (1906-1911). - М. : Молодая гвардия, 1991. - 416 с.
25. Уваров, С.С. Государственные основы / сост., предисл. и коммент. В.Б. Трофимовой ; отв. ред. О.А. Платонов. -М. : Ин-т рус. цивилизации, 2014. - 608 с.
26. Улащик, Н.Н. Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода / Н.Н. Улащик. - М. : Наука, 1973. - 303 с.
27. Цьвкев1ч, А. «Западно-руссизм»: нарысы з псторын грамадзкай мысьл1 на Беларуа у XIX i пачатку XX в. / А. Цьв1кев1ч. - 2-е выд. - Мшск :Навука i тэхшка, 1993. - 352 с.
28. Ширинский-Шихматов, А.П. Инструкция народным учителям / А.П. Ширинский-Шихматов // Вестн. Юго-Западной и Западной России. - 1863. - Год 1. - Т. 3. - Февр. - С. 239-243.
29. Jaroszewicz, J. Obraz Litwy pod wzgl^dem jej cywilizacji, od czasow najdawniejszych do konca wieku XVIII. Cz. 2. Litwa w pierwszych trzech wiekach po przyj^ciu wiary chrzescianskiej / J. Jaroszewicz. - Wilno : w drukarni M. Romma, 1844. -313 c.
Пастуту 02.10.2020
CONCEPTUAL BASES OF INTERPRETATION OF THE HISTORY OF BELARUS AND STATE POLICY OF THE RUSSIAN EMPIRE IN THE FIELD OF HISTORICAL EDUCATION IN THE SECOND AND THIRD QUARTERS OF THE XIX CENTURY
S. BITCHANKA
The article is devoted to the conceptual foundations of the interpretation of Belarusian history and evolution of state policy of the Russian Empire against the ideological orientation of history education and educational and historical literature of the Northwest territory in the second and third quarters of the nineteenth century. Historical concepts of Belarusian history are considered: Uniate rusinocentrism, theory of official nationality, East Slavic (=Belarusian) litvinism, Belarusian national identity, West rusism. The article analyzes the state educational policy of the Russian Empire in relation to educational and historical literature intended for use at the levels of primary and secondary education. The reflection of the history of Belarus in the educational and historical literature of that time is considered by the criterion of the historical and ideological attitude of its authors to the recognition or non-recognition of the historical and state-forming subjectivity of the Belarusian people. The concepts that denied the historicity and state-forming subjectivity of Belarusians and those that claimed it were revealed.
Keywords: historical and ideological concepts of the history of Belarus, state educational policy of the Russian Empire, educational literature at the levels of primary and secondary education.
