CC BY
2УДК 821.161.3
ЖАНРАВА-СТЫЛ1СТЫЧНАЯ РАЗНАСТАЙНАСЦЬ Г1СТАРЫЧНАГА РАМАНА У БЕЛАРУСКАЙ РУСКАМОУНАЙ Л1ТАРАТУРЫ ДРУГОЙ ПАЛОВЫ ХХ СТАГОДДЗЯ1
В.1. ПАЛУКОШКА (Беларусш дзяржауны утверстэт, Мтск) olpoko200611@yandex.ru
Даследуюцца асноуныя прынцыпы I падыходы у вывучэнт г1старычнай прозы, анал1зуюцца жан-равыя I тэматычныя асабл1васц1 беларускага рускамоунага г1старычнага рамана другой паловы ХХ стагоддзя. Аналгз матэрыяла паказау, што форма г1старычнага аповеду была давол1 папулярнай у беларус-кай рускамоунай раматстыцы мтулага стагоддзя. Рускамоуныя празат былI адным! з першых, хто звярнууся да г1старычнай тэматык у пасляваеннай беларускай лтаратуры. У рускамоуных г1старыч-ных раманах таго часу атсваюцца падзе1 як нацыянальнай, так I агульнаславянскай г1сторы1 I ахоплгва-ецца працяглы прамежак часу - ад IV да пачатку ХХ стагоддзя. Розныя па стыл11 форме, творы бела-руск1х рускамоуных аутарау (I. Мялы, К. Тарасава, I. Клаза, Э. Скобелева, С. Зайцава, М. Чаргтца) знач-на пашырылI падзейна-тэматычнае поле нацыянальнай г1старычнай прозы.
Ключавыя словы: рускамоуная лтаратура, беларуская лтаратура, г1старычны раман.
Уводзшы. Пстарычны раман, як i пстарычная проза у цэлым, ужо доуп час з'яуляецца адным з самых папулярных жанрау сярод тсьменшкау i чытачоу, акрамя таго, ён захоувае пастаянную даследчыцкую щкавасць з боку навукоуцау. Апошшя, у сваю чаргу, iмкнуцца не проста прааналiзаваць i сютэматызаваць мастацю матэрыял, а i вылучыць жанравыя дамшанты, прапанаваць пэуную унутранаю клаафшацыю.
Асноуная частка. Адным з найбольш дыскусiйных застаецца пытанне вызначэння жанру пста-рычнага рамана. Многiя даследчым (Л. Аляксандрава, I. Варфаламееу, А. Баканау, Г. Ленобль, В. Малина) разглядаюць гiстарычны раман як асобны жанр са сваёй унутрыжанравай класiфiкацыяй. 1ншыя ж лiчаць неправамерным наданне гiстарычнаму раману самастойнага жанравага статусу, таму што ён, ня-гледзячы на своеасаблiвасць тыпалагiчных форм i вялiкую колькасць тэматычных разнавщнасцей, не мае уласнажанравых адзнак, яюя адрознiвалi б яго ад рамана увогуле. Гiстарычны раман - як i ваенны, паль тычны, сацыяльны - усё роуна застаецца раманам. Мы таксама разглядаем як жанравую разнавщнасць.
АсноУнымi прыкметамi гiстарычнага рамана, яюя дазваляюць вылучыць яго з кола шшых разна-вiднасцей жанру, а пстарычную прозу адрознiць ад гарадской, вясковай, авантурнай, з'яуляюцца, па-першае, адлюстраванне гiстарычных падзей i асоб. У прынцыпе, любая пстарычная падзея можа стаць асновай мастацкага твора, аднак часцей за усё у поле зроку аутарау пстарычнай прозы трапляюць пераломныя моманты псторьи, звязаныя са станауленнем дзяржавы, абаронай яе ад ворагау, буйным народным паустаннем, якое пауплывала не толью на лёсы людзей, але i вызначыла, у пэуным сэнсе, лёс крашы. Што ж тычыцца пстарычнай асобы, то, як трапна адзначыла Н. Старыкава, "наяунасць у пстарычнай прозе цэнтральнага героя - рэальнай пстарычнай асобы - прыкмета для жанру дастатковая, але зуам не неабходная" [1, с. 40]. Сапрауды, пстарычных творау, дзе у ролi асноуных дзеючых асоб выступаюць выдуманыя персанажы, а сапраудныя - толью у якасцi другарадных, даволi шмат.
Па-другое, значнай характарыстыкай пстарычнага рамана лiчыцца наяунасць гiстарычнай дыстан-цыi памiж аутарам i эпохай, пра якую ён тша, а таксама (не менш важна) памiж чытачом i эпохай. Як зауважыу I. Варфаламееу, "пстарычным можа быць прызнаны толькi такi раман, у яюм малююцца падзеi i людзi тых пакаленняу, што ужо пайшлi з жыцця, i не можа быць аднесены да такога, калi у iм расказва-ецца пра падзе^ сведкамi i Удзельнiкамi ямх з'яуляюцца людзi, якiя жывуць i цяпер" [2, с. 8]. Таюм чы-нам, у гiстарычным рамане не толью аутар, але i чытач не можа быць сведкам падзей, ямя апiсаны у творы. На думку Дз. Нкалаева, "натуральнай часавай дыстанцыяй, што аддзяляе гiстарычнае мiнулае (а не мшулае увогуле) ад сучаснасцi, трэба лiчыць перыяд, неабходны для змены пакаленняу" [3, с. 482]. I у гэтым выпадку расiйскi даследчык гаворыць пра змену чытацкага пакалення, выключаючы пры гэтым людзей-доугажыхароу.
Трэцяй асаблiвасцю пстарычнага рамана выступае дакументалiзм як фактычная аснова твора. Ме-навiта дакумент (летатсы, успамiны, дзённiкавыя запiсы м^лых эпох, навуковыя працы гiсторыкаУ) пры пшьным вывучэннi i творчым асэнсаванш дазваляе пiсьменнiку, а разам з iм i чытачу, не толью уявiць рэчыуны свет пэунага пстарычнага перыяду, але i наблiзiцца да спасщжэння псiхалогii чалавека мiнулага, атмасферы часу. У адрозненне ад навукоуцау, яюя павiнны прытрымлiвацца толькi фактау,
1 Артыкул падрыхтаваны пры фшансавай падтрымцы БРФФД.
пазбягаючы дадумвання, пiсьменнiк мае большую свабоду. Ён не толькi можа уводзщь персанажау, не зафшсаваных у дакументах, прыдумваць асобныя падзеi, але i адхiляцца ад фактау пстарычнай рэчаю-насцi: парушаць храналагiчную паслядоунасць некаторых падзей, надзяляць пэуныш рысамi характару гiстарычных персанажау цi вылучаць асобныя з iх. Прауда, у таюм выпадку мастацкiя выдумка i домысел не павiнны супярэчыць гiстарычнай праудзе, i пiсьменнiк абавязкова павшен памятаць пра пстарыч-ную дакладнасць i мастацкую праудападобнасць.
Што ж тычыцца тыпалогii гiстарычнага рамана, то тут навукоуцы таксама яшчэ не прыйшлi да нейкага кансэнсусу. Кожны прапаноувае сваю тыпалагiчную мадэль, беручы за аснову тэматычны прын-цып цi розныя змястоуна-структурныя прыкметы. Так, напрыклад, Л. Аляксандрава у аснову падзелу пс-тарычнай прозы прапаноувае пакласщ "суадноснасць галоунага героя з падзеям^ якiя адлюстроуваюцца, а таксама ступень мастацкага домыслу i вымыслу" [4, с. 6] i вылучаць два самастойныя жанры: пстарыч-ны раман, дзе галоуным героем выступае канкрэтная гiстарычная асоба, i раман на гiстарычную тэму (у адрозненне ад раманау пра сучаснасць), дзе расказваецца пра выбиныя пстарычныя падзеi праз лёсы выдуманых персанажау.
У аснову клаафшацьй I. Варфаламеева таксама пакладзена тыпалогiя вымыслу i асобы галоунага героя. Абатраючыся на iх, даследчык вылучае "тры ярка выражаныя жанры": псторыка-рэалктычны, гiсторыка-рамантычны i гiсторыка-нарысавы [2, с. 112]. Сярод творау псторыка-рэалютычнага жанру I. Варфаламееу размяжоувае таксама тры унутрыжанравыя разнавiднасцi: сацыяльна-гiстарычны раман (аповесць), ваенна-пстарычны i рэвалюцыйна-пстарычны раман (аповесць). Псторыка-рамантычны жанр таксама характарызуецца сваёй дыферэнцыяцыяй. Так, у межах гiсторыка-бiяграфiчнага рамана (апове-сцi) лггаратуразнавец вылучае раман-бiяграфiю i гiсторыка-грамадзянскi раман, а псторыка-прыгоднщю раман (аповесць) падзяляе на раман-легенду, раман-паданне, раман-прыпавесць i вычварны раман. Акра-мя таго, сярод творау псторыка-рамантычнага жанру вылучаецца i гiсторыка-бытавы раман.
Да аналiзу праблематыкi i характару асноунага канфлшту звяртаецца Н. Старыкава, вылучаючы у якасщ вядучых тыпау гiстарычнага аповеду гiсторыка-бiяграфiчны, гiсторыка-фiласофскi i псторыка-сацыяльны раманы. Даследчыца лiчыць, што кнуючыя тыпалагiчныя мадэлi "дапамагаюць неяк арыен-тавацца у вялiкай плынi пстарычнай прозы", а Чх разнастайнасць, адрозненне падыходау аутарау толькi падцвярджаюць незавершаны, адкрыты характар жанравай структуры пстарычнага рамана" [1, с. 43]. Сапрауды, гiстарычны раман, як i раман увогуле, трансфармуецца i развiваецца. Ужо дауно страцiлi сваю актуальнасць творы гiсторыка-рэвалюцыйнай тэматыкi i ленiнiаны, а у кола чытацкiх i навуковых штарэ-сау часцей i часцей трапляюць крыптапстарычныя (пра "таемную псторыю") i альтэрнатыунапстарыч-ныя (пра тое, што магло быць, калi б...) раманы [5], яюя знаходзяцца на мяжы гiстарычнай i фантастыч-най прозы. Акрамя таго, апошшм часам да л^ гiстарычных (на нашу думку, неправамерна) далучаюць i ваенныя раманы.
Аб'ектам нашага даследавання у дадзеным артыкуле абраны беларускi пстарычны раман руска-моуных аутарау. Дасюль айчыннай крытыкай аспрэчваецца факт прыналежнасщ рускамоунай лiтаратуры да нацыянальнага прыгожага пiсьменства, пры гэтым вызначальным фактарам у дадзеным пытанш выступае выключна мова напiсання твора. Самi ж творы рэдка трапляюць у кола навуковых штарэсау беларусюх лiтаратуразнауцау.
У 1950-я гады рускамоуныя празаiкi былi аднымi з першых, хто звярнууся да гiстарычнай тэма-тыкi у пасляваеннай беларускай лггаратуры (раман М. Садковiча i Я. Львова "Георгий Скарина" (1951), аповесцi М. Садковiча "Повесть о ясном Стахоре" (1956), I. Клаза "Жарцы" (1955), "Подснежники" (1958) i iнш.). Як вядома, у розн^1я часы актуальн^1я розныя жанры i жанравыя формы, а разам з тым i розныя тэмы. Гэта тычыцца i пстарычнай прозы, на пэуных этапах развщця якой у поле зроку тсьменшкау трапляюць розныя кропкi гiсторыi. У святле сучаснасщ то адны, то друпя гiстарычныя падзеi становяцца важнымi i цiкавымi.
Тэматычная карта рускамоунай пстарычнай прозы другой паловы ХХ ст., адлюстроувае два ас-ноуныя тэматычныя блокi: 1) падзеi, так щ iнакш звязаныя з агульнай гiсторыяй трох "братнiх народау" -беларускага, рускага, украшскага; 2) падзеi уласнай нацыянальнай гiсторыi. Зразумела, што гэты падзел даволi умоуны, так як доуп час гiсторыя у нас сапрауды была агульнай. Аднак гаворка щзе хутчэй не пра самi падзеi, а пра лиаратурную актуалiзацыю агульнага i адметнага у гiстарычным развiццi краiны.
Даволi працяглы час у рускай (яшчэ з XIX ст.) ^ канешне ж, украшскай (асаблiва ХХ ст.) лггарату-рах была вельмi папулярнай тэма казацкага паустання i яго наступствау. Не абышла яна i беларускую рускамоуную лiтаратуру.
Гiсторыя Беларусi багатая на падзе^ а XVII ст., як i Казацка-сялянская вайна (1648-1651 гг.), займае у гэтым сэнсе асаблiвае месца. Як адзначае беларусю гiсторык С. Чаропка, у гэтай вайне "пераплялюя такiя з'явы, як уварванне украшсюх казакоу на Беларусь i грандыёзнае па сваёй сутнасщ сялянскае паустанне, якое стала вышкам злщця сацыяльных, нацыянальных, рэлiгiйных, культурных
супярэчнасцей у адзшы комплекс. Пауднёвая i Усходняя части Вялшага княства Лиоускага - беларускае Палессе i Падняпроуе пераутварылiся у арэну барацьбы памiж двума варагуючымi бакамГ' [6, с. 37].
Менавiта гэтыя падзеi, а дакладней - паустанне 1648 года у палескiм горадзе Пшску гараджан i сялян сумесна з казакамi супраць войскау гетмана Радзiвiла - апiсваюцца у рамане Iллi Клаза "Белая Русь" (1977). У творы аутар даволi рэалктычна i падрабязна паказвае побыт тагачасных жыхароу Полацка i асаблiва Пшска: "Шумен и люден Пинск. Много тут разных цехов - скорняки, ковали, шапочники, седельники, шорники, оружейники, золотари. И все изделия на базаре. Сразу бросилось Алексашке в глаза то, что одёжки здесь люд пошивает по-своему. Порты на разные цвета крашены. Даже красные видал. Рубахи расшиты и сильнее отбелены. Видно, лён здесь получше. А бабы и девки в цветастых сарафанах и кофтах с широкими рукавами, прошитыми шелковыми нитками" [7, с. 27].
У рамане I. Клаза галоУнымi персанажамi з'яуляюцца беларусюя рамеснш, яюя, падтрымлiваючы казакоу, выступаюць супраць Берасцейскай унп i бязбожных падаткау панства, а таксама за тое, каб "есми вовеки вси едино были...- Русские, белорусцы, украинцы..." [7, с. 298]. Мастацкая канцэпцыя у дадзеным выпадку даволi традыцыйная для сацрэалiзму, дзе "галоУнымi персанажамi савецкага гiстарычнага тэатра заусёды былi тры <...> героi: Правщель (улада), Гiстарычная заканамернасць (вобраз улады) i Народныя масы" [8, с. 880]. Пры аналiзе мастацкага матэрыялу Я. Драбенка вылучае галоунае клшэ сацрэалiстычнай лiтаратуры: сялянскiя паустаннi - гэта добра, аднак самi паустанцы не разумеюць сапраудных прычын свайго становшча, а гiсторыя краiны у творах сацрэалiзму "ператварылася у псто-рыю "дружбы народау" [8, с. 887]. Прауда, дзе-нiдзе у рамане I. Клаза прасочваецца сумненне у магчы-масцi будучага дабрабыту, бо "круто и на Руси" [7, с. 299] ды i "казаки про свою землю думают. А на Белую Русь идут не затем, чтобы тебя боронить от панов. Чужими руками жар грести надумали. Туго им - сюда подались. Кончится война, и уйдут к себе в степи. А тут хоть пропади пропадом!" [7, с. 37]. Аднак гэтыя думю не спыняюць галоуных герояу у iх барацьбе, якая для мнопх заканчваецца трапчна.
Казаю выступаюць цэнтральнымi персанажамi i у гiстарычных раманах рускага тсьменшка Беларусi Iвана Мялы "Принада" (1982) i "Овсяный бунт" (1986), творах даволi цiкавых у стылютычным плане. Асаблiва гэта тычыцца рамана "Принада", дзе назiраецца схiльнасць аутара да фантасмагорыi i гратэску, пэуная фрывольнасць.
У рамане разам з казакамi дзейнiчаюць i беглыя палешую, а само дзеянне - як "Принады", так i "Овсяного бунта" - адбываецца на радзiме тсьменшка, у расшсюм горадзе Старадубе (Бранская воб-ласць). Твор па сваiм стылi вельмi нагадвае украiнскi хiмерны раман, якi быу асаблiва папулярны у 70-80-ыя гады мшулага стагоддзя, а назву атрымау ад '^мернага рамана з народных вуснау" А. Iльчанкi "Козацькому роду нема переводу, або ж Мамай i чужа Молодиця" (1958).
Цэнтральная щэя гiстарычных творау I. Мялы у многiм тоесная мастацкай канцэпцыi рамана "Белая Русь" I. Клаза. Так, героi першага разумеюць, што "вся разбогатевшая войскова старшина... разбогатела не оттого, что сами работали в поле, а народ свой украинский до нитки раздевали" [9, с. 140], i улады клапоцяцца толью пра свой дабрабыт, а пан усюды аднолькавы: што "по ту сторону Сожа, что по эту -два лаптя пара!" [10, с. 157]. Аднак, калi у "Принаде" сяляне толью у фшале пераконваюцца у нязмен-насцi i несправядлiвасцi улад, то палешукi I. Клаза ужо на пачатку твора ведаюць, што расшсм цар шчым не лепшы за польскага караля. Вырашальным фактарам у дадзеным выпадку пры далучэнш да паустаушых казакоу выступае праваслауная вера. Менавiта яна, на думку аутарау, была непарыунай по-вяззю памiж беларускiм, украшсюм i рускiм народамi у тыя часы.
Пытаннi веры уздымаюцца i у рамане Эдуарда Скобелева "Мирослав, князь Дреговичский: Дума о минувшем" (1979). Тут, як i у мнопх пстарычных раманах савецкай эпох^ дзеянне адбываецца у часы Юеускай Русi Х стагоддзя, аднак пераважна на беларусюх землях. У аснову сюжэта пакладзены падзеi рэлiгiйнай вайны, якую выклiкала хрышчэнне Русi князем Уладзiмiрам. Як зауважыу гiсторык Н. Сташ-кевiч у рэцэнзii на раман, "Скобелеу - першы, хто выступае з мастацкай вераяй псторыи дрыгавiчау" [11, с. 173], у той час, калi яшчэ не з'явшася спецыяльнае шырокае даследаванне, прысвечанае гэтаму пытанню.
Паводле формы раман Э. Скобелева уяуляе сабой лиаратурную i тэксталагiчную мiстыфiкацыi. У пер-шым выпадку мы маем справу са старажытным рукапiсам канца Х ст., прауда, апрацаваным спецыялк-там. Гэтая праца назiраецца не толью па грунтоуных гiстарычных, этнаграфiчных каментарыях, якiя ста-новяцца неад'емнай часткай рамана, але i па устауках асобных слоу у тэксце, указанш пропускау пашко-джаных i таму нечытабельных месцау. Асаблiвасцю рамана з'яуляецца i яго стылiзаваная пад старасла-вянскую мова. Гэта крыху ускладняе чытанне i успрыманне тэксту, тым больш для непадрыхтаванага чытача. Аднак асаблiвасць аутарскай задумы патрабуе менавиа такога формавыяулення.
"Па меры сваiх сiл я iмкнууся узнавiць пстарычную прауду" [12, с. 425] - прызнаецца Э. Скобелеу. Для гэтага, вщаць, ён прапаноувае нам, чытачам, iншы погляд на падзеi таго часу, шшую - альтэрнатыу-ную - псторыю. Выкарыстоуваючы прыём iмiтацыi мемуарау, пiсьменнiк стварае псiхалагiчны эфект прысутнасщ субяседнiка-апаведача. Мы перажываем хрышчэнне Руа разам з чалавекам, якога прымуша-юць адступiцца ад сваёй веры, i глядзiм на усё вачамi не хрысцiянiна-вернiка, не манаха, а язычшка,
у якога ёсць свой погляд на тое, што адбываецца вакол. Аутар дазваляе нам паглядзець на вядомыя падзеi i пстарычных асоб у шшым ракурсе - тое, што традыцыйна лiчылася дабром, у рамане выступае злом: прызнаныя Праваслаунай Царквой святымi князь Уладзiмiр i княгiня Вольга - вераломнымi злачынцам^ княгiня Рагнеда (сiмвал гордасцi i патрыятычнай вернасцi у нацыянальнай мiфалогii) - разбэшчанай вераадступнiцай.
Э. Скобелеу прапаноувае i свае версii вядомых фактау. Так, у адрозненне ад агульнадзяржауных летапiсау, гiсторыю славянства ён вядзе ад сына бапш Магожы Скалона i яго сыноу - Чэсна, Лузга i Подла. Акрамя таго, чытач становiцца сведкам вераломнага забойства князя Алега i выдумвання афщый-най версii пра укус змя^ што выпаузла з магшы памерлага каня. Зусiм па-iншаму малюецца i гiсторыя выбару веравызнання князем Уладзiмiрам, якi толькi прыкiнууся аслеплым, а пасля хрышчэння цудоу-ным спосабам вылечыуся.
Таюм чынам, у чытача з'яуляецца магчымасць (цi iлюзiя такой) пранiкнуць у псторыю знутры i паназiраць за працэсам яе "натсання". Нягледзячы на пэуныя элементы постмадэрнiсцкай паэтыкi, асаблiвая увага у рамане Э. Скобелева надаецца праблемам этычнага выбару, грамадзянскай актыунасцi, маральнай устойлiвасцi асобы.
Гэта ж тычыцца i гiсторыка-прыгоднiцкага рамана "Свидетель: Записки капитана Тимкова" (1987; часотсная публiкацыя - 1986), яю, як i папярэднi твор аутара, таксама мае форму стылiзаваных успамь нау. Аднак дзеянне на гэты раз адбываецца ужо пераважна у сталiцы Расiйскай iмперыi другой паловы XVIII ст., калi на чале вялшай дзяржавы непрацяглы час знаходзiуся Пётр II.
Галоуны герой, ён жа i апавядальнiк, капiтан Щмкоу становiцца не толькi сведкам палиычнай змовы супраць iмператара, але i актыуным абаронцам дзяржауных iнтарэсау. Ён выкрывае антыдзяржау-ную дзейнасць масонау, да апошняга моманту, як можа, баронщь iмператара, якi для каштана быу уваса-бленнем Айчыны ("Не Пётр Фёдорович вовсе лежал бездыханным - лежало простёртое ниц бедное отечество моё" [13, с. 297]). Аднак, нягледзячы на свае актыуныя дзеянш, герой не здолее перамагчы аб-ставшы i змянiць ход псторыи.
У дадзеным творы элементы дэтэктыва i палiтычнага рамана даволi удала упiсваюцца у прыгод-нщкую фабулу, дзе да таго ж прысутшчае i любоуная гiсторыя. У палггычнай мастацкай лiтаратуры, па назiраннях украiнскага даследчыка Е. Полудзеня, абавязкова прасочваецца Чдэалапчнае процiстаянне дзвюх сютэм" [14, с. 54], а канфлкт "мае яскрава выражаны антаганiстычны характар, дзе адбываюцца сутыкненнi сацыяльных, щэалапчных, палiтыка-светапоглядных iдэй" [14, с. 53]. У рамане Э. Скобелева "Свидетель" нешматлшае кола патрыётау (капiтан Щмкоу, князь Матвееу) спрабуюць перашкодзiць масонам атрымаць рэальную уладу i тым самым змянiць сацыяльную палиыку краiны, дзе i так "хозяйства разорены оттого что вконец разорён холоп. Уж коли на Руси холоп поднимает топор на господина, знать, достиг он крайности и не осталось ему более надежды..." [13, с. 119]. Аднак гэтыя намаганш аказваюцца марнымь I нават Пётр II не здольны кардынальна змянщь што-небудзь у сваёй дзяржаве: "Но государь, хотя и полагал себя независимым от них [масонау - В. П.], слишком привык к чужим льстивым и хвалебным советам и уже не мог принять собственное, никем не одобренное решение. Слишком возвысившийся господин оказался, как всегда, рабом своих рабов" [13, с. 261].
Матыу улады з'яуляецца скразным i у рамане Канстанцша Тарасава "Погоня на Грюнвальд" (у ча-сотснай публкацыи 1980 г. i у асобных выданнях да 1992 г. падаецца як аповесць). Аднак у дадзеным выпадку ён разглядаецца пераважна у маральна-этычным i фiласофскiм аспектах, на яюя i робiцца асноу-ны акцэнт. У творы два галоуныя героi (Андрэй Iльiнiч i Вiтаут) i адпаведна дзве сюжэтныя лiнii, якiя па-дзяляюць уах персанажау на два умоуныя блою - улада i народ. У крытычныя для дзяржавы моманты (у творы гэта Грунвальдская бiтва) гэтыя сшы здольн^1я аб'яднацца i дзейшчаць як адно цэлае на карысць агульнай справы. I чым мацнейшай, як паказау К. Тарасау, была повязь, тым больш драматычным з'яуляецца разрыу, якi мае непрыемныя наступствы, i перш за усё, для народа.
Што ж да улады, то у творы яе вобраз атрымауся даволi каларытным i шматаспектным, дзякуючы раскрыццю сутнасцi характарау Вiтаута, Ягайлы, Кейстута, Сiгiзмунда, вялшага магiстра Ордэна Юнгiнгена. Вельмi часта гэтая сутнасць рэалiзуецца праз персанальнае прадстауленне герояу сродкамi унутранага маналогу i няуласна-простай мовы, а таксама праз характарыстыю iншых персанажау. Так жонка Виаута, Ганна, перажываючы смерць сваiх дзяцей, прыходзiць да высновы, што "прогневали они бога, она и князь, бог никогда не доверит им детскую душу. Вы хотели власти, скажет бог, рвались к власти, всем жертвовали ради неё - так насладитесь своим властвованием! Но цену за такую радость вы назначили сами - дети. Отдали их в залог врагу; враг уничтожил ваш залог. Вы знали, что рискуете их жизнями. Забудьте о них и радуйтесь тому, что получили за них, - всеобщему подобострастью. Зачем вам дети, если муж твой не любит детей? Он грешен навечно, он - Ирод, на нём несмываемый грех детоубийства. Или не князь Витовт приказал зарезать сто псковских младенцев? И нашлись душегубы, и выполнили веление, и сто детских сердечек замерли, разорванные калёным железом" [15, с. 174].
Разам з пытаннем ахвяры дзеля улады К. Тарасау узняу i праблему пакарання, якое абавязкова павiнна прыйсщ за злачынствы, наумысныя цi не. "...А как наших посекли в городе, когда Ольгу убили, стыд меня стал мучить, Андрей. Коложа в уме стоит, - прызнаецца адзш з персанажау рамана. - И мы ведь коложан мордовали. Аки звери бешеные носились, кровь, как воду, пускали. Я сам, вот этой рукой, беззащитных людей с коня сек. Может, тоже чью-то невесту. Воздалось мне" [15, с. 183]. Таюм чынам, у пстарычным рамане "Погоня на Грюнвальд" мы можам назiраць не толью дэталёвае атсанне пстарыч-ных падзей i прысутнасць гiстарычных асоб, але i псiхалагiчную заглыбленасць у распрацоуцы вобразау. I, па трапным назiраннi В. Шынкарэнка, падобная "канцэнтрацыя дзеяння на духоуным свеце герояу не выключае насычанасцi прасторы аповесцей i рамана празака дакладнымi гiстарычнымi фактамi i дэта-лямi, побытавымi, тапанiмiчнымi i тапаграфiчнымi рэалiямi" [16, с. 80].
Праблема улады i ахвяравання падымаецца i у гiстарычным рамане-былiне Сяргея Зайцава "Побеждая - оглянись" (1986), дзе супрацьпастауляюцца славянсю правадыр Бож i кёнiнг готау Германарых, якiя таксама ахвяруюць сваiмi сынамi (цi гатовыя ахвяраваць, як Бож). Аднак матывы, якiя iх штурхаюць на гэта, розныя. Так, Германарых жорстка карае сына, помсцячы за ганьбу (жонка Германарыха здрадж-вае мужу з ягоным сынам Рандверам i спрабуе разам з iм збегцi у краiну антау). А Бож гатовы ахвяраваць спадкаемцам, каб уратаваць ад гiбелi сваiх падданых. Менавiта праз матывацыю раскрываецца сутнасць двух уладароу: жорсткага i бязлиаснага Германарыха i мудрага i справядлiвага Божа.
Апiсваючы у сваiм творы прамiнулае (далетапiсныя часы), звычайна шсьменшк вымушаны абат-рацца на асобныя навуковыя рэканструкцыi археалагiчных знаходак ^ у большай ступенi, на ненавуко-выя крынiцы: мову i вусную народную творчасць. Дзеянне рамана С. Зайцава "Побеждая - оглянись" адбываецца на беларусюх землях IV стагоддзя нашай эры. Звестак пра далетатснае мшулае усходнiх славян захавалася вельмi мала. Напрыклад, аутары навукова-папулярнай кшп "Беларусь далетапiсная" I. Маслянiцына i М. Багадзяж, сярод асноуных крынщ называюць кнiгi Герадота, асобных арабсюх пада-рожнiкау, "Гетыку" гоцкага псторыка VI стагоддзя Iярдана, "Магiлёускую хрошку", "Вiцебскi летапiс", "Вялесаву кнiгу" (сапрауднасць якой аспрэчваецца некаторымi навукоУцамi), а таксама народны эпас: германскую "Сагу аб Тыдрыку Бернсюм" i русюя былiны [17]. На Беларусi вядомы толькi адзiны запiс гэтага жанру ("Пра !ллю Мурамца, вызвалiцеля Себежа"), зроблены на беларуска-рускiм памежжы. Аднак асобныя былшы змяшчаюць звесткi пра беларусюя землi i беларускiх князёу.
Аутарская ж мадыфiкацыя рамана, вщаць, можа тлумачыцца не столькi жаданнем "лшвщаваць прабелы" беларускай народнай этчнай традыцыi, колькi спробай абгрунтаваць своеасаблiвую паэтыку твора, дзе рэалiстычнымi падаюцца бiтвы з пачварамi i мапчныя пераутварэннi. Такое блiзкае суседства рэальнага з казачным i мiстычным з'яуляецца характэрным для народнага эпасу. Геналапчнай рысай былiны, паралельна з пстарычнай рэальнасцю, фалькларысты адзначаюць i "наяунасць густога пласта фантастыкi, мiфалагiчных рэмшюцэнцый, слядоу магii i анiмiзму" [18, с. 24], што так щ шакш адлюст-равана i у рамане "Побеждая - оглянись".
Да пстарычных раманау можна аднесцi раман (у асобным выданнi 1988 года прызентуецца як аповесць) Мiкалая Чарпнца "Приказ № 1" (1985), у яюм распавядаецца пра падзеi напярэдадш кастрыч-нiцкай рэвалюцыi 1917 года, а дакладней - пра аргашзацыю беларускай працоунай мiлiцыi. Аднак жа-данне аутара паказаць як паусядзённасць новастворанай мiлiцыi (першыя справы i цяжкасцi, з якiмi давя-лося сутыкнуцца), так i падзеi, што гэтаму папярэднiчалi (падпольная рэвалюцыйная дзейнасць як у тага-часным Мшску, так i на фронце) не было якасна рэалiзаваным. Гэта, у першую чаргу, праявiлася у сю-жэтна-кампазiцыйнай разрозненасцi твора, дзе галоуны герой Мiхайлау-Фрунзе паступова адыходзiць на задш план i амаль не дзейшчае - а толькi час ад часу згадваецца - у развщщ дзеяння. Гэтая частка пада-ецца больш удалай, яна ж дазваляе ахарактарызаваць твор як псторыка-мшцэйсю раман.
Заключэнне. Такiм чынам, у беларускай рускамоунай раманiстыцы другой паловы мiнулага стагоддзя форма пстарычнага аповеду была даволi папулярнай. Творы гэтай групы ахоплiваюць працяглы прамежак часу - ад IV да пачатку ХХ стагоддзя - i атсваюць падзеi як нацыянальнай, так i агульнасла-вянскай гiсторыi. Розныя па стылi ("хiмернасць" I. Мялы, псiхалагiзм К. Тарасава, кананiчны сацрэалiзм I. Клаза) i форме ("дума о минувшем" i запiскi Э. Скобелева, раман-былша С. Зайцава, псторыка-мiлiцэйскi раман М. Чаргiнца), творы рускамоуных аутарау не толькi пашыраюць падзейна-тэматычнае кола нацыянальнай гiстарычнай прозы, але i робяць яе больш разнастайнай у лггаратуразнаучым аспекце.
Л^АРАТУРА
1. Старикова, Н. Н. Исторический роман. К проблеме типологии жанра / Н. Н. Старикова // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 9, Филология. - 2007. - № 2. - С. 39-48.
2. Варфоломеев, И. П. Советская историческая романистика: проблемы типологии и поэтики / И. П. Варфоломеев. - Ташкент : «УКИТУВЧИ», 1984. - 112 с.
3. Николаев, Д. Д. Русская проза 1920 - 1930-х годов: авантюрная, фантастическая и историческая проза / Д. Д. Николаев ; отв. ред. О.Н. Михайлов. - М. : Наука, 2006. - 688 с.
4. Александрова, Л. П. Русский советский исторический роман и вопросы историзма литературы социального реализма : автореф. дис. .. .д-ра филол. наук: / Л. П. Александрова ; Киев. гос. ун-т им. Т. Г. Шевченко. - Киев, 1974. - 52 с.
5. Лобин, А. М. Повествовательное пространство и магистральный сюжет современного историко-фантастического романа [Электронны рэсурс] / А. М. Лобин. - Ульяновск : УлГТУ, 2008. - 132 с. -Рэжым доступу: http://venec.ulstu.ru/lib/disk/2008/Lobin.pdf - Дата доступу: 02.08. 2010.
6. Чаропка, С. А. Гiстарыяграфiя Казацка-сялянскай вайны 1648 - 1651 гг. на Беларус / С. А. Чароп-ка // Изв. Гом. гос. ун-та им. Ф. Скорины. - 2006. - № 2 (35). - С. 37-44.
7. Клаз, И. Белая Русь. / И. Клаз. - Минск : Маст. лп\, 1977. - 304 с.
8. Дробенко, Е. «Занимательная история»: исторический роман и социалистический реализм / Е. Дробенко // Соцреалистический канон : сб. ст. под общ. ред. Х. Гюнтера и Е. Дробенко. - СПб : Академический проект, 2000. - С. 874-895.
9. Мяло, И. Овсяный бунт / И. Мяло. - Минск : Маст. лгт-ра, 1986. - 318 с.
10. Мяло, И. Принада / И. Мяло. - Минск : Маст. лгт-ра, 1982. - 271 с.
11. Сташкевич, Н. Дреговичи: легенда и быль / Н. Сташкевич // Неман. - 1980. - № 12. - С. 172-175.
12. Скобелев, Э. Мирослав, князь Дреговичский: Дума о минувшем / Э. Скобелев. - Минск : Маст. лира, 1979. - 432 с.
13. Скобелев, Э. Свидетель: (Записки капитана Тимкова) / Э. Скобелев. - Минск : Маст. лгт-ра, 1987. -303 с.
14. Полудень, С. О. Публщистичне начало в полгшчному ромаш 70-80-х роюв / С. О. Полудень // Радянське лггературознавство. - 1985. - № 10. - С. 51-57.
15. Тарасов, К. И. Погоня на Грюнвальд / К. И. Тарасов. - Минск : ПКМП «Оракул», 1992. - 288 с.
16. Шынкарэнка, В. К. Нястомных пошукау дарога: Праблемы паэтыю сучаснай пстарычнай прозы / В. К. Шынкарэнка. - Мшск : Белар. навука, 2002. - 208 с.
17. Маслянщына, I. А. Беларусь далеташсная: пстарычныя нарысы / I. Маслянщына, М. Багадзяж. -Мшск : Лгт-ра i маст-ва, 2010. - 224 с.
18. Восточнославянский фольклор : слов. науч. и нар. терминологии / Редкол.: К. П. Кабашников (отв. ред.) [и др.]. - Минск : Навука i тэхшка, 1993. - 478 с.
Пастушу 19.03.2019
GENRE-STYLISTIC VARIETY OF HISTORICAL NOVEL IN BELORUSSIAN RUSSIAN-LANGUAGE LITERATURE IN THE LATE TWENTIETH CENTURY
V. PALUKOSHKA
The article deals with main principles and methods of historical prose, genre particularities and topics of Belorussian historical novel in the late twentieth century. Analysis of material proved that historical narration was very popular in Belorussian Russian-language literature of the past century. Russian-language novelists were the first to appeal to historical subject in postwar Belorussian literature. The facts of both national and common-slavic history are described in Russian-language historical novels of the time and long-drawn interval from IV till early XX centuries is comprised. Different in style and form compositions of Belorussian Russian-language authors (I. Myalo, K. Tarasov, I. Klaz, E. Skobelev, S. Zaycev, N. Cherginec) expanded substantively event-subject area of national historical prose.
Keywords: Russian-language literature, Belarusian literature, historical novel.
