CC BY
6ПЕДАГОГИКА
УДК 94 (476) + 94 (47)
ДЗЯРЖАУНАЯ ПАЛГГЫКА РАСШСКАЙ ШПЕРЬП У ДАЧЫНЕНН1 ДА 1ДЭАЛАГ1ЧНАЙ НАК1РАВАНАСЦ1 Г1СТАРЫЧНАЙ АДУКАЦЫ1 БЕЛАРУС1 У АПОШНЯЙ ЧВЭРЦ1 XIX - ПЕРШАЙ ЧВЭРЦ1 XX стст.
С.М. Б1ТЧАНКА (Акадэмш паслядыпломнай адукацьп, Мтск)
Раскрываюцца канцэптуальныя асновы iнтэрпрэтацыi гкторьп Беларуы i паказана эвалюцыя дзяржаунай палтык Растскай ¡мперып у дачыненнi да iдэалагiчнай накiраванасцi гктарычнай адукацый Пауночна-Заходняга краю у апошняй чвэрцi XIX - першай чвэрцi XX стст. Разглядаюцца гiсторыка-iдэалагiчныя канцэпцып: заходнерус1зм, тэорыя краёвасцi, беларуская нацыянальная iдэя. Аналiзуецца дзяржауная nалiтыка у дачынент да вучэбнай лтаратуры, прызначанай для пачатковых i сярэдтх навучальныхустаноу. Адлюстра-ванне гкторый Беларуd у вучэбна-гктарычнай лтаратурыразглядаецца па крытэрыi гiсторыка-iдэалагiчнага стаулення яе аутарау да прызнання або не прызнання гiстарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасцi бела-рускага народа. Вызначаны кан^пцый, ятя адмаулялi гктарычнасць i дзяржаваутваральную суб'ектнасць бе-ларусау i тыя кан^пцый, якя яе сцвярджалi.
Ключавыя словы: гiсторыка-iдэалагiчныя кан^пцый гкторый Беларусi, адукацыйная палiтыка Растскай 1.мперый, вучэбна-гктарычная лтаратура на узроунях пачатковай i сярэдняй адукацый.
Уводзшы. У апошняй чвэрщ XIX - першай чвэрщ XX стст. у Расшскай 1мперыи завяршаецца фармiра-ванне псторыка-щэалапчных канцэпцый штэрпрэтацьи псторьи Беларуа, яюя паyплывалi на развщцё пстарыч-най адукацыь Разам са 3Me^Mi у дзяржаунай палпыцы i поглядах навуковай супольнасщ адбываецца зместавая эвалюцыя адлюстравання беларускага гiстарычнага мiнулага у праграмна-метадычнай, вучэбна-метадычнай, навучальнай i дапаможнай лггаратуры, якая прызначалася для выкарыстання ва установах пачатковай i сярэдняй адукацыи Беларусi. Ва Урадзе Расiйскай 1мперыи усё больш пашыралася разуменне, што вучэбная дысцыплiна "Айчынная псторыя" з'яуляецца адным з галоуных фактарау, яюя уплываюць на фармiраванне нацыянальнай самасвядомасщ грамадзянiна расiйскай дзяржавы. Мiнiстэрствам народнай асветы надавалася значная увага якасщ зместавага напаунення вучэбна-гiстарычнай лiтаратуры. I гэта тлумачылася тым, што менавиа вучэбна-гiстарычная лiтаратура i канцэптуальныя асновы яе зместавага напаунення маюць велiзарны вучэбна-выхаваучы патэнцыял педагагiчнага уздзеяння праз адукацыйны працэс на фармiраванне нацыянальнай самасвядомасцi вуч-няу. Вучэбна-выхаваучая каштоунасць гiстарычнага навучання паступова усё больш усведамлялася i асэнсоува-лася тагачаснай педагапчнай навукай.
Асноуная частка. Рэакцыйныя палпычныя перамены, у тым лшу i у пстарычнай адукацып, былi выклiканы забойствам iмператара Аляксандра II. Пасля гвалтоунай смерцi цара на трон устуту яго сын. Час валадарання iм-ператара Аляксандра III (1881-1894) стау перыядам умацавання самадзяржауя. 29 красавiка 1881 г. iм быу падпiсаны "Манифестъ о незыблемости самодержавiя": "О призывЬ всЬхъ вЬрныхъ подданныхъ къ служенiю вЬрою и правдою Его Императорскому Величеству и Государству <...>". Сiстэма поглядау Аляксандра III грунта-валася на прынцыпах тэорыi афiцыйнай народнасцi. У гэтай сувязi ён вызначыу перад сабой пэуныя палпычныя задачы: "оберегать чистоту "вЬры отцовъ", укрЬплять незыблемость самодержавiя, развивать русскую народность" [14, с. 1]. Гэтыя прынцыпы былi пакладзены у аснову урадавай адукацыйнай дзейнасцi, а гiсторыка-iдэалагiчная канцэпцыя заходнеруазму атрымала далейшае развiццё. Урад л1чыу, што сiстэма адукацыi павiнна быць гарантам палиычнай i сацыяльнай стабшьнасщ у грамадстве. Пачаткам рэалiзацыi вызначаных мэтау сталi "Высочайше утвержденныя правила о церковно-приходскихъ школахъ" ад 13 чэрвеня 1884 г., якiя быта накiраваны на зама-цаванне вялшарускай самасвядомасцi. На указе Аляксандр III уласнаручна натсау наступны тэкст: "НадЬюсь, что приходское духовенство окажется достойнымъ своего высокаго призванiя въ этомъ важномъ дЬлЬ" [13, с. 372]. У апошняй чвэрщ XIX ст. былi абвешчаны iдэалы народнай школы. Паводле iх, як адзначае К.П. Пабеданосцау, школа павiнна вучыць не толью "читать, писать и считать, но въ нераздЬльной связи съ этимъ, учить знать Бога и любить Его и бояться, любить Отечество, почитать родителей" [9, с. 83].
Аднак нягледзячы на афщыйныя щэалапчныя устаноую у гэты час працягваецца працэс эвалюцыi бела-рускай самасвядомасщ: ад пстарычнай да нацыянальнай. Зараджэнне i пачатак канцэптуальнага афармлення бе-ларускай нацыянальнай iдэi распачынаецца з асветнiцкай i адукацыйнай дзейнасщ айчынных народшкау у Санкт-Пецярбургу. Гэтаму садзейшчала выданне часопiса "Гоман" (1884). У першым нумары часопiса выразна сцвярджалася: "Мы - бЬлорусы и должны бороться за мЬстныя интересы бЬлорусскаго народа и федеративную автономю страны" [3]. Адзначалася, што беларусю народ на працягу усёй сваёй псторыи пратэставау супраць
спробау палашзацыи i руафкацыь Сама ж неабходнасць незалежнасщ вышкае з усведамлення народам свайго адрознення ад суседзяу [3]. Падкрэслiвалася, што беларускi народ адчувае сваё аргашчнае адзiнства i адрознiвае свае штарэсы ад штарэсау "польсюх i вялкарасшсюх". У гэтай сувязi заяулялася аб законных правах беларусау на самастойнае i раунапраунае становiшча у "агульнай славянскай сямТ'. Паводле канцэпцыи, беларусы з'яуляюцца асобным самастойным народам i нацыяй. Абвяшчалася iснаванне самастойнага беларускага этнасу як "асобнай галiны славянскага племеш". Гэта быу першы у гiсторыi тэкст, у яюм паняццi "беларусы", "народ" i "краша" былi пастаулены у адзiн сэнсавы шэраг. У часотсе, як падкрэслiвае 1.А. Марзалюк, прадстаунш бела-рускай iнтэлiгенцыi сцвярджаюць сам факт кнавання свайго народа i яго права на дзяржаунасць у выглядзе федэрацыi з Расiяй: "Гаворка iшла пра дзяржаунасць менавiта Беларуа, а не ВКЛ альбо, напрыклад, Рэчы Пас-палiтай. Наша краша уяуляецца як асобны суб'ект, яю мае роуныя правы, уласную пстарычную традыцыю" [8, с. 38]. Сутнасць гэтай канцэпцыи дазваляе вызначыць разуменне аб тым, што гэты псторыка-щэалапчны наюру-нак стау пятым крокам на шляху усведамлення i канцэптуальнага афармлення пстарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасщ беларусау.
У 1880-1890-х гг. з немалымi перашкодамi прабiваецца беларуская штэлтенцыя, якая выходзiла з сялянскага асяроддзя, з мяшчанства, з асяроддзя шляхты. Нямала намаганняу каштавала першым яе прадстаушкам прайсцi праз суровыя пмнази Вiленскай навучальнай акругi, каб затым прабiваць сабе дарогу ва ушверсггэцмх гарадах. Такая сiтуацыя яскрава праявшася у часы кураторыi папячыцеля М.А. Серпеускага (1869-1899), якi не любiу людзей з народа i наогул нават сцярогся беларусау. Аднак беларусы усё ж прабiвалiся ва ушверсггэты, а пасля заканчэння вучобы вярталкя у родны край, дзе працавалi у якасцi настаунiкау, сакратароу статыстычных камiтэтау. М.А. Сергiеускi не давау працоуных месцау беларускiм ураджэнцам, а калi давау, то толькi заняпалыя месцы. Прызначыушы на працу настаушка-беларуса трымау яго у падазрэнш i з непрыязнасцю ставiуся да уах, хто выказвау цiкавасць да навуковага вывучэння Беларусi [4]. Амаль да канца 1890-х гг. мясцовым людзям, якiя стаялi на дзяржаунай службе, але не былi заузятыЕШ прыхiльнiкамi афiцыйнай дактрыны, цяжка было шсаць пра "ПаУночна-Заходнi край". Аднак некаторым прадстаунiкам iнтэлiгенцыi атрымалася выдаць навуковыя матэрыялы, за што яны былi у ганеннi ад навучальнай акруп. Але нягледзячы на усе цяжкасщ, як зауважыу М.В. Доунар-Запольсм, беларуская самасвядомасць працягвала фармiравацца: "Сша рэчау, i моцнае беларускае нацыянальнае пачуццё бралi сваё i прабiвалi праломы у гэтым афiцыйным антагашзме да усяго беларускага, часам прыстасоувалкя да агульнага тону. Часам светачы беларускага адраджэння выяулялiся у далечыш ад радзiмы" [4, с. 448].
У апошшм дзесяцiгоддзi XIX ст. у адукацыйны працэс устаноу пачатковай i сярэдняй адукацыi Вiленскай навучальнай акруп уводзщца вучэбна-гiстарычная лiтаратура, створаная не тольш велiкаросамi, але i беларусамi. Сярод вучэбных кнiг мясцовых аутарау асаблiва вылучаюцца падручнiкi i вучэбныя дапаможнiкi, створаныя Арсенiем Турцэвiчам: "Хрестоматiя по исторiи Западной Россш. Учебное пособiе для учениковъ старшихъ классовъ среднихъ учебныхъ", "Русская исторiя въ связи съ исторiей Великаго княжества Литовскаго: Курсъ III класса гимназш и реальныхъ училищъ", "Русская исторiя въ связи съ исторiей Великаго княжества Литовскаго: Курсъ городскихъ и уЬздныхъ училищъ", "Краткiй учебникъ Русской исторш для приходскихъ училищъ".
З 1891 г. яны былi паступова ухвалены Вучоным камiтэтам Мiнiстэрства народнай асветы да выкарыстання у адукацыйным працэсе. У ¿х зместавым напауненш быу адлюстраваны вобраз гiстарычнага мшулага Беларусi. Аутар сцвярджау, што вялтя князi ВКЛ былi не стольм лiтоУскiмi, колькi рускiмi, i давау штэрпрэтацыю беларускай гiсторыi, грунтуючыся на псторыка-щэалапчнай канцэпцыi "заходнерусiзму" [22, с. 118].
Пасля смерщ iмператара Аляксандра III на трон устушу яго сын Мшалай II (1894-1917), яю быу прыхшь-нiкам дзяржаунай палиым свайго бацькi. У гэтай сувязi працяглы перыяд умацавання самадзяржауя працягнууся i надалей. 20 кастрычнiка 1894 г. Мшалай II падпiсау машфест, у якiм упершыню звярнууся да "<....>.. .возлюбленнаго народа НАШЕГО, и да не забудетъ онъ, что сила и крепость святой Руси - въ ея единенш съ НАМИ и въ безпредЬльной НАМЪ преданности. МЫ же. ..<....>.. ,пр1емлемъ священный обЬтъ пе-редъ Лицомъ Всевышняго всегда имЬть единою цЬлью мирное преуспЪяше, могущество и славу дорогой Россш и устроеше счастья всЬхъ НАШИХЪ вЬрноподданныхъ" [15, с. 1]. Мiкалай II ажыццявiу шэраг мерапрыемствау, накiраваных на падтрымку царкоУна-прыходскiх школ, якiя былi створаны уладамi i праваслауным духавенствам з мэтай руафшацыи мясцовага насельнщтва ды замацавання вялiкарускай са-масвядомасщ. У адукацыйны працэс было уведзена чытанне на рускай мове малггвы "За Государя Императора". Вучнi былi абмежаваны цi увогуле пазбаулены магчымасщ вывучаць гiсторыю свайго народу.
Падручшю Арсешя Турцэвiча
Эвалюцыя урадавай палпъш у галше адукацыи на Беларусi паказвае, што у вышку актыунай руафшацыи да пачатку XX ст. агульнаадукацыйная сютэма была канчаткова перабудавана у адпаведнасщ з палiтычнымi i iдэалаriчнымi iнтарэсамi самадзяржауя. Але насуперак мэтам Ураду палггыка руафшацыи, як адзначае С.В. Снапкоуская, наадварот выклшала абуджэнне нацыянальнай самасвядомасщ беларусау i пошук уласнай сютэмы нацыянальнай школы [17, с. 32, 34]. У 1896 г. быу выдадзены падручшк "Книга для чтешя въ народныхъ училищахъ СЬверо-Западнаго края", якi быу дапушчаны Вучылшчным саветам пры Свяцейшым Сiнодзе для выкарыстання у царкоуна-прыходсюх школах i школах граматы. У гэтай кшзе, як адзначае С.В. Снапкоуская, вызначауся змест навучання у пачатковых школах Беларуа канца XIX - пачатку XX стст. Галоунай мэтай кшп было выхаванне падрастаючага пакалення у духу праваслауя i пакорнасцi рускаму самадзяржаую, а таксама ука-раненне у свядомасць беларускiх дзяцей вдэ^ што яны з'яуляюцца спрадвечна рускiмi [17, с. 27]. Паводле та-гачасных падручнiкау гiсторыi, на зыходзе Х1Х стагоддзя адбывалася аднауленне рускай народнасщ у беларускiм краi: "<...> нашъ родной край, перенеся трехсотлЬтнш перiодъ польско-католическаго ига, дышитъ теперь всею полнотою свободной русской жизни. Въ настоящее время на всЬмъ пространств^ Западной Россш всюду слышится Русская рЬчь, вездЬ возвышаются православные храмы, въ которыхъ прославляется имя Божiе по уставамъ Православной церкви; повсюду разсЬяны различныхъ типовъ училища, въ которыхъ нововырастаю-щее поколЬше прiучается любить свою православную вЬру, своего Батюшку-Православнаго Царя и свой родной русскш народъ" [5, с. 35].
У пачатку ХХ ст. беларуская нацыя устутла у заключны перыяд свайго станаулення. Менавiта у гэты час працэс фармавання нацыянальнай самасвядомасщ пераходзщь у другую фазу - стадыю нацыянальнай агiтацыi, пачаткам якой можна лiчыць 1902 год, калi у Пецярбургу Б. Эшмах-Шыпша стварыу "гурток беларускай народнай асветы i культуры". Пэуная слабасць i незавершанасць нацыятворчых працэсау тлумачылася адсутнасцю беларускай нацыянальнай дзяржавы - адзiнага сацыяльна-палиычнага iнстытута, здольнага выстутць гарантам жыццяздольнасцi i паступальнага развщця беларускага нацыянальнага арганiзма. У 1905 г. гоманаускую iдэю аб аутаномп Беларусi у складзе дэмакратычнай i федэратыунай Расii падтрымалi прыхшьнш партыi БСГ. Кожны народ, яю уваходзiу у склад Расiйскай !мперьи, паводле iх праграмы, мусiу мець свш
парламент, вы^раць сабе чыноушкау, гаварыць i пiсаць на сваёй мове. Значную ролю у фармiраваннi беларускай нацыянальнай iдэi i абуджэннi нацыянальнай самасвядомасш беларусау адыгрывау перыядычны друк, асаблiва першыя беларускiя газеты: "Наша доля" (1906) i "Наша нiва" (1906-1915), што стала пачаткам усведамлення беларускай пстарычнай суб'ектнасцi. Рэдакцыя "Нашай швы" разглядала сацыяльнае, нацыянальнае адраджэнне беларускага народа як асноуную мэту выдання. Навуковыя i педагагiчныя працы Е. Раманава, Я. Карскага, М. Доунар-Запольскага, А. Сержпутоускага былi выкананы з пазщыи беларускiх нацыянальных штарэсау. Сваю першачарговую i галоуную задачу "Наша шва" бачыла у барацьбе за прызнанне факта iснавання беларускага народа, за яго раунапраунасць з iншымi народамi. Газета выступала супраць афшыйнай царскай палiтыкi, сюра-ванай на раскол беларускага народа паводле веравызнання на "русюх" i "палякау". Шмат увап газета надавала тэарэтычнаму абгрунтаванню права беларускага народа на захаванне i развiццё сваёй мовы i нацыянальнай культуры. Газета была цэлай эпохай у беларусмм адраджэннi пачатку XX стагоддзя i дала гэтаму перыяду гiсторыi Беларусi сваю назву - "Нашашусю перыяд". Сутнасць гэтай канцэпцыи дазваляе вызначыць разуменне аб тым, што гэты гiсторыка-iдэалагiчны наюрунак стау шостым крокам на шляху усведамлення i канцэптуальнага афармлення пстарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасцi беларусау.
Падчас рэвалюцыи 1905-1907 гг. атрымала афармленне псторыка-щэалапчная канцэпцыя краёвасцi. Ад-ным з заснавальнiкау "тэорыi краёвасцi" быу Раман Скiрмунт. Яе пачаткам, як адзначае А.Ф. Смалянчук, стала актышзацыя палиычнай дзейнасцi лiтоУскiх i беларусюх палякау - той часткi мясцовай польскай грамадскасш, якая захоувала трацыцыи дзяржаунай i культурнай самастойнасцi былога ВКЛ. Яны адчувалi сябе грамадзянамi Вялiкага Княства ЛiтоУскага i менавгга яго, а не Польшчу лiчылi сваёй Радзiмай [16, с. 12]. Паводле канцэпцыи, усе карэнныя жыхары гiстарычнай Лiтвы - Вялiкага Княства Лиоускага, Рускага, Жамойцкага - незалежна ад iх этнiчна-культурнай прыналежнасцi, з'яуляюцца "грамадзянамi краю" (obywatele kraju) i тым самым належаць да адзшай палиычнай нацыi. Краёвасць грунтавалася на пстарычнай памяц пра прыналежнасць беларусмх i лiтоУскiх тэрыторый да ВКЛ. Сцвярджаючы адзiнства гiстарычнага лёсу уах народау былога Княства, краёуцы лiчылi неабходным захаванне тэрытарыяльнай цэласнасцi "пстарычнай Ливы". Падмуркам "краёвасцi" была щэя дзяржаунай або грамадзянскай нацыi. Згодна з канцэпцыяй, кожны, хто адчувау сябе грамацзянiнам краю, нале-жау да "краёвай" нацыi, якую часта называлi "нацыяй лiтвiнау", а этшчныя i культурныя адрозненнi гэтаму не перашкаджаюць. Пашырэнню такiх поглядау садзейнiчалi газеты "Kurier Krajowy" i "Вечерняя газета". Гэта псторыка-щэалапчная канцэпцыя не адмауляла i не сцвярджала кнаванне уласна беларускай гiстарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасш, а вызначала яе як суб'екнасць усяго народу "Беларуска-Лиоускага Краю". Але шкавым фактам з'яуляецца тое, што шмат дзеячау "нашанiускага" кола у 1912-1914 гг. стварылi "беларусю ухiл" тэорыi "краёвасцi". Яны былi упэуненыя, што лiтоУскiя i беларусюя палякi з'яуляюцца выключна спадчыннiкамi палашзаваных лiтоУцау i беларусау. З гэтага рабшася выснова, што польская грамадскасць павiнна працаваць на развiццё свядомасш i культуры беларусау i лиоуцау. У гэтай сувязi Антон Луцкевiч за-клiкау усiх "грамадзянау Краю" да працы на карысць свайго прыгнечанага народа. Аднак, як мяркуе А.Ф. Смалянчук, "краёвую" пазiцыю наурад цi можна лiчыць асобным варыянтам беларускай нацыянальнай iдэi. Паводле яго аргументау, "краёвая iдэя" разглядалася беларусаарыентаванымi дзеячамi толькi у якасцi сродка умацавання пазiцый беларусау у нацыянальна-культурным ды грамадска-палiтычным жыццi i дазваляла значна пашырыць сацыяльную ды этнакультурную базу прапаганды iдэалогii беларускага Адраджэння [16, с. 13].
У сувязi з ажыуленнем беларускага нацыянальна-адраджэнскага руху у пачатку 1900-х гг. прыкметна ак-тывiзавауся "заходнерусiзм". З узшкненнем беларускай нацыянальнай iдэi, як адзначае А.С. Лю, гюторыка-iдэалагiчная плынь "заходнерусiзму" вызначыла адну з сваiх найважнейшых задач, якая была наюравана на ба-рацьбу з нацыянальна арыентаванай беларусацэнтрычнай iдэяй. Прыхiльнiкi "заходнеруазму" пачатку XX ст. Л.М. Саланевiч, П.В. Каранкевiч, С.А. Кавалюк сталi змагацца з беларускiм адраджэннем у сваiх перыядычных выданнях, выкарыстоУвалi палпычны данос на "Нашу Нiву" i дзеячау беларускага адраджэння. Рабiлася гэта, як падкрэ^вае А.С. Лiс, пад выглядам абароны праваслауя i штарэсау беларускага селянiна [23, с. 347]. Прадстаунш "заходнерусiзму" манархiчнай арыентацыi лiчылi беларусау неад'емнай часткай вялiкарускага народа, без яднання з яюм у рамках расшскай дзяржавы iх чакала поунае гiстарычнае забыццё, страта усякай самаiдэнтыфiкацыi. У праграме манархiстау падкрэ^валася, што беларускi народ з'яуляецца "нераздзельнай часткай расiйскага народа i без яднання з Рааяй не можа мець самастойную i незалежную пстарычную бу-дучыню" [18, с. 222]. У гэтай сувязi далей адзначалася: "грамадства" лiчыць, што адзiным пстарычным шляхам для беларусау можа быць шлях адзiнства з астатнiмi рускiмi плямёнамi (велiкаросамi i маларосамi) на асновах "грамадзянскай свабоды" [18, с. 222]. Аднак пэуную частку прыхшьшкау "заходнерусiзму", як мяркуе М.С. Сташкевiч, нельга вызначаць як русафiлау, яюя падтрымлiвалi дзяржауную палiтыку русiфiкацыi: "I хоць яны i былi прыхiльнiкамi вялiкадзяржаунай iдэi, аднак у ix дзейнасш i свядомасцi выяулялiся дзве сутнасш: адна мясцовая - беларуская i другая - агульнаруская. У гэтым адбiлася супярэчлiвасць iдэалагiчнай платформы беларускага палиычнага руху, яю прытрымлiвауся манархiчнай арыентацыi" [18, с. 5]. У сваёй кшзе "Псторыя Бела-русi" М.В. ДоУнар-Запольскi выдзяляу два асноуныя кiрункi тагачаснай щэалапчнай барацьбы у Беларусi: рускi афшыйны накiрунак, што iмкнууся наладзiць тут культурную работу, i нацыянальны наюрунак, якi ставiу перад сабой не тольш культурныя, але i дзяржауна-нацыянальныя задачы [4]. Iдэi заходнерусiзма у гэты час сталi асновай зместавага напаунення вучэбна-гiстарычнай лiтаратуры шэрагу аутарау.
Беларуская вучэбна-гктарычная л^аратура (пачатак XX ст.)
Пераважна гэта былi прадстаунш мясцовай адукацыйнай супольнасцi духоунага ведамства, сярод якiх вылучалюя 1ван Шалепiн ("Краткiй очеркъ исторiи Западной Россш, Литвы и Польши"), Рыгор Паускi ("Краткая
исторiя Западно-Русскаго края отъ начала Русскаго государства до нашихъ дней"), Уладзiмiр Ангельсю ("Историческая памятка Западноруссу") [26; 12; 1].
20 трауня 1904 г. вшенсм генерал-губернатар П.Д. Святаполк-Мiрскi наюравау Мiкалаю II "ВсеподданЬйшш отчетъ...", у яюм адзначау уздым самасвядомасцi "бЬлорусскаго племени", i выказау меркаванне, што школьныя падручнiкi i вучэбныя дапаможнш "далека не всегда способ-ствуютъ укрЬплешю единства сЬверо-западной окраины съ остальной Рос-сiею" [2, с. 94-116]. П. Д. Святаполк-Шрсю, як падкрэствае С.В. Снап-коуская, надавау вялшае значэнне пытанню аб развiццi сярод беларускага насельнщтва нацыянальнай самасвядомасцi i увядзеннi у беларускiя каталiцкiя прыходы богаслужэння на iх роднай мове замест польскай [17, с. 29]. У гады першай рускай рэвалюцыи у палпыцы Урада намецiлiся перамены адносна асветы беларускага насельнiцтва. У 1905 г. Мшстэрства унутраных спрау заявiла, як адзначае С.В. Снапкоуская, аб гатоунасцi садзейнiчаць развiццю самасвядомасщ беларусау з мэтай паз-бавщь польскага уплыву усё каталiцкае насельнщтва [17, с. 31]. Аднак Мшстэрсюя адукацыйныя пастановы, прынятыя пасля 1905-1907 гг., як i раней, патрабавалi грунтоунага вывучэння у школах "русской исторш", а вывучэнню псторьи Беларуси не надавалася значнасщ. Вучэбныя пра-грамы, прызначаныя для пачатковых i сярэднiх навучальных устаноу "СЬверо-Западнаго края", былi заклiканы паказаць выключную пстарычную ролю Расii, Масквы i Санкт-Пецярбурга у гiстарычным развiццi усiх народау iмперыi. У вучэбных праграмах псторыя Беларусi была прадстаулена як псторыя Заходняй Русi
Петр Святаполк-Мiрскi
i была уключана у агульны курс айчыннай (=агульнарасшскай) гiсторыi. У мiнiстэрскiх указаннях у дачыненнi да выкладання рускай псторыи сцвярджалася, што "<....>.. .учителя должны всегда помнить, что школа учитъ и воспитываетъ будущихъ русскихъ гражданъ, которыя въ изученiи прошлыхъ судебъ Россш, созданной вЬковою совместной работой ея верховныхъ вождей, церкви и народа, въ путяхъ, далеко не совпадающихъ съ путями развитiя западныхъ государствъ, должны почерпать необходимым знанiя и моральную силу для добросовЬстнаго и вЬрнаго служенiя, въ свое время, своему великому Отечеству" [24, с. 21]. Настаушку рэкамендавалася пры расказе аб утварэнш Лiтоуска-Рускай дзяржавы грунтоуна паказаць перавагу у ВКЛ праваслауна-рускага элемента, растлумачыць прычыны i мэты аб'яднання Лiтвы з Польшчай. У вучэбных праграмах замацавалася разуменне, што Беларусь - гэта заходняя частка Расп, якая трапша пад польскае панаванне. Таму кiраунiцтва Расiйскай 1мперыи лiчыла, што мае гiстарычнае права вызвалщь гэтыя землi i злучыць Русь ЛiтоУскую з Руссю Маскоускай [11, с. 112].
Выкладанне айчыннай псторыи ставiла сваёй выхаваучай мэтай наюраваць увагу i думкi дзяцей да вывучэння жыцця роднага народа у мiнулым, укаранiць у iх любоу да Радзiмы. Натхнёныя патрыятычным пачуццём настаунiкi з любоую да дзяцей i да педагагiчнай справы пры умелым выкладанш айчыннай псторыи маглi абавязкова прыйсцi да жаданага вынiку - навучыць дзяцей любщь сваю вялiкую дзяржаву у старажытнасщ i у сучаснасцi. Настаунiк псторыи павiнен быу развiваць патрыятызм i любоу да Радзiмы, а таксама звязаных з iмi маральных асноу [10, с. 106]. З гэтай прычыны падручнш i вучэбныя дапаможнш па айчыннай гiсторыi сталi адным з асноуных педагагiчных iнструментау, наюраваным на выхаванне i захаванне адзшства вялiкарускай самасвядомасцi.
У першым дзесяцiгоддзi XX стагоддзя актуалiзавалася пытанне аб неабходнасщ выкладання гiсторыi Заходняга Краю i аб месцы, якое гэты раздзел павiнен займаць у агульным курсе айчыннай гiсторыi. Педагагiчная супольнасць выказвала прапановы аб неабходнасцi унясення змяненняу у заканадауства з мэтай прысвяцщь больш увагi выкладанню "мясцовай гiсторыi". Але Вiленскi папячыцельскi савет у рэзалюцыi ад 28 верасня 1907 г. выдау распараджэнне, якое загадвала установам адукацыi у абавязковым парадку кiравацца вучэбнымi праграмамi Мшстэрства народнай асветы [20, с. 18].
Удзельнш Вiленскага педагагiчнага з'езду настаушкау гiсторыi (1907) выказвалi розныя i нават супрацьлеглыя меркаваннi у дачыненш да мясцовай гiсторыi. Я.Ф. Арлоусю адзначыу, што знаёмства з роднай мясцовасцю велыш пажадана i не падлягае нiякаму сумневу. Пытанне тольм у тым, што неабходна вызначыць памеры адпаведнага азнаямлення: "Искомыя размЬры определятся съ достаточной ясностью, если подлежащш обсужденiй вопросъ отождествить съ вопросомъ о преподаванiи родиноведенiя и подъ родиной разумЬть губернiю, въ которой живутъ учащiеся". Разнастайныя звестю, якiя маюць дачыненне да дадзенай губерш i складуць прадмет "родиноведешя" [20, с. 17]. 1.Ю. Сабш-Гусь падкрэслiу, што блiжэйшае знаёмства з псторыяй Заходняга краю з'яуляецца пажаданым. Ён выказау меркаванне, што неабходна паведамляць патрэбныя звесткi "попутно при прохожденш отечественной исторiи, не создавая изъ даннаго круга знанш особаго курса". 1м была выказана думка аб неабходнасщ заснаваць пры кожнай пмназп пстарычны кабшет, у яюм засяроджвауся б увесь патрэбны матэрыял [20, с. 18]. С.1. Мядзведзеу выказау меркаванне, што вылучэнне мясцовай псторыи у асаблiвае выключнае становшча сярод агульнага курсавога матэрыялу будзе мець неспрыяльныя наступствы у тым сэнсе, што "мЬстная исторiя, пожалуй, заслонитъ всемiрный историческiй процессъ; между тЬмъ свЬдЬшя по мЬстной исторш действительно имЬютъ свое значенiе, но ихъ лучше всего сообщать при экскураяхъ". Ён выказау пажаданне, каб выкладчыш псторыи занялiся складаннем адмысловых брашур, у якiх бы паведамлялкя звесткi аб гiстарычных помнiках дадзенай мясцовасщ. Такiя брашуры маглi б палегчыць арганiзацыi экскурсiй, падняць iх якаснае значэнне, даць магчымасць загадзя накрэслiць план i належным чынам выкарыстоуваць наяуны матэрыял [20, с. 18]. П.А. Аляксандрау пярэчыу супраць прапанаванага Я.Ф. АрлоУскiм спосабу знаёмщь вучняу з Радзiмай, грунтуючыся дзялення на губернi. Губерня - дзяленне занадта выпадковае. Ён выказау меркаванне, што неабходна прытрымлiвацца прынятага навукай дзялення па краях i абласцях, "такъ какъ при этомъ принимаются во внимаше действительно существенныя отличiя въ историческомъ, физическомъ и этнографическомъ отношенiяхъ" [20, с. 18]. 1.П. Максiмау пярэчыу супраць выключнага выдзялення звестак аб родным краi пры курсавым праходжаннi прадмета, таму што гэта, на яго думку, можа "породить въ умахъ учащихся ложное представлеше, будто родная местность представляетъ собою нЬчто особое наряду со многими другими областями Россш, а не Ьсть такая же страна, какъ и друпя части государства". Ён адзначыу, што нельга адмауляць карыснасш звестак па радзiмазнауству, але набыццё гэтых звестак не павшна насiць прымусовага характару, i у дадзеным выпадку вельмi карыснымi аказваюцца "образовательныя экскурсiи" [20, с. 18]. В.В. Котау заявiу, што больш падрабязнае выкладанне гiсторыi Заходняга краю знаходзщца "въ полномъ соотвЬтствiи съ наблюдаемымъ у учениковъ интересомъ къ своей родин^". Але дастатковае азнаямленне з радзiмай не зусiм дасягальна пры адсутнасш гiсторыка-геаграфiчных кабiнетау. Ён выказау меркаванне, што псторыя Заходняга краю пры падрабязным выкладзе можа закрануць самалюбства асобных нацыянальнасцей. Я.Ф. Арлоусм запярэчыу на апошнюю заувагу В.В. Котава, што "при нЪкоторомъ такт^ даже бол^е щепетильные вопросы изъ области исторш не могутъ задать чьего бы то ни было самолюбiя". С.1. Мядзведзеу заявiу, што не назiрау такiх выпадкау, каб хтосьцi з вучняу адчувау сябе абражаным гiстарычнай праудай. Такое можа адбыцца, на яго думку, толью у тым выпадку, калi выкладчык дазволiць сабе "проводить какую-либо тенденщю въ ущербъ исторической
объективности" [20, с. 19]. Па заканчэнш работы удзельнш з'езду пераважнай большасцю галасоу прыйшлi да наступнай пастановы: "Желательно болЪе подробное изложенiе исторiи Западнаго края, чЬмъ это принято въ обычныхъ учебныхъ руководствахъ, причемъ преподаванiе этого отдела вЬсти въ связи съ общимъ курсомъ отечественной исторiи, съ соблюдешемъ строгой объективности и научности" [20, с. 19]. Разам з тым выкладчыкам гiсторыi рэкамендавалася заклапацщца уладкаваннем мясцовых аддзелау пры бiблiятэках навучальных устаноу. Зыходзячы з гэтых меркаванняу вынiкае, што у асяроддзi педагагiчнай супольнасцi заходнерускага гiсторыка-iдэалагiчнага мрунку усё больш i больш пашыраецца разуменне аб неабходнасцi абавязковага выкладання у школах мясцовай (=беларускай) псторып.
У 1910-х гг. асаблiва актыуна развiваецца беларускамоунае вучэбнае гiстарычнае кшгавыданне. Гэты працэс быу цесна звязаны з пачаткам грамадскага руху настаушкау за пераутварэннi у народнай асвеце. Яго удзельнш адкрылi падпольныя беларускамоуныя школы i стварылi беларускамоуныя падручнш. Былi заснава-
ныя настаунщюя таварыствы, яия садзейшчал1 выдаванню i распаусюджванню педагагiчных прац. Поунае канцэптуальнае афармленне беларуская нацыянальная iдэя атрымала у працах Вацлава Ластоускага , яюя заклалi асновы нацыянальнай годнасцi, самащэнтычнасщ i самасвядомасцi беларусау. У яго падручшку "Кароткая гiсторыя Беларусi" (1910) беларусю народ разглядауся як самастойны суб'ект гiстарычнага працэсу. Аутар пад-крэслiвау, што беларусы - гэта галоуны народ краю, якi мае права самастойна вызначаць свой пстарычны лёс [6]. Праца адметная тым, што упершыню наша гiсторыя падаецца не як псторыя "Усходнiх крэсау" Рэчы Паспалiтай або Пауночна-Заходняга краю Расшскай Iмперыi, а як псторыя адметнай i самадастатковай Беларусi. Таюм чынам, В. ЛастоУскiм была створана канцэпцыя нацыянальнай гiсторыi Беларусi, якая i атрымала вынiковае афармленне у гэтым падручнiку. Сутнасць канцэпцыi дазваляе вызначыць разуменне аб тым, што гэты псторыка-щэалапчны накiрунак стау сёмым крокам на шляху усведамлення i канцэптуальнага афармлення гiстарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасцi беларусау.
Пасля рэвалюцыi 1905-1907 гг. "заходнеруазм" становiцца надзеяй i апорай улады. Расiйскi Урад дазволiу стварэнне нацыянальных школ, але не Вацлав Ластоусю пал1чыу патрэбным даць такое права беларусам, яия працягвал1 разглядацца
як неад'емная частка вялшарускага народа [17]. Палпычная плынь "заходне-русiзму" узмацнiлася пры П. А. Сталытне. Прэм'ер-мiнiстр П. А. Сталыпiн (1906-1911) выразна падкрэслiвау не-абходнасць "сохраненiя единой и неделимой Россiи". Прынцыпы урадавай палiтыкi ён акрэслiу у прамовах у Дзяржаунай Думе (1910-1911): "ЦЪль наша - поставить крестъ столетней племенной политической борьбе, которая здЬсь ведется, и защитить здЬсь властнымъ и р^шительнымъ словомъ руссюя государственныя интересы...<_.>_Западный край Ьсть и будетъ край русскiй навсегда, навыки" [19]. П. А. Сталыпiн падкрэ^вау, што
кожны раз, калi слабее у "Заходнiм краi" руская творчая сша, то вылучаецца i мацнее польская. Таму такая дзяржава, як Раая, не можа i не мае права беспакарана адмауляцца ад правядзення сваiх гiстарычных задач. Зыходзячы з факта, што велiчэзная большасць насельнiцтва у "заходнiх губер-нях" належыць да рускай нац^Iянальнасцi i праваслаунага веравызнання, акрэслiвалася руская суб'ектнасць колшняга ВКЛ. Урадавую пазiцыю у дачыненш да гiсторыi "Заходняй Руа" П. А. Сталыпiн агучыу наступным чынам: "Западныя губернiи_<_>_въ XIV столкли представляли изъ себя сильное литовско-русское государство. ВЪ XVIII столЬтш край этотъ пере-шелъ опять подъ власть Россш, съ ополяченнымъ и перешедшимъ въ католичество высшимъ классомъ населенiя и съ низшимъ классомъ, пора-бощеннымъ и угнетеннымъ, но сохранившимъ вмЬстЬ со своимъ духовен-ствомъ преданность православiю и Россш" [19]. 1дэалапчная пазiц^Iя П.А. Сталытна знайшла выразнае адлюстраванне у адукацыйнай палiтыцы i надалей. Мiнiстр народнай асветы П.М. 1гнацьеу (1915-1916) сцвярджау, што школа павiнна быць "<....>...нацюнальной по духу, направленной на воспиташе у учащихся общероссiйскаго нацiональнаго самосознашя", Павел 1гнацьеу а падручн1и па псторьн пав1нны гэтаму садзейн1чаць. Школьнае выхаванне,
на думку П.М. 1гнацьева, "<....>...не должно укрЬплять въ сознанш учени-ковъ нацiональную исключительность, а формировать въ нихъ справедливое отношеше къ народностямъ, насе-ляющимъ Росаю, какъ къ равноправнымъ членамъ великаго братства" [7].
Палиычная барацьба расшсюх i польскiх iнтарэсау на Беларуа у Х1Х - пачатку ХХ стст. выявшася у сутыкненнi гюторыка-щэалапчных канцэпцый. Асновай гэтых канцэпцый, як адзначае В.В. Табуноу, сталi канструкцыя "великаго русскаго народа": велiкарусы - маларусы - беларусы i процшеглая польская
канструкцыя, амаль люстраная: паляю - лгтвшы - русiны. Польскiм адпаведнiкам "Западныхъ губернiй" служылi "Кге8у Wschodnie". Гэтыя канцэпцыi перапляталiся з барацьбой памiж праваслауем i каталiцызмам за сферы уплыву на беларусюх землях, за самасвядомасць беларусау [21, с. 85].
1дэалапчнае стауленне расiйскай улады да Беларуа фармiравалася грунтуючыся на прынцыпе разумення гiстарычнай прыналежнасцi далучаных тэрыторый да дзяржауных утварэнняу i эвалюцыянавала наступным чы-нам: "возвращенiе похищеннаго коренного и древнЬйшаго отторженнаго достояшя Россiи" ^ "новопрюбретен-ныя отъ Польши области" ^ "новопрiобретенныя губернш" ^ "преждебывшiе Польские области, присоединенным къ Россш" ^ "польския провинцiи съ государственнымъ польским языкомъ" ^ "губернiи, присоединенныя отъ Польши" ^ "губернiи, отъ Польши возвращенныя" ^ "древнiй православный русско-литовскiй край". У дачыненш да Беларусi выкарыстоувалкя назвы: "Русско-Литовскiя области", "Литовскiя и БЬлоруссюя гу-бернiи", "губернiи БЬлоруссюя и Литовскiя", "БЬлорусая", "Западныя губернш", "Западный край", "СЬверо-За-падный край", СЬверо-Западная Россiя, Губернiи БЬлоруссюя, "Западно-руссюе губернiи", "Западная Русь", "Западная Росая".
Вынiкам эвалюцыйных зменау зместавага напаунення вучэбна-гiстарычнай лiтаратуры у дачыненш да адлюстравання пстарычнага мiнулага Беларусi з беларусацэнтрычных пазiцый можна лiчыць кнiгу "Патрэбнасць нацыанальнаго жыцьця для беларусау i Самаадзначэньня народу" Фабiяна Шантыра (1917). У кнiзе вызначаны навуковыя асновы, якiя пацвярджаюць, што беларусм народ - гэта нацыя, жывы iндывiдуальны тып, а не штось выдуманае. Аутар мяркуе, што дзяржаунае утварэнне ВКЛ варта i праудзiвей называць не Лiтвой, а супольным Беларуска-ЛiтоУскiм княствам, таму што яно было створана не праз заваяванне адным народам другога, а тольм праз перамену адной на другую дынастый князёу - полацкай на лиоускую [25, с. 4]. Сутнасць гэтай канцэпцый дазваляе вызначыць разуменне аб тым, што гэты псторыка-iдэалагiчны накiрунак стау вышковым крокам на шляху усведамлення i канцэптуальнага афармлення гiстарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасцi беларусау.
Заключэнне. Такiм чынам, за акрэслены даследваннем храналагiчны перыяд з 1772 па 1917 гг. можна зафшсаваць эвалюцыю як дзяржаунай палiтыкi у дачыненнi да щэалапчнай накiраванасцi гiстарычнай адукацыi Расiйскай 1мперыи, так i эвалюцыю фармiравання самасвядомасщ беларусау, а таксама канстатаваць карэляцыю гэтых паралельна працякаючых працэсау памiж сабой. У гэты гiстарычны час у пэунай паслядоУнасцi узнiкаюць, атрымлiваюць развiццё i пачынаюць паралельна суюнаваць наступныя гiсторыка-iдэалагiчныя канцэпцыi: пало-налггвшзм (1772-1917), русiнацэнтрызм (1795-1917), балцкi (=лггоусю) лiтвiнiзм (1817-1917), унiяцкi русiнацэнтрызм (1826-1917), тэорыя афiцыйнай народнасцi (першы этап заходнеруазму) (1833-1917), усходне-славянскi (=беларусю) лiтвiнiзм (1834-1917), заходнерускi беларусiзм (1848-1917), першая щэя беларускай на-цыянальнай самаiдэнтыфiкацыi (1862-1917), заходнерусiзм (1864-1917), беларуская нацыянальная iдэя (18841917), краёвасць (1905-1917), канцэпцыя беларускай гiстарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасцi (19061917), канцэпцыя нацыянальнай гiсторыi Беларусi (1910-1917). Пасля 1917 года гэтыя псторыка-щэалапчныя наюруню не знiклi, а эвалюцыянавалi у паслярэвалюцыйных гiсторыка-палiтычных умовах, i у новамадэршзаваных формах iснуюць да сённяшняга часу. Аналiз гiсторыка-iдэалагiчных канцэпцый па крытэрыи стаулення да беларускага пстарычнага малага дазваляе падзялiць iх на тры групы:
1. Канцэпцый, яюя адмаулялi гiстарычнасць i дзяржаваутваральную суб'ектнасць беларускага народа: па-лоналггвшзм, русiнацэнтрызм, балцкi (=лiтоУскi) лiтвiнiзм, тэорыя афщыйнай народнасцi, заходнерусiзм.
2. Канцэпцый, яюя не адмаулялi i не сцвярджалi iснаванне уласна беларускай пстарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасцi: тэорыя краёвасщ, якая вызначала суб'ектнасць усяго народу "Беларуска-Лiтоускага Краю".
3. Канцэпцый, яюя сталi пэунымi гiстарычнымi крокамi да усведамлення беларускай гiстарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасцi, вынiкам чаго стала фармiраванне канцэпцыi нацыянальнай гiсторыi Беларуси унiяцкi русiнацэнтрызм, усходнеславянскi (=беларусю) лiтвiнiзм, заходнерускi беларусiзм, першая щэя беларускай нацыянальнай самаiдэнтыфiкацыi, беларуская нацыянальная щэя, афармленне гiстарычнай i дзяржаваутваральнай суб'ектнасцi беларусау.
Вынiкам эвалюцыи беларусацэнтрычных гiсторыка-iдэалагiчных асноу iнтэрпрэтацыi псторыи Беларусi стала канцэптуальнае афармленне беларускай нацыянальнай щэ^ што дазволiла паскорыць працэс фармiравання беларускай нацыi - супольнасщ людзей, аб'яднаных не толью тэрыторыяй пражывання, лiтаратурнай мовай i культурай, але i агульнанацыянальнай щэяй. Асновай канцэптуальнай сутнасцi беларускай нацыянальнай iдэi сталi уяуленнi, у яюх прадстаунiкi iнтэлiгенцыi бачылi беларусау самастойнай i самабытнай супольнасцю людзей. У адпаведнасщ з нацыянальнай iдэяй фармулявалкя мэты i задачы беларускага народа на розных этапах пстарычнага развщця. Сутнасцю нацыянальнай iдэi стала утварэнне беларускай нацыянальнай дзяржаунасщ. Беларуская нацыянальная щэя вырасла на глебе беларускай культурнай традыцыi, у стварэнне якой уне^ уклад як "лгташсты", так i "заходнерусiсты". З падзеннем Расiйскай Iмперыi адна частка "заходнерусютау" успрыняла беларускую нацыянальную iдэю i уключылася у палiтычную дзейнасць па стварэнш беларускай нацыянальнай дзяржаунасцi, другая ж iх частка засталася на пазщыях "единой и недЬлимой Россш".
Л1ТАРАТУРА
1. Ангельский, В. Историческая памятка Западноруссу / В. Ангельский. - Вильна : изд. Вилен. Свято-Дух. братства, 1913. -24 с.
2. Всеподданнейший отчет Виленского, Гродненского и Ковенского генерал-губернатора П.Д. Святополк-Мирского Николаю II / падрыхт. да друку М. Бiч, В. Пшчукоу // БГЧ. - 1997. - № 2. - С. 94-116.
3. Гомон. Белорусское социально-революционное обозрение. - 1884. - № 1.
4. Довнар-Запольский, М.В. История Белоруссии / М.В. Довнар-Запольский. - Минск : Беларусь, 2005. - 680 с.
5. Краткий очерк истории Западной Руси, Литвы и Польши. - Вильна : изд. Вилен. Свято-Дух. братства, 1897. - 35 с.
6. Ластоусю, В. Кароткая псторыя Беларус / В. Ластоусю. - Вшьня : друк. Марцша Кухты, 1910. - 104 с.
7. Материалы по реформе средней школы: Примерные программы и объяснительные записки. - Петроград : Сенат. тип., 1915. - 553 с.
8. Метрыка нацыянальнай щэ^ круглы стол да 130-годдзя выдання часотса «Гомон» / В. Гтн, Л. Крыштаповiч, I. Марзалюк, У. Мельнк, А. Унучак // Белар. думка. - 2014. - № 12. - С. 38-45.
9. Московский сборник. - Изд. К.П. Победоносцева. - М. : Синод. тип., 1901. - 366 с.
10. Объяснительная записка к программе элементарного курса отечественной истории // Журн. М-ва народ. просвещения. -1913. - Ч. XLVI. - С. 106-107.
11. Объяснительная записка к систематическому курсу русской истории // Журн. М-ва народ. просвещения. - 1913. -Ч. XLVI. - С. 110-114.
12. Павский, Г.А. Краткая история Западно-Русского края от начала Русского государства до наших дней / Г.А. Павский. -Минск : изд. Мин. православ. народ. братства во имя Животворящего Креста Господня, 1910. - 47 с.
13. Полное собрание законов Российской Империи : в 48 т. - Т. IV : Собрание Третье. 1 марта 1881-1913 гг. - СПб. : Гос. тип., 1887. - 1257 с.
14. Правительственный Вестник. - 30 апр. 1881. - № 93.
15. Правительственный Вестник. - 21 окт. 1894. - № 229.
16. Смоленчук, А.Ф. Литвинство, западнорусизм и белорусская идея. XIX - начало XX вв. / А.Ф. Смоленчук // Перекрестки. Журн исслед. восточ.-европ. пограничья. - 2007. - № 1-2. - С. 5-16.
17. Снапкоуская, С.В. Псторыя адукацьи i педагапчнай думю Беларуа (60-я гг. XIX - пач. XX ст.) / С.В. Снапкоуская. -Мшск : ША, 2001. - 160 с.
18. Сташкевич, Н.С. Помещичье-монархические партии и организации в Беларуси / Н.С. Сташкевич, И.Ф. Романовский // Палпычныя партыи Беларусь - Минск : Згода, 1994. - С. 217-261.
19. Столыпин, П.А. Нам нужна великая Россия / П.А. Столыпин // Полное собрание речей в Государственной думе и Государственном совете (1906-1911). - М. : Молодая гвардия, 1991. - 416 с.
20. Съезд преподавателей русского языка и истории средних учебных заведений Виленского учебного округа, происходивший в Вильне в марте 1907. Секция истории. - Вильна : тип. А.Г. Сыркина, 1907. - 39 с.
21. Табунов, В.В. Православная церковь и римско-католический костел в борьбе за влияние на белорусских землях в конце XIX - начале ХХ столетий / В.В. Табунов // Аспект. - 2017. - № 3. - С. 81-86.
22. Улащик, Н.Н. Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода / Н.Н. Улащик. -М. : Наука, 1973. - 303 с.
23. Цвiкевiч, А. «Западно-руссизм»: нарысы з псторыи грамадскай мы^ на Беларуа у XIX i пач. XX стст. / А. Цвiкевiч. -Мшск : Навука i тэхшка, 1993. - 352 с.
24. Циркуляр Министерства народного просвещения о программах по истории для мужских гимназий // Журн. М-ва народ. просвещения. - 1913. - № 11. - С. 19-21.
25. Шантыр, Ф. Патрэбнасць нацыянальнага жыцця для беларусау i самаадзначэння народу / Ф. Шантыр. - Слуцк : друк. З. Барнака, 1918. - 21 с.
26. Шелепин, И.В. Краткий очерк истории Западной России, Литвы и Польши / И.В. Шелепин. - 2-е изд. - Вильна : Тип. А.Г. Сыркина, 1901. - 54 с.
Пастуту 04.08.2021
THE STATE POLICY OF THE RUSSIAN EMPIRE AGAINST THE IDEOLOGICAL ORIENTATION OF HISTORICAL EDUCATION IN BELARUS IN THE LAST QUARTER OF THE XIX - FIRST QUARTER XX CENTURIES
S. BITCHANKA
The article is devoted to the conceptual foundations of the interpretation of the history of Belarus and to identify the evolution of state policy of the Russian Empire against the ideological orientation of historical education of the Northwest territory in the last quarter of the XIX - first quarter XX centuries. The article considers historical and ideological concepts: Western Russianism, the theory of regional development, the Belarusian national idea. The article analyzes the state policy on educational literature intended for primary and secondary educational institutions. The reflection of the history of Belarus in educational and historical literature is considered by the criterion of the historical and ideological attitude of its authors to the recognition or non-recognition of the historical and state-forming subjectivity
of the Belarusian people. The concepts that denied the historicity and state-forming subjectivity of Belarusians and those that claimed it were revealed.
Keywords: historical and ideological concepts of the history of Belarus, educational policy of the Russian Empire, educational and historical literature at the levels of primary and secondary education.
ГОСУДАРСТВЕННАЯ ПОЛИТИКА РОССИЙСКОЙ ИМПЕРИИ В ОТНОШЕНИИ ИДЕОЛОГИЧЕСКОЙ НАПРАВЛЕННОСТИ
ИСТОРИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ БЕЛАРУСИ В ПОСЛЕДНЕЙ ЧЕТВЕРТИ XIX - ПЕРВОЙ ЧЕТВЕРТИ XX ВВ.
С. БИТЧЕНКО
Раскрываются концептуальные основы интерпретации истории Беларуси и показана эволюция государственной политики Российской Империи в отношении идеологической направленности исторического образования Северо-Западного края в последней четверти XIX - первой четверти XX вв. Рассматриваются историко-идеологические концепции: западнорусизм, теория краевости, белорусская национальная идея. Анализируется государственная политика в отношении учебной литературы, предназначенной для начальных и средних учебных заведений. Отражение истории Беларуси в учебно-исторической литературе рассматривается по критерию историко-идеологического отношения ее авторов к признанию или непризнанию исторической и государ-ствообразующей субъектности белорусского народа. Определены концепции, которые отрицали историчность и государствообразующую субъектность белорусов, и концепции, которые ее утверждали.
Ключевые слова: историко-идеологические концепции истории Беларуси, образовательная политика Российской Империи, учебно-историческая литература на уровнях начального и среднего образования.
