CC BY
0УДК 947.6" 1921-1939" DOI 10.52928/2070-1608-2024-71-3-61-66
ПСТАРЫЯГРАФ1Я ПАМЕ ШЧЫЦКАГА ЗЕМЛЕУЛАДАННЯ НА ТЭРЫТОРЫ1 ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУС1 У 1921-1939 гг.
канд. гтт. навук, дац. В.П. ГАРМАТНЫ (1нстытут гiсторыi НАН Беларусь, Мшск) e-mail: vitharmatny@mail.ru
На працягу 1921-1939 гг. Заходняя Беларусь з'яулялася часткай народна-гаспадарчага комплексу мгжва-еннай Польшчы з выразным дамтаваннем тут сельскай гаспадарк i захаваннем вялкай колькасцi памешчыцюх гаспадарак, побач з якiмi iснавалi шматлтя гаспадарт малазямельных сялян, што спадзявалкя атрымаць зямлю з маёнткау. Нягледзячы на значны унёсак памешчыкау у развщцё мясцовай гаспадарю, як айчынныя, так i замежныя даследчык па розных прычынах засяроджвалi сваю навуковую увагу у першую чаргу на становiшчы мясцовага сялянства, на той час як памешчыцкая гаспадарка заставалася па-за увагай i падавалася даволi адна-бакова i суб 'ектыуна.
Ключавыя словы: памешчьт, землеуладанне, ураджайнасць, гаспадарка, латыфундыя, маёнтак, Палессе.
Уводзшы. Асноунай галшой эканомш Заходняй Беларус у 1921-1939 гг. па-ранейшаму заставалася сельская гаспадарка, менавгга тут была занята дашнуючая частка мясцовага насельнщтва, пры гэтым з уах заходне-беларусшх ваяводств найбольш выразны сельскагаспадарчы характар насша Палескае з цэнтрам у г. Брэст-над-Бугам. Неабходна адзначыць Гстотную дыспрапорцыю у землекарыстанш, якая праяулялася у захаваннi вялiкай колькасцi буйных (згодна ацэнак савецкага часу - памешчыцшх) латыфундый, побач з падауляючай большасцю навакольных мала- i беззямельных сялян, у сувязi з чым аграрнае пытанне стаяла на той час вельмi востра i патра-бавала ад уладау тэрмiновага вырашэння. Дзякуючы свайму надзвычай высокаму дабрабыту памешчыш маглi дазволiць сабе надзвычай шыкоуныя тавары, адным з яскравых праяу чаго стау легкавы аутамабшь, а таксама магчымасць найму на працу з-за мяжы кухарак i гувернантак, што не магло не выклжаць зайздрасцi i непавагi да iх з боку навакольных жыхароу.
Памешчыцкае землеуладанне адыгрывала важнейшую ролю у эканомiцы тагачаснай Заходняй Беларусi, заставалася адной з галоуных крынiц пастауш прадуктау на унутрыпольсш рынак i на экспарт, але, разам з тым, неабходна падкрэслiць адсутнасць буйных комплексных прац, прысвечаных вывучэнню менавгга памешчыцкага гаспадарання у Заходняй Беларуа у 1921-1939 гг. Адначасова асобныя бак1 разглядаемага пытання знайшлi адлюстраванне у даследаваннях папярэднiкау, падцвярджэннем чаму з'яуляецца першая абагульняючая праца В.А. Кахновiча [1], у якой разгледжана адлюстраванне айчыннай пстарыяграфГяй праблем буйной зямельнай уласнасцi Заходняй Беларусi мiжваеннага перыяду, падкрэслiваецца больш высокая яе ураджайнасць у параунан-m з сялянскай, а таксама заiдэлагiзаваны падыход да яе з боку Гстотнай колькасцi айчынных навукоуцау. У арты-куле раскрыта эвалюцыя поглядау беларусшх аутарау на месца i ролю буйнога землеуладання у Заходняй Бела -руа 1921-1939 гг., а таксама асноуныя нявырашаныя праблемы. Гэтае землеуладанне, у цэлым, акрэслГвалася як памешчыцкае i як перашкода на шляху сацыяльна-эканашчнага i культурнага развщця беларускага народа, аднак, апошшм часам погляд на гэты прадмет становщца больш узважаным i усебаковым.
Асноуная частка. Навуковае вывучэнне асобных аспектау памешчыцкага землеуладання Заходняй Беларуа у 1921-1939 гг. пачалося яшчэ у азначаны перыяд. Першым з айчынных даследчыкау, хто у асобным буйным выданш звярнуу увагу на становшча тут памешчыцкага землекарыстання, стау Л. Гак [2]. Згодна пануючай на той час у айчыннай гумаштарыстыцы марксюцка-леншскай метадалогп i тэорын класавай барацьбы, у ягонай працы на аснове, перш за усё, матэрыялау заходнебеларускага перыядычнага друку i справаздач камушстычных актывютау яскрава i нават у некальк1 карыкатурнай форме падкрэслГвалася няшчадная эксплуатацыя памешчы-камГ сялян, дзякуючы чаму i забяспечвалася дамшаванне памешчыцкага землеуладання, якое адначасова знахо -дзша поунае узаемаразуменне i падтрымку з боку польсшх улад.
На больш высоким навуковым узроуш выканана даследаванне I.I. Гальдштэйна [3], у як1м з эканамГчных пазщый грунтоуна прааналГзавана тагачаснае землеуладанне на тэрыторыГ мГжваеннай Польшчы, а таксама яго спецыфжа на тэрыторьп Заходняй Беларуа i Заходняй Украшы, якая праяулялася менавгга у захаванш i дамша-ванш памешчыцкага землеуладання. У разглядаемай працы паказаны памеры памешчыцк1х гаспадарак i аргаш-зацыя тут гаспадарання, падкрэслГваецца, што больш высокай ураджайнасщ у параунанш з сялянамГ памешчыш дабГвалГся менавгга дзякуючы актыунай эксплуатацын сялян, шырокага выкарыстання сельскагаспадарчых машын i, найперш за усё, мшеральных угнаенняу.
У цэлым прадстаушш айчыннай пстарыяграфй савецкага перыяду не разглядал асобна дадзенае пытанне, але некаторыя звестк1 утрымлГваюць выданш, прысвечаныя рэвалюцыйна-дэмакратычнаму руху заходнебеларускага сялянства м1жваеннага перыяду, яскравым прыкладам чаму з'яуляецца манаграфГя А.М. Мацко з краса-моунай назвай [4]. У сувязГ з гэтым памешчыцкае землеуладанне ацэньваецца Гм выразна негатыуна, адзначаецца эксплуатацыя памешчыкамГ сялян, яшя вял з ГмГ таму пастаянную барацьбу за свае правы, перш за усё, адносна
права землеуладання. Дадзеная барацьба у многiм праяулялася у незаконным выпасе жывёлы на палях буйных землеуласшкау, вырубцы леса, збiццi прадстаушкоу адшшстратыунага персанала i нават, у выключных выпадках, падпальваннi памешчыцк1х маёнткау i асаднiцкiх (перасяленцау-калашстау з карэннай Польшчы) сядзiб.
А.А. Сарокiн у сваёй грунтоунай працы даследавау аграрнае пытанне у Заходняй Беларусi падчас яе знахо-джання пад польским панаваннем, пры гэтым зрабiу акцэнт на становiшчы найбольш бяднейшай части насель-нiцтва, рэзка супрацьпастауляючы яго памешчыкам, якiя па нацыянальнасщ бьш, у асноуным, палякамi. У вы-даннi адзначаецца, што памешчыцкае землеуладанне было перажыткам часоу феадал1зму, а сяляне непазбежна траплял1 у залежнасць ад памешчыкау. Пры гэтым ва умовах далейшага развiцця у мiжваеннай Польшчы катта-лютычных адносiн паводле так званага "прускага шляху" памешчык вымушаны былi прыстасоувацца да новых патрабаванняу з мэтай захавання буйнога землеуладання, якое, на думку даследчыка, ужо дауно даказала сваю рэакцыйнасць i неабходнасць лiквiдацыi [5].
Манаграфiя Б.Я. Кухарава працягвае прынятыя у айчыннай пстарыяграфп савецкага перыяду высновы адносна месца i ролi памешчыкау у тагачасным землекарыстанш, ацэньвае iх адназначна негатыуна. Аутар разглядаемай працы падкрэслiвае, што на той час у памешчыцшх гаспадараках ужо усталявалася спецыял1зацыя па розных напрамках ажыццяулення сельскай гаспадарк1, што стала адной з яскравых прыкмет станаулення тут каштал1стычных адносiн. Акрамя таго, слушна адзначаецца, што у вышку парцэляцып (продажу сялянам часткi пансшх зямель) большую частку надзелау з былых памешчыцшх маёнткау атрымлiвалi не навакольныя сяляне, а асаднiкi, у вышку чаго агульная эканамiчная сиуацыя на вёсцы, па сутнасцi, заставалася катастрафiчнай [6]. У сувязi з гэтым у выданш падкрэслiваецца неабходнасць поунага скасавання памешчыкау як катэгорып уласнi -кау i перадачы усёй панскай зямл1 сялянам бясплатна, што можна было вырашыць только рэвалюцыйным шляхам. У якасцi адной з ташх праяу няшчаднай эксплуатацып i таннасцi сялянскай працы у цэлым адзначаецца наяунасць усяго некальшх трактароу у памешчыцк1х маёнтках на усю Заходнюю Беларусь.
1.В. Палуян усебакова паказау сацыяльна-эканам!чнае развiццё Заходняй Беларуа у перыяд сусветнага эканамiчнага крызiсу 1929-1933 гг., разгледзеу становшча асноуных грамадск1х класау, у тым лiку i памешчыкау, яшя ацэньвалiся адназначна адмоуна, выступалi у рол1 эксплуататарау. Так, напрыклад, на той час памешчы-к1 складалi менш 1% землеуласнiкау i пры гэтым засяродзш у сва1х руках больш 50% землекарыстання. Сваю зямлю памешчыи пераважна здавал1 сялянам у арэнду, што, па сутнасц1, разам з распаусюджанай практыкай аплаты сялянскай працы прадуктам! можна было ацанщь як працяг прыгоннага ладу. Акрамя таго, памiж памешчыкамi i сялянамi цягнул1ся шматл1к1я працяглыя судовыя працэсы наконт сервiтутау - права агульнага карыстання зямель-най маёмасцю (лясам! рэкамi, пашамi i г.д.), яшя у дамiнуючай большасцi заканчвал1ся на карысць памешчыкау [7].
На сучасным этапе першым, хто звярнууся да вывучэння азначанай тэмы, стау В.С. Мгаюк [8], як1 распа-вёу пра лёс буйнога памешчыцкага землеуладання Заходняй Беларуа у кантэксце агульнай трансфармацып i, перш за усё, аграрнай рэформы, пра iх спробы рэарганiзаваць свае гаспадарк1 да выклжау новага часу, што часцяком суправаджалася нежаданнем страчваць свае даушя прывiлеi i традыдыг У артыкуле падкрэсл1ваецца, што буйныя гас-падарк1 размяшчалкя на слабаурадл1вых землях i таму з-за гэтага вымушана засяроджвал1ся на лясной гаспадарцы.
У бiяграфii Р. Ск1рмунта, падрыхтаванай А.Ф. Смалянчуком, падрабязна разглядаецца арганiзацыя гаспа-дарання у ягоным маёнтку Парэчча Пiнскага павета Палескага ваяводства, адзначаецца яе высок! узровень (у публщыстычнай форме вёска была нават вядома як "Л!верпуль-на-Ясельдзе"), падкрэсл1ваюцца ягоныя заслугi у гаспадарчым аднауленнi маёнтка пасля разбурэнняу падчас Першай сусветнай вайны i спрыяльныя узаемаад-носшы з мясцовым! сялянам! дзякуючы актыунай матэрыяльнай дапамозе патрабуючым таго вяскоуцам, падцвярджэннем чаго, напрыклад, з'яуляецца пытанне аднаго з !х: "чаму у пана няма сям'!?" [9].
Артыкулы А.М. Ваб!шчэв!ча прысвечаны ардынацыям Радз!вшау ! асабл1ва Давщ-Гарадоцкай, якая з'яуля-лася найбольш буйным памешчыцшм маёнткам на тэрыторы! Заходняй Беларуа на той час. У разглядаемых пра-цах паказаны формы, метады ! асноуныя напрамк1 гаспадарання, адзначаюцца складаныя узаемаадносшы з мяс-цовыш сялянам!, перш за усё, з-за супярэчнасцей адносна узроуню аплаты !х працы ! памеры ворнай зямл!, як1я неабходна было перадаць на выкуп вяскоуцам [10-11]. Акрамя таго, у асобным выданш, прысвечаным псторыи роднай вёск1 Рубель, праанал1завана астэма мясцовага землекарыстання у 1921-1939 гг., падкрэсл1ваецца, што мяс-цовых Радз!вшау сяляне з павагаю называл! нават не "панам!", а "князямГ, ! з ахвотай наймал1ся да !х на працу [12].
Не абм!нула увагай Давыд-Гарадоцкую ардынацыю Радз!вшау ! В.М. Папко, якая з'яуляецца аутаркай адпаведнага артыкула, дзе прасочвае псторыю ардынацып з 1905 г. па 1939 г., перш за усё яе эканам!чную дзей-насць, якая канцэнтравалася вакол вел!чэзных мясцовых лясных маавау ! вадаёмау. У артыкуле адзначаецца удзел Радлвшау у ажыццяуленш аграрнай рэформы. Магнаты был не зацшаулены у абмежаванш сва1х надзелау ! прадпрымал! шэраг мер па супрацьдзеянш (перш за усё, дзякуючы вызначэнню сва1х маёнткау як першакласных ! таму непадпадаючых пад падзел), што !м у цэлым удалося. Значную щкавасць выклжае той факт, што на пачатку 1920-х гг. у Польшчы уводзшася абавязковае страхаванне здароуя некаторых катэгорый наёмных работшкау, але мясцовы магнат Караль Радз!вш своечасова пра гэта не паклапащуся, таму быу аштрафаваны. Вялжае значэнне у навуковым плане мае таксама прыведзены даследчыцай сп1с супрацоушкау ардынацып ! функцыянал !х дзейнасщ [13].
Разам з тым, В.М. Папко галоуную увагу у навуковым плане прысвяцша роду Дзяконск1х ! выдала на гэтую тэму асобную кшгу, у якой распавяла пра аргашзацыю гаспадарання у !х маёнтках [14]. Нягледзячы на тое, што дадзены род не быу самым багатым ! уплывовым на Палеса, у ягоных маёнтках укаранял1ся дастаткова перада-выя ! эфектыуныя метады гаспадарання. Акрамя таго, даследчыца падкрэсл!вала, што згодна дзеючаму закана-дауству прымусоваму выкупу не падлягал! земл! маёнткау з высоким узроунем аргаизацып гаспадарання, таму
мнопя мясцовыя памешчык карыстал1ся гэтым! абставшам! з мэтай захаваць свае уладанш ад пераходу у сялян-скя рук!. Вял1кую навуковую каштоунасць мае расповяд пра узаемаадносшы сялян Пружанскага ! Кобрынскага паветау са сва1м! панам!. Падкрэсл!ваецца пры гэтым, што найбольш складаныя узаемаадносшы у вяскоуцау наз!рал1ся нават не са сам!м! землеуласшкам^ а з !х аканомам!, як1я непасрэдна займал1ся справай аргашзацып гаспадарання у памешчыцк1х маёнтках.
Т.А. Калесшков!ч займалася вывучэннем памешчыцкага землекарыстання на тэрыторш сваёй малой ра-дз!мы - цяперашняга Камянецкага раёна, як на той час з'яуляуся часткай Брэсцкага павета Палескага ваяводства. Даследчыца адзначае высок1 узровень аргаизацып працы у пераважнай колькасщ мясцовых памешчыцк1х гаспа-дарак, што удавалася дасягнуць дзякуючы адпаведнаму квал!фшаванаму персаналу. У разглядаемай працы пра-сочваецца тэхшчная абсталяванасць мясцовых памешчыцшх гаспадарак, што у мнопм абумоул1вала поспех! у апрацоуцы зямл1 [15].
Артыкул У.В. Зданов!ча прысвечаны сацыяльна-эканам!чнаму развщцю гмшы Валовель Драпчынскага павета Палескага ваяводства у 1921-1939 гг., у тым лшу, разглядаецца аргашзацыя гаспадарак ! дзейнасць мясцо-вых памешчыкау падчас парцэляцып, дзякуючы якой вяскоуцы уам! сшам! намагалюя стаць самастойным! гаспа-дарам! ! быць незалежным! ад сва1х памешчыкау [16].
Што датычыць польскай пстарыяграфп, то першую комплексную працу па разгляду аграрнай псторып м!жваеннай Польшчы ! у тым лшу памешчыцкага землеуладання выпусщу Ч. Мадайчык. Азначаная праца носщь яскрава выражаную щэалапчную нашраванасць, згодна з якой памешчык1 аб'яулялюя крайшм! рэакцыянерам! ! эксплуататарамг Разам з тым выданне заснавана на шырокай крынщавай базе, утрымл1вае багатыя статыстыч-ныя ! факталапчныя звестк ! таму не страцша сваёй навуковай карысщ ! можа надалей выкарыстоувацца наву-коуцам! пры разглядзе дадзенага пытання пры умове прымянення сучасных навуковых падыходау [17]. Аутар разглядаемай кшп у цэлым ацэньвае тагачасны пануючы рэжым у Польшчы як выразна буржуазна-памешчыцк1 ! адпаведна абараняючы штарэсы менав!та ! выключна гэтых груп.
Неабходна звярнуць увагу на тое, што прадстаунЫ польскай пстарычнай навук1 часоу Польскай Народнай РэспублЫ у сва1х ацэнках буйнога землеуладання вымушана шт адпаведна падыходам савецкай пстарыяграфп, таму памешчык як клас атрымал!, па сутнасщ, выключна адмоуныя ацэнк1.
Сярод прадстаушкоу польскай пстарыяграфп сучаснага этапа памешчыкам! м!жваеннай Польшчы перш за усё займаецца Б.У. Галка, яш з'яуляецца аутарам грунтоуных прац па дадзеным пытанш. Азначанае выданне утрымл!вае шмат статыстычнага матэрыялу, дзякуючы чаму можна атрымаць цэласнае уяуленне аб памеры ! рол1 памешчыцкага землекарыстання у тагачаснай польскай эканомщы, але, разам з тым, заходнебеларуская прабле-матыка разглядалася !м фрагментарна ! недастаткова [18]. Надзвычай высокую каштоунасць уяуляе яго наступнае выданне, прысвечанае дзейнасщ памешчыцшх прадстаушкоу у Сейме м!жваеннай Польшчы, !х падыходы да магчымых шляхоу вырашэння у краше аграрнага пытання ! ажыццяулення аграрных пераутварэнняу, у тым л!ку ! у Заходняй Беларуа, падкрэсл!ваецца !х кансерватыуная нашраванасць [19].
Гаспадарка польских памешчыкау у 1921-1939 гг. знайшла сваё адлюстраванне таксама у кшзе В. Ражкоу-скага [20], як1 падрабязна паказау вядзенне гаспадарання у памешчыцк1х маёнтках, !х большую кашталютычную скраванасць ! злучанасць з рынкам у параунанш з сялянсшм^ а таксама больш высокую ураджайнасць зямель буйной уласнасщ, але пытанне разгляду функцыянавання памешчыцшх гаспадарак на тэрыторы! Заходняй Бела-руа разгледжана !м давол! фрагментарна.
Вобраз ! стыль жыцця, найперш за усё, быт памешчыкау, сямейныя ! гаспадарчыя традыцып на так званых Крэсах Пауночна-Усходшх яскрава паказаны у працы Е. Жэнкев!ча, асабл1вую щкавасць выкл1кае анал1з функ-цыяналу ! звычайных узаемаадносш абслуп памешчыцшх маёнткау, падкрэсл1ваецца, што нават пасля выхаду на пенсш мнопя з былых памешчыцшх слуг у знак пашаны за шматгадовую адданую службу працягвал! ! надалей жыць у гаспадарсшх памяшканнях навокал маёнтка [21].
Найбольш выбггным польским даследчыкам, яш займауся вывучэннем развщця сельскай гаспадарш м!жва-еннай Польшчы, па праву застаецца М. Мешчанкоусш, у працах якога усебакова адлюстраваны асноуныя моман-ты развщця сельскай гаспадарк! на той час, прыведзены каштоун^1я статыстычныя матэр^1ял^1 ! звестк1 адносна галоуных сац^1яльных груп тагачасных землеуласн!кау, дзякуючы чаму наз!ралася в^1разная дыспрапорцыя у землекарыстанш на тэрыторы! тагачаснай Заходняй Беларуа, што суправаджалася нац^1янальнай дыскрымша-ц^1яй ! рэзка абвастрала кнуючыя супярэчнасц! [22-23].
К. Канопка з'яуляецца аутарам некальшх в^1данняу па праблеме разв!цця сельскай гаспадарк1 м1жваеннай Польшчы, але у цэл^1м яго кшп структурна вельм! бл1зк1я ! падобныя, носяць навукова-папулярн^1 ! публ!цыст^гчны характар. Памешчыцкае землекарыстанне ацэньваецца у цэлым станоуча, падкрэсл!ваецца больш высок! узро -вень тут механ!зацы! у в^1н!ку, ураджайнасц! у параунанш з сялянсшм! гаспадаркам!, а таксама спадчынны характар памешчыцкага землекарыстання ! н!быта !х тут цыв!л1затарская мгая [24-26].
У. М1х засяродз!уся на вывучэнн! асноуных напрамкау дзейнасщ Саюза памешчыкау у 1916-1926 гг., паказау асноуныя яго задачы ! нак1рунк1 дзейнасц!, падкрэсл!вае, што памешчыш дзякуючы каардынацы! сва!х нама-ганняу змагл!, у вын!ку, актыуна ! паспяхова абараняць ! рэал!зоуваць свае !нтарэсы. У в^1данн! разглядаецца пазщыя памешчыкау па розных тагачасных актуальных пытаннях грамадска-пал1т^1чнага ! сацыяльна-эканам!чнага ладу, дзякуючы чаму можна стварыць, свайго роду, агульны сац^1яльны партрэт тагачасных памешчыкау, як1я па прыродзе сваёй, у асноуным, был1 кансерватарам! [27].
Ю. Жарноусш вывучау сацыяльную структуру польскага грамадства м1жваеннага перыяду, адзначау, што памешчык былi найбольш заможнай i уплывовай яго часткай, дзякуючы высокай арганiзаванасцi i каардынацьп аказвалi вызначальны уплыу на гpамадска-палiтычнае развiццё краiны. Разам з тым, памешчыш па сваёй сутнасцi таксама не былi адзiным класам, сярод iх, у тым лiку, захоувалюя ютотныя супярэчнасцi, таму асаблiвую щка-васць уяуляюць iмкненнi прадстаушкоу бяднейшай частк1 памешчыкау паказаць сябе не менш заможныш, чым !ншыя iх калегi, што часам атрымлiвала даволi карыкатурныя формы [28].
Надзвычай высокую навуковую вартасць уяуляць зборнiкi навуковых прац, прысвечаныя культурнай спад-чыне памешчыкау, дзе асветлены розныя бак! дзейнасщ паноу Польшчы у мiжваенны перыяд, паказаны iх быт i градыцы1, асноуныя напрамк1 дзейнасщ, у тым лшу ! дабрачынная. Аутараш зборшкау падкрэсл!ваецца, што памешчык унесл! вялЫ уклад у развiццё матэрыяльнай i духоунай культуры дзякуючы будаунщтву вялiкай колькасцi магнацк1х рэзвдэнцый i памешчыцк1х маёнткау, мнопя з яшх з'яуляюца выдатным! помнiкамi архиэк-туры, а таксама дзякуючы фундацыям на пабудову касцёлау, манастыроу i цэрквау. Разам з тым, мнопя паме-шчык1 шмат часу прысвячалi рознага роду забавам, перш за усё паляванням, вымушаны удзел у яшх у якасщ дапаможнага персаналу прыймалi навакольныя сяляне [29]. Асаблiвай увап у гэтым плане заслугоувае артыкул А. Лiхаровiча, у як1м паказаны стауленне i удзел польск1х памешчыкау у рэалiзацыi аграрнай рэформы i асноуныя супярэчнасцi, як1я узнiкалi на гэтым шляху. Справа датычылася, перш за усё, памерау парцэляцыi - перадачы сялянам частк1 памешчыцк1х зямель, пры гэтым памешчык1 выразна разумелi яе неабходнасць, ул!чваючы усеагульны рэвалюцыйны уздым пасля падзей 1917 г. у Раси, але адзначалi, што працэс гэты павiнен быць надзвычай прадуманым i паступовым [30].
У працах З. Тамчонак разглядаецца становiшча сельскай гаспадарк1 на тэр^ггоры! Заходняй Беларусi у 1921-1939 гг., матэрыяльнае становiшча асноуных тагачасных груп землекарыстальнiкау, у тым л!ку i памешчыкау (асаблiва на Палеса). Прыведзены звестк1 аб працэнтных адносшах вагi памешчыцкага землекарыстання адносна паветау Палескага ваяводства. У вышку падкрэсл!ваецца, што памешчык1 был! апорай польсшх улад на вёсцы, але уам станавiлася ввдавочным, што поунае захаванне памешчыцкага землеуладання непазбежна выклiча далейшы рост сацыяльнай напружанасцi. У сувяз! з гэтым, за разглядаемы перыяд вага памешчыцкага землеуладання скарацшася, але давол! нязначна [31-32].
У цэлым сярод прадстаушкоу польскай пстарыяграфп у рэг!янальным аспекце найбольш вялжую увагу выклжае Палескае ваяводстве, якое, нягледзячы на параунальную эканам!чную адсталасць, захоувала непаутор-нае хараство ! прыцягальнасць, галоуным чынам, у незвычайна майстэрск1х спосабах выжывання мясцовага насельнщтва у далёка не самых спрыяльных прыродных умовах (перш за усё масавай забагненасщ) ! стварэнню ушкальнай духоунай ! матэрыяльнай культуры. што неаднаразова падкрэсл!ваецца у шматлЫх працах польских даследчыкау, прысвечаных дадзенаму рэпёну.
Першым аутарам буйной комплекснай працы па сацыяльна-эканам!чным развщщ Палескага ваяводства у 1921-1939 гг. стау Е. Тамашэусш, як1 адзначау дамшаванне памешчыцкага землеуладання на тэрыторы! рэпёна у азначаны час, пры гэтым падкрэсл!вау, што большасць з !х вяла кашталютычную гаспадарку, што з'яулялася узорам для навакольных сялян так1м чынам, спрыяла павышэнню эфектыунасщ !х гаспадарання [33]. У дасле-даванш падкрэсл!ваецца спецыфжа узаемаадносш памешчыкау ! сялян на Палеса, напрыклад, адзначаецца, што адзш з мясцовых абшаршкау доуп час не мог дамовщца з сялянам! аб выкананш работ на яго землях, але потым, кал! ён выстав!у !м пачастунак з алкаголем, то сяляне пагадзшся. У вышку усё гэта абыйшлося землеуладальшку нават нашмат танней, але сяляне был! задаволены тым, што ён выказау !м ташм чынам павагу. Нямала месца памешчыцкаму землеуладанню на Палеса прысвечана ! у адпаведнай працы В. Сляшыньскага. У выданш падкрэсл!ваецца, што дзякуючы юнаванню тут буйных памешчыцк1х гаспадарак навакольнае сялянства было забяспечана працай, што дазваляла яму пазбегнуць масавага голада, як1 станав!уся амаль непазбежным у выпадку частых неураджаяу у асабктых гаспадарках [34]. П. Щхарацш разглядау палиычныя працэсы на Палеса у м!ж-ваенны перыяд, у тым л!ку ! аграрнае пытанне, якое з'яулялася адным з найбольш вострых ! патрабуючых тэрмшовага вырашэння. У выданш падкрэсл!ваецца, што ва умовах захавання у рэпёне буйнога памешчыцкага землеуладання мнопя мясцовыя палиычныя алы актыуна выступал! за надзяленне сялян гэтай зямлёй, што выклжала актыуны сялянск1 рух ! дыскусш у тагачасным перыядычным друку ! публщыстыцы [35].
Заключэнне. Нягледзячы на давол ютотную колькасць навуковых прац, у яшх тым ц шшым чынам закранаецца памешчыцкае землекарыстанне на тэрыторы! Заходняй Беларуа у 1921-1939 гг., мнопя яшчэ яго баш так ! застал!ся недаследаван^1м! (асабл!ва, памеры аплаты сялянскай працы ! узамааднос!ны сялян з паме-шчыкам! ! !х дапаможным персаналам) ! патрабуюць вывучэння адпаведна сучасным навуковым падыходам у рамках асобнай буйной работы.
Прадстаушкам! айчыннай г!стар^1яграф!! савецкага перыяду рабшася адназначна негатыуная ацэнка рол! памешчыкау у разв!цц! мясцовай сельскай гаспадарш, што адбывалася выключна за кошт няшчаднай эксплуатацы! навакольнага сялянства, таму памешчыцкае буйное землеуладанне паказвалася як пераж^1так часоу феадал!зму, як1 пав!нны быць у вышку л!кввдаваны адначасова з бясплатным надзяленнем зямлёй патрабуючых таго сялян. Такя ж высновы характэрны ! для тагачаснай польскай пстарычнай навук1.
На сучасным этапе развщця айчыннай пстарычнай навуш !дзе паступовае пераасэнсаванне месца ! рол! памешч^тцкага землеуладання у сац^гяльна-эканам!чным разв!цц! Заходняй Беларус! азначанага пер^гяду, таму
разам з вылучэннем безумоуных адмоуных бакоу паказваюцца таксама i станоучыя рысы, перш за усё, больш высокая ураджайнасць i узровень мехашзацып, а таксама актыуны удзел у дабрачыннай дзейнасцi адносна сваiх сялян з боку некаторых заходнебеларуск1х памешчыкау. Аналагiчная тэндэнцыя прасочваецца i у польскай пста-рыяграфп, якая, разам з тым, засяроджваецца найперш на разглядзе памешчыцк1х гаспадарак непасрэдна на тэры-торыi этнiчнай Польшчы, але пры гэтым асаблiвую увагу надае спадчынным правам i памешчыцкай паусядзён-насцi. У сувязi з гэтым патрабуецца далейшае вывучэнне разглядаемага пытання i падрыхтоука комплекснага спецыялiзаванага выдання з паказам супярэчлiвага становiшча i ролi буйнога землеуладання у Заходняй Беларусi мiжваеннага перыяду, першасную увагу пры гэтым неабходна надаць паказу узаемадносш сялян з памешчыкамi i расцэнак аплаты сялянскай працы.
Л1ТАРАТУРА
1. Кахновiч В.А. Адлюстраванне праблем буйной землеуласнасщ на тэрыторыi Заходняй Беларус у беларускай пстарыя-графп // Беларусь у эпоху геапалпычных i сацыяльных зрухау Новага i Навейшага часу: матэрыялы мiжнар. навук.-практ. канф., Мшск, 22 лiстап. 2019 г. - Мшск: БДУ, 2019. - С. 49-53.
2. Гак Л. Аграрная полпыка польскай буржуази у Заходняй Беларусi. - Мнск: Дзярж. выд-ва БССР, Партмассектар, 1933. - 95 с.
3. Гольдштейн И.И. Аграрные отношения в бывшей Польше, Западной Украине и Западной Белоруссии. - М.: Госиздат, 1940. - 296 с.
4. Мацко А.Н. Революционная борьба трудящихся Польши и Западной Белоруссии против гнета буржуазии и помещиков (1918-1939 гг.). - Минск: Беларусь, 1972. - 334 с.
5. Сорокин А.А. Аграрный вопрос в Западной Белоруссии (1920-1939 гг.). - Минск: Наука и техника, 1968. - 199 с.
6. Кухарев Б.Е. Сельское хозяйство Западной Белоруссии (1919-1939 гг.). - Минск: Выш. шк., 1975. - 110 с.
7. Полуян И.В. Западная Белоруссия в период экономического кризиса 1929-1933 гг. - Минск: Навука i тэхнжа, 1991. - 205 c.
8. Мисиюк В.С. Крупные землевладельцы Западной Белоруссии в контексте общественной трансформации (1921-1939) // Системная трансформация общества: инновации и традиции: сб. науч. тр. каф. социально-гуманитарных наук. - Брест: БрГТУ, 2015. - Вып. 11. - С. 62-66.
9. Смалянчук А.Ф. Раман Сюрмунт (1868-1939): жыццятс грамадзяшна Краю. - Мшск: Змщер Колас, 2018. - 692 с.
10. Вабiшчэвiч А.М. Давыд-Гарадоцкая ардынацыя Радзшшау у 1921-1939 гг. // Беларуси пстарычны часотс. - 2015. -№ 10. - С. 20-33.
11. Вабищевич А. Усадьба Радзивиллов в Маньковичах // Radziwiüowie. Obrazy literackie. Biografíe. Swiadectwa historyczne. -Lublin: Uniwersytet M. Curie-Sklodowskiej, 2003. - S. 455-463.
12. Вабiшчэвiч А.М. Вёска Рубель на Столшшчыне: псторыка-краязнаучы нарыс. - Брэст: БрДУ, 2021. - 281 с.
13. Папко В.М. Давыд-Гарадоцкая ардынацыя князёу Радзiвiлау у 1905-1939 гг. // Весн. Брэс. дзярж. ун-та. Сер. 2, Псторыя. Эканомжа. Права. - 2011. - № 2. - C. 32-40.
14. Папко В.М. Род Дзяконскгх i iх маёшш на Брэстчыне у XIX-XX стст. - Брэст: Альтернатива, 2011. - 245 с.
15. Калесншжч Т.А. Памешчыцкая гаспадарка на тэрыторыi Камянецкага раёна у мiжваенны перыяд (1921-1939) // Моладзь Берасцейшчыны: зб. навук. прац. - Брэст: Академия, 2006. - С. 94-99.
16. Здановiч У.В. Сацыяльна-эканамiчнае развшцё Валовельскай гмгны у 1921-1939 гг. // Берасцейсю хранограф: зб. навук. прац. - Брэст: БрДУ iмя А.С. Пушкна, 2004. - Вып. 4. - С. 60-63.
17. Madajczyk Cz. Burzuazyjno-obszarnicza reforma rolna w Polsce: (1918-1939). - Warszawa: Ksiqzka i Wiedza, 1956. - 463 s.
18. Galka B.W. Ziemianie i ich organizacje w Polsce lat 1918-1939. - Torun: Adam Marszalek, 1997. - 214 s.
19. Galka B.W. Ziemianie w parlamencie II Rzeczypospolitej. - Torun: Adam Marszalek, 1999. - 185 s.
20. Roszkowski W. Gospodarcza rola wi^kszej prywatnej wlasnosci ziemskiej w Polsce 1918-1939. - Warszawa: Szkola Glówna Planowania i Statystyki, 1986. - 431 s.
21. Zenkiewicz J. Dwór polski i jego otoczenie: kresy Pólnocno-Wschodnie. - Torun: Adam Marszalek, 2008. - 171 s.
22. Mieszczankowski M. Rolnictwo II Rzeczypospolitej. - Warszawa: Ksiqzka i Wiedza, 1983. - 447 s.
23. Mieszczankowski M. Struktura agrarna Polski mi^dzywojennej. - Warszawa: Panst. Wydaw. Nauk., 1960. - 430 s.
24. Konopka K. Mechanizm reform agrarnych w Drugiej Rzeczypospolitej Polskiej (1918-1939). - Bialystok: Wydaw. Politech. Bialostockiej, 2010. - 143 s.
25. Konopka K. Reformy agrarne a mechanizm rozwoju spoleczno-gospodarczego w Drugiej Rzeczypospolitej Polskiej (1918-1939). -Bialystok: Wydaw. Politech. Bialostockiej, 2014. - 238 s.
26. Konopka K. Reformy agrarne w Drugiej Rzeczypospolitej Polskiej oraz ich wplyw na rozwój spoleczno-gospodarczy Polski (1918-1939). - Bialystok: Wydaw. Politech. Bialostockiej, 2012. - 212 s.
27. Mich W. Zwiqzek ziemian w Warszawie 1916-1926. - Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Sklodowskiej, 2007. - 468 s.
28. Zarnowski J. Spoleczenstwo Polski mi^dzywojennej. - Warszawa: Wiedza Powszechna, 1969. - 173 s.
29. Ziemianstwo polskie 1920-1945: zbiór prac o dziejach warstwy i ludzi / pod red. J. Leskiewiczowej. - Warszawa: Panst. Wydaw. Nauk., 1988. - 368 s.
30. Lichorowicz A. Polskie reformy rolne 1920-1944 a ziemianstwo // Dziedzictwo. Ziemianie polscy i udzial ich w zyciu narodu. -Kraków: Znak, 1995. - S. 85-97.
31. Tomczonek Z. Ruch ludowy na kresach pólnocno-wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej. - Bialystok: Wydaw. Politech. Bialostockiej, 1996. - 247 s.
32. Tomczonek Z. Wies Poleska 1918-1939 // Чалавек. Этнас. Тэрыторыя. Праблемы развщця заходняга рэпёну Беларуси мат. мiжнар. навук.-практ. канф., Брэст, 23-24 крас. 1998 г. У 2 ч. / БрДУ iмя А.С. Пушкша. - Брэст: Выд-ва С. Лаурова, 1998. -Ч. 2. - С. 110-115.
33. Tomaszewski J. Z dziejów Polesia, 1921-1939: zarys stosunków spoleczno-ekonomicznych. - Warszawa: Panst. Wydaw. Nauk., 1963. - 208 s.
34. Sleszynski W. Wojewodztwo Poleskie. - Krakow: Avalon, 2014. - 335 s.
35. Cichoracki P. Wojewodztwo Poleskie 1921-1939. Z dziejow politycznych. - Lomianki: LTW; Wroclaw: IH Uniwersytetu Wroclawskiego, 2014. - 477 s.
Пастушу 30.08.2023
ИСТОРИОГРАФИЯ ПОМЕЩИЧЬЕГО ЗЕМЛЕВЛАДЕНИЯ НА ТЕРРИТОРИИ ЗАПАДНОЙ БЕЛАРУСИ В 1921-1939 гг.
канд. ист. навук, доц. В.П. ГАРМАТНЫЙ (Институт истории НАН Беларуси, Минск)
На протяжении 1921-1939 гг. Западная Беларусь являлась частью народно-хозяйственного комплекса межвоенной Польши с выразительным доминированием здесь сельского хозяйства и сохранением большого количества помещичьих хозяйств, рядом с которыми существовали многочисленныме хозяйства малоземельных крестьян, надеящихся получить землю имения. Не смотря на значительный вклад помещиков в развитие местного хозяйства, как отечественные, так и зарубежные исследователи по разным причинам сосредотачивали своё внимание в первую очередь на положении местного крестьянства, в то время как помещичье хозяйство оставалось за рамками их внимания, подаваясь достаточно односторонне и субъективно.
Ключевые слова: помещики, землевладение, урожайность, латифундия, имение, Полесье.
HISTORIOGRAPHY OF LANDLORD LAND OWNERSHIP ON THE TERRITORY OF WESTERN BELARUS IN 1921-1939
V. HARMATNY
(Institute of History of the National Academy of Sciences of Belarus, Minsk)
During 1921-1939 Western Belarus was a part of the national and economic complex of interwar Poland with a clear dominance of agriculture and the preservation of a large number of property owners, close to whom there was a large number of landless peasants who hoped to get their land. Despite the significant contribution of landowners to the development of the local economy, as domestic as foreign researchers for various reasons, focused their scientific attention primarily on the position of the local peasantry, while the landlords economy remained out of the spotlight and was presented rather one-sidedly and subjectively.
Keywords: landowners, land ownership, productivity, economy, large estate, property, Palesse.
