Научная статья на тему 'ГИДРОМЕЛИОРАТИВ ИНШООТЛАРНИ БАРПО ЭТИШДА БАЖАРИЛАДИГАН ТОПОГРАФИК – ГЕОДЕЗИК ҚИДИРУВ ИШЛАРИ'

ГИДРОМЕЛИОРАТИВ ИНШООТЛАРНИ БАРПО ЭТИШДА БАЖАРИЛАДИГАН ТОПОГРАФИК – ГЕОДЕЗИК ҚИДИРУВ ИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

51
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тахеометрик съѐмка / нивелирлаш / трассалаш / тапографик съѐмка / GPS-система.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Юнусбек Шахобиддинович Саттиев

Ушбу мақолада гидромелиоратив объектларни лойиҳалашларни амалга ошириладиган ҳудудни топографик планини тузиш ва янгилаш учун зарур ишларни бажариш, ҳамда тахеометрик ва нивелир съѐмка услуби кўрсатилган. Йирик масштабдаги съѐмкани энг тезкор, самарали ва истиқболли усулда бажариш учун геодезик асбоб ускуналарининг аниқлиги ва иш унумдорлигини баҳолаш керак

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ГИДРОМЕЛИОРАТИВ ИНШООТЛАРНИ БАРПО ЭТИШДА БАЖАРИЛАДИГАН ТОПОГРАФИК – ГЕОДЕЗИК ҚИДИРУВ ИШЛАРИ»

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

ГИДРОМЕЛИОРАТИВ ИНШООТЛАРНИ БАРПО ЭТИШДА БАЖАРИЛАДИГАН ТОПОГРАФИК - ГЕОДЕЗИК КВДИРУВ ИШЛАРИ

Юнусбек Шахобиддинович Саттиев

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти ассистенти

syunusbek77@gmail .com

Ушбу маколада гидромелиоратив объектларни лойихалашларни амалга ошириладиган худудни топографик планини тузиш ва янгилаш учун зарур ишларни бажариш, хамда тахеометрик ва нивелир съёмка услуби курсатилган. Йирик масштабдаги съёмкани энг тезкор, самарали ва истикболли усулда бажариш учун геодезик асбоб ускуналарининг аниклиги ва иш унумдорлигини бахолаш керак.

Калит сузлар: тахеометрик съёмка, нивелирлаш, трассалаш, тапографик съёмка, GPS-система.

Гидромелиоратив объектларни лойихалаш одатда, бир ёки икки боскичда амалга оширилади. Мелиорацияланадиган ер майдони 1500 га дан ошмаса, лойиха бир боскичда бажарилади. Долган холатларда лойихалаш икки боскичда - техник лойихани ишлаб чикиш ва ишчи чизмаларни тузиш боскичларда омалга оширилади.

Гидромелиоратив курилиш лойихасини тузиш учун мелиорацияланадиган майдонда кидирув ишлари бажарилади. Кидирув ишлари геодезик, геологик, гидрогеологик ишларга булиниб, улар орасида энг асосий уринни геодезик -топографик кидирув ишлари эгаллайди.

Лойихалаштиришни бошлашдан аввал техник топшириклар тузиб олинади ва тасдикланади. Топширикда объектнинг жойлашган жойи, эгаллаган майдони, лойихалаштирилаётган объектнинг максади, неча боскичда лойихалаштирилиши хакидаги курсатмалар ва бошка маълумотлар келтирилади. Топширик асосида топографик - геодезик кидирувлар олиб борилади.

Юкорида айтиб утганимиздек, гидромелиоратив иншоотларини лойихалаш бир ёки икки боскичда амалга оширилади. Бир

АННОТАЦИЯ

КИРИШ

боскичли лойихалар техник жихатдан оддий объектлар учун

November, 2022

ишлаб чикилади, бундай объектларни куришда купинча тайёр типик лойихалардан фойдаланилади.

Икки боскичли лойихалар табиий шароити мураккаб булган ва 2000 га дан катта булган майдонни эгаллаган жойларда куриладиган мелиоратив объектларни лойихалаштириш учун ишлатилади.

АДАБИЕТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Олиб бориладиган геодезик ишлар объектни лойихалаш боскичига караб уз хусусиятига эга булади.

Шу сабабли лойиха боскичида топографик съёмкаларни бажариш ишлари ишчи хужжатлар боскичига Караганда майдарок масштабда бажарилади.

Лойиха боскичида куйидаги геодезик ишлар бажарилади.

1000 га дан катта ер участкаларда очик сугориш усули кулланган массиви рельеф кесим баландлиги 1,0 м булган 1:10000 масштабда съёмка бажарилади; намунавий участкаларда рельеф кесим баландлиги 0,5 м булган 1:2000 масштабда съёмка бажарилади. Майдони 1500 га дан кам булган ер майдонларда рельеф кесим баландлиги 0,5 м булган 1:5000 масштабда съёмка ишлари бажарилади, бунда намунавий участкалар ажратилмайди.

Очик сугориш тармогларини лойихалашда рельеф кесим баландлиги 1,0 м булган 1:10000 масштабда, намунавий участкалар учун эса, рельеф кесим баландлиги 0,5 м булган 1:5000 масштабда съёмка бажарилади.

1000 га дан кам булган майдонни эгаллайдиган очик ва ёпик сугориш тармогини лойихалашда унинг съёмкасида намунавий участкаларни ажратмасдан рельеф кесим баландлиги 0,5 м булган 1:5000 масштабда бажарилади.

Мураккаб жойлар (рельефи булиниб кетган, тоголди ва тог худуди) даги сугориш массивларини лойихалашда жой съёмкаси рельеф кесим баландлиги 0,5 м булган 1:2000 масштабда бажарилади. Намунавий участкаларнинг съёмкаси рельеф кесим баландлиги 0,25 м булган 1:2000 масштабда бажарилади.

Оддий табиий шароитларда очик каналлар массивининг съёмкаси рельеф кесим баландлиги 1,0 м булган 1:10000 масштабда бажарилади, бунда намунавий участкалар ажратиб курсатилмайди, мураккаб табиий шароитларда эса намунавий участкалар ажратилади ва унинг съёмкаси рельеф кесим баландлиги 0,5 м булган 1:5000 масштабда бажарилади.

Мелиоратив худудларда топографик съёмкалар бажаришни уч гурухга булиш мумкин.

November, 2022

534

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

1. Майдони 3000 га гача булган сугориш тармоклари учун мензула ёрдамида 1:5000 масштабда рельеф кесим баландлиги 0,5 - 1,0 м да съёмка бажариш.

Лойихани кулайлаштириш учун, планли ва баландлик нукталарининг зичлигини ошириш талаб этилади, 1 :5000 масштабдаги топографик планлар 2,5 марта йириклаштирилади, яъни 1 :2000 гача. Сув олиш (чикариш) бош иншоотолари майдонини съёмка килиш 0,5 - 1,0 м рельеф кесим баландлиги билан 1:1000 масштабда бажарилади.

2. 3000 дан 10000 га гача булган майдон худудида рельеф кесим баландлиги 0,5 м - 1,0 м булган 1:10 000 масштабда яхлит съёмка бажарилади.

3. 10000 га дан катта майдонларда гидромелиоратив тизимларни лойихалашни амалга оширишда топографик карта масштаби 1:25000 билан рельеф кесим баландлиги 1,0 - 2,0 м ни ташкил этади. Майда тармокларда лойихалаш ишларини амалга ошириш учун жой съёмкаси масштаби 1:10000 билан рельеф кесим баландлиги 1,0 - 2,0 м да бажарилади; лойихани режалашни амалга ошириш учун 500 га майдонни юзани квадратлар буйича нивелирланади. Бундай жойларнинг режалашда рельеф кесим баландлиги 0,25 - 0,50 м билан 1:1000 - 1:2000 масштабда съёмкалар бажарилади.

Айникса, бунга кейинги йилларда геодезия сохасида замонавий автоматлаштирилган асбоблар ва технологияларни гидротехника иншоотларини лойихалаш, куриш ва кайта тиклашда бажариладиган геодезик ишларида жадал кириб бориши ва натижаларини махсус дастурли таъминотлар ёрдамида компьютерда ишлаб чикиш, хамда график материалларни кам мехнат сарфлаб, киска вакт мобайнида бажаришини таъминланишига эришилди. Маълумки, гидромелиоратив иншоотларни курилиш жараёнида катта хажмда ер ишлари бажарилади, шу боис, геодезик ишларни замонавий электрон тахеометрда, ер ишлар хажмини эса, компьютер дастури асосида хисоблаб чикиш, уз навбатида иш унумдорлигини ошириш билан бирга, вактни тежаш имконини беради, шунингдек мехнат самарадорлигини оширишга сабаб булади. Шунинг учун биз анъанавий ва замонавий нивелирлаш ишларини такослашимиз мумкин (1-шакл).

November, 2022

Электрон тахеометрда улчашларни бажариш

Анъанавий усулда нивелирлаш 1-шакл.

Юкорида келтирилган шакллардан шуни куриш мумкинки, анъанавий усулда нивелир бир нечта нукталарга урнатишга тугри келади тахеометрда эса, бир нуктадан барча характерли нукталарга каратишимиз мумкин.

Коллектор - дренаж тармокларида бажариладиган геодезик улчашлар учун сарфланадиган вакт харажатларининг тавсифлари натижаларни таккослашимиз учун куйидаги 1-жадвални куриб чикамиз.

1-жадвал

Т/р Технология боскичлари Вакт харажатлари ( мин.)

Электрон тахеометрни кулланилганда H 3 нивелир ва рулеткаларни кулланилганда

1 Тайёргарлик ишлари 10 15

2 Трассани пикетларга булиш 30 30

3 Трассани бошлангич пунктга боглаш 15 40

4 Трасса ук;и буйича нивелирлаш 15 30

5 Кундаланг кесимлар буйича

November, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

536

нивелирлаш: а) рулетка оркали оралик нукталар орасидаги масофани улчаш б) оралик нукталарни нивелирлаш в) улчаш натижаларини журналга ёзиш, абрисини чизиш ва назорат килиш - 10

10 20

- 10

6 Улчаш натижаларини ишлаб чикиш учун компютерга кулда юклаш - 40

7 Улчаш натижаларини ишлаб чикиш, кундаланг ва буйлама профилини тузиш 30 30

Жами сарфланган вакт 110 225

Жадвалда келтирилган маълумотлардан шуни куриш мумкинки, коллектор дренаж тармокдарини кайта тиклашда амалга ошириладиган топографик - геодезик ишлар аниклигини тадкик килиш ва услубларини GPS-система ва электрон тахеометрлардан фойдаланиб такомиллаштириши билан боглик, бир катор назарий ва амалий масалаларни ечими уз урнини топган.

ХУЛОСА

Хулоса килиб шуни таъкидлаш жоизки, ерларнинг мелиоратив хрлатини яхшилаш учун хизмат киладиган коллектор-дренаж тармокларини кайта куриш ишларида замонавий геодезик асбобларидан фойдаланиш жуда катта кулайликларни юзага келтирибгина колмай, вактни тежаш (40-50 %), ишчи кучини камайиши ва иш самарадорлигни ошишига хизмат килади.

REFERENCES

1. Бойков, В. Н., Федотов, Г. А., & Пуркин, В. И. (2005). Автоматизированное проектирование автомобильных дорог.

2. Федотов, Г. А. (2009). Инженерная геодезия. Высш. шк..

3. Охунов, З. Д. (2002). Ер тузишда геодезик ишлар. Т., Янги аср авлоди.

4. Курилиш учун топографик карта ва планларни тузиш хдмда купайтириш. ШЩ 1.02.21-09

5. Саттиев, Ю. Ш. (2021). МЕТОД ПРОВЕДЕНИЯ МАСШТАБНОГО ТОПОГРАФИЧЕСКОГО ИССЛЕДОВАНИЯ НА ЭЛЕКТРОННОМ ТАХЕОМЕТРЕ. Universum: технические науки, (11-2 (92)), 46-48.

November, 2022

537

6. Yunusbek, S., Dilmurod, X., & Ulug'Bek, A. (2021). FARG 'ONA VILOYATINING EKOLOGIK HOLATNI O 'RGANISHDA KARTOGRAFIK METODNING AHAMIYATI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(4), 633-636.

7. Шерматов, Р. Ю., Ишанкулов, З. М., Саттиев, Ю. Ш., & Абдулхаков, Ф. Х. (2021). ОБЕСПЕЧЕНИЕ БЕЗОПАСНОСТИ УЧКУРГАНСКОГО ГИДРОУЗЛА НА РЕКЕ НАРЫН. Главный редактор: Ахметов Сайранбек Махсутович, д-р техн. наук; Заместитель главного редактора: Ахмеднабиев Расул Магомедович, канд. техн. наук; Члены редакционной коллегии, 25.

8. Yunusbek, S., & Rakhmatillo, S. (2022). THE ROLE OF GEODESY WORK IN THE DESIGN OF PUMP STATIONS. Universum: технические науки, (4-11 (97)), 48-50.

9. Махмудов, А., Карабаев, А. Н., & Абдувосиев, А. (2019). Влияние изменения условий эксплуатации Учкурганского гидроузла на его безопасность. ББК 20.1 я43 Э 40.

10. КАРАБАЕВ, А., & ИШОНКУЛОВ, З. (2022). ВЕСТНИК КЫРГЫЗСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА СТРОИТЕЛЬСТВА, ТРАНСПОРТА И АРХИТЕКТУРЫ ИМ. Н. ИСАНОВА. ВЕСТНИК КЫРГЫЗСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА СТРОИТЕЛЬСТВА, ТРАНСПОРТА И АРХИТЕКТУРЫ ИМ. Н. ИСАНОВА Учредители: Киргизский государственный университет строительства, транспорта и архитектуры им. Н. Исанова, 3(2), 1120-1125.

11. Сабитов, А. У., & Карабаев, А. Н. (2020). РЕСУРСОСБЕРЕГАЮЩАЯ ТЕХНИКА И ТЕХНОЛОГИЯ ОРОШЕНИЯ В ЗОНАХ СЛОЖНОГО РЕЛЬЕФА. In УПРАВЛЕНИЕ ИННОВАЦИОННЫМ РАЗВИТИЕМ АГРОПРОДОВОЛЬСТВЕННЫХ СИСТЕМ НА НАЦИОНАЛЬНОМ И РЕГИОНАЛЬНОМ УРОВНЯХ (pp. 185-187).

12. Anvarjon, I., Kholidinovich, A. F., Alijanovna, K. O., & Anvarjonovich, S. I. (2021). The Effect of Drip Irrigation on the Growth and Development of Cotton and Technological and Economic Performance of Cotton Fiber. Design Engineering, 6907-6915.

13. Abdulatif M., A. A. D., X. I. S., & A. M. A. (2021). Uchqo'rg'on Gidrobo'g'inidan foydalanish jarayonida suv sarfini rostlash inshootlardagi taqsimlanishini o'zgarishlari. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(3), 392-399.

14. Саидходжаева, Д., Абдувосиев, А., & Хамидов, И. (2021). Основные причины и последствия прорыва плотин при гидродинамических авариях. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(4), 697707.

15. Sattiyev, Y. S., & Sirochov, A. M. O. G. L. (2022). YERLARNING MELIORATIV XOLATINI YAXSHILASHDA, GEODEZIK ISHLARNING AXAMIYATI. Academic research in educational sciences, 3(7), 91-95.

November, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.