Научная статья на тему 'ШАҲАР ҲУДУДИДА ЕРЛАРИНИ ЛОЙИҲАЛАШ ВА УНИНГЭЛЕКТРОН КАРТАЛАРИНИ ТУЗИШДА ГАТ'

ШАҲАР ҲУДУДИДА ЕРЛАРИНИ ЛОЙИҲАЛАШ ВА УНИНГЭЛЕКТРОН КАРТАЛАРИНИ ТУЗИШДА ГАТ Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

CC BY
67
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шаҳарлар муҳитини лойиҳалаш / электрон тахеометрлар / электрон теодолитлар / GPS спутникли қабул қилгичлар / PANORAMA / ArcGIS / координата / электрон рақамли карталар. / design of urban environment / electronic tachometers / electronic theodolites / GPS Sputnik receivers / PANORAMA / ArcGIS / coordinate / electronic digital maps.

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — Маъруф Омонжонович Атаков

Бугунги кунда шаҳар ҳаётидаги технологик жараён бениҳоят тезлашиб кетган. Шаҳарсозлик лойиҳалаш методларини ўзгартириб, келажак шаҳарларни лойиҳалашга асос яратиш замон талабидир. Уларни карталаштириш бугунги кунда шаҳар ерларини лойиҳалашда ва шаҳар ҳудудида ерларидан самарали фойдаланишни ташкил этиш механизмларини такомиллаштиришга асос бўлади. Ишлаб чиқаришга фан-техника ютуқларини, янги техника ва илғор технологияларни жумладан электрон карталарни жорий этиш ишлари йилдан йилга жадаллашиб бормоқда. Ушбу мақолада, электрон карта яратишгача бўлан жараёнда қўлланиладиган асбоб ускуналар ва дастурларнинг янгилари жорий этилиб соҳанинг юксалишига йўл очиб берилаётганлиги масаласи ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GIS IN THE DESIGN OF LAND IN THE TERRITORY OF THE CITY AND THE DRAWING UP OF ITS ELECTRONIC MAPS

Today, accelerated the technological process in the life of the city has been inexorably. Changing the methods of urban planning, creating the basis for the design of Future Cities is a modern requirement. Their cartography will be the basis for the improvement in the design of urban land today and the organization of effective use of land on the territory of the city. The work on the introduction of scientific and technical achievements, new techniques and advanced technologies, including electronic cards, has been intensifying year after year. In this article, the issue of the introduction of new equipment and programs used in the process of creating an electronic map and has been highlighted opening the way to the growth of the industry.

Текст научной работы на тему «ШАҲАР ҲУДУДИДА ЕРЛАРИНИ ЛОЙИҲАЛАШ ВА УНИНГЭЛЕКТРОН КАРТАЛАРИНИ ТУЗИШДА ГАТ»

ШАХАР ХУДУДИДА ЕРЛАРИНИ ЛОЙИХАЛАШ ВА УНИНГЭЛЕКТРОН

КАРТАЛАРИНИ ТУЗИШДА ГАТ

Маъруф Омонжонович Атаков

"Уздаверлойиха" давлат илимий-лойихалаш институти мустакил изланувчиси

АННОТАЦИЯ

Бугунги кунда шахар хаётидаги технологик жараён бенихоят тезлашиб кетган. Шахарсозлик лойихалаш методларини узгартириб, келажак шахарларни лойихалашга асос яратиш замон талабидир. Уларни карталаштириш бугунги кунда шахар ерларини лойихалашда ва шахар худудида ерларидан самарали фойдаланишни ташкил этиш механизмларини такомиллаштиришга асос булади. Ишлаб чикаришга фан-техника ютукларини, янги техника ва илгор технологияларни жумладан электрон карталарни жорий этиш ишлари йилдан -йилга жадаллашиб бормокда. Ушбу маколада, электрон карта яратишгача булан жараёнда кулланиладиган асбоб ускуналар ва дастурларнинг янгилари жорий этилиб соханинг юксалишига йул очиб берилаётганлиги масаласи ёритиб берилган.

Калит сузлар: шахарлар мухитини лойихалаш, электрон тахеометрлар, электрон теодолитлар, GPS спутникли кабул килгичлар, PANORAMA, ArcGIS, координата, электрон ракамли карталар.

GIS IN THE DESIGN OF LAND IN THE TERRITORY OF THE CITY AND THE DRAWING UP OF ITS ELECTRONIC MAPS

ABSTRACT

Today, accelerated the technological process in the life of the city has been inexorably. Changing the methods of urban planning, creating the basis for the design of Future Cities is a modern requirement. Their cartography will be the basis for the improvement in the design of urban land today and the organization of effective use of land on the territory of the city. The work on the introduction of scientific and technical achievements, new techniques and advanced technologies, including electronic cards, has been intensifying year after year. In this article, the issue of the introduction of new equipment and programs used in the process of creating an electronic map and has been highlighted opening the way to the growth of the industry.

Key words: design of urban environment, electronic tachometers, electronic theodolites, GPS Sputnik receivers, PANORAMA, ArcGIS, coordinate, electronic digital maps.

Асосий кисм. Бугунги кунда шахарлар мухитини лойихалашни тадкик этиш мухим масалаларидан бири хисобланади. Бугунги кунда ахоли жойлашувининг асосий кисмини шахар ахолиси ташкил килмокда. БМТ тараккиёт дастури маълумотларига кура жахонда шахар ахолисининг хиссаси 53.5% ни ташкил этган, вахоланки жахоннинг 20 дан ортик мамлакатларида 90% дан зиёдрок ахолиси шахарларда яшашади [1-3].

Узбекистонда эса доимий ахолиси сони 2021 йил 1 июль холатига кура 34,86 млн кишини ташкил этиб, йил бошидан 301,3 минг кишига ёки 0,9% га купайди. Шахар ахолиси сони 17 млн 664,8 минг кишини (жами ахоли сонидаги улуши 50,7%), кишлок ахолиси сони эса 17 млн 195,4 минг киши (49,3%)ни ташкил этмокда. Шахар мухити инсон учун асосий яшаш жойи булиб колади, шунинг учун бу масалани кайта эътибор билин караб чикиш ва урганиш лозим.

Маълумки, шахар хаётидаги технологик жараён бенихоят тезлашиб кетган. Шахарсозлик лойихалаш методларини узгартириб, келажак шахарларни лойихалашга асос яратиш замон талабидир [4-6]. Бугунги кунда шахарсозлик гояларитугрисида куплаб лойихалар мавжуд булиб, улар орасида амалга ошриш зарур булган фикрлар мавжуд. Булар: яшил шахар, шахар-уй,сувликдаги шахар ва бошкалар мисол килиб келтириш мумкин (1-расм).

1-расм. Шахарсозлик лойщаларни тузиш жараёнидан лавха

Келажак шахарлар шахарсозлик илми мутахассислари ва олимлари лойихавий гояларни икки турга шартли равишда ажратишмокда: биринчи, келажак шахарларнинг лойихавий гояларида инсон учун энг мухим булган экологик муаммоларнинг ечимларини хал килиш;иккинчи, шахарлар лойихавий гоялари мавжуд тенденцияларни экстрополяция килиш натижасида шахарлар келажаги ечимлари аникланади [7-9].

Экологик таркибли келажак шахарлар лойихаларида хаёт учун энг максимал экологик кулай шарт-шароитлар яратилиши булиб, куйидаги

тамойилларни уз ичига олади: биринчи, яшаш учун кулай шарт-шароитлар яратиш, иклимнинг салбий таъсирини камайтиришдир [10-12].

Шахар худудида ерларидан самарали фойдаланишда электрон карталарни урни албатта бекиёсдир. Жумладан, карталарни тузишда ва нашр килишда замонавий ЭХМ лар кулланилса, топогеодезик асосни тузиш, нашр килиш ишлари бирмунча осонлашади [13-15]. Бундай ЭХМлар кулланилиши натижасида электрон карталарни яратиш, карталарга оператив узгартиришлар киритиш, кадастр ишларини мукаммал даражада олиб бориш имкони яратади (2-расм).

Замонавий асбоблар (GPS, теодолит-тахеометрлар) геодезик таянч шахобчаларни хосил килиш. Жой планини олиш, участкалар майдонини хисоблаш ишларини олиб боришни анча енгиллаштиради [16-18].

2-pacM. rATHurnyMyMuU KypuHumu

EpHHHr нaвнгaцнoн cyHtHH nyngomnap, yTraH acpHHHr myHnga gyHeHHHr 2 Ta эксппyaтaцнoн kocmhk cucTeMacn HXTnpo KHnnHgn, 6y nnMHH-TexHHK gapa^agarn ^apaeHnapHH Kypcarn6 6epagn [19-21]. By AMepHKaHHHr Global Positioning System Ba Poccn^HUHr rno6an нoвнгaцнoн cnyTHHK CHCTeManapuHHHr (r^OHACC) acocHH a^annurn Ba ym6y TH3HMnapgaH $OHganaHn6, HyKTanapHHHr K00pgHHaTanapHHH aHHK^am, rao6annnK, Te3KopnuK, onTHMan aHHKgnK Ba Hara^aHHHr MyKaMMannnrn, x,aMga 6np KaHna Tonoreoge3HK nmnapHH x,aM 6a^apnm hmkohhhh 6epagn [22-24].

^Ha 6np MyxnM tomohh myHgaKH, aHtaHaBHH reoge3HK ynnamnapHH GPS npneMHHK^apHHHHr y3H aManra omnpagn.

GPS npneMHHK^apn HyKTanapHHHr KOopgnHaTanapuHH Ep w3acuHHHr xoxnaraH ^OHnga, xoxnaraH BaKTga Ba Typnn 06-xaB0 mapomnga aHHKgamn MyMKHH. KoopgnHaTanapHH Tonnm aHHKgnrn -1mm gaH 100 m rana 6ynn6, GPS ac6o6nHHHr

типига, аниклигига ва улчаш методикасига богликдир. GPS приемниклари традицион асбоблар ва услублардан куйидаги курсаткичлари буйича фарк килади.

• Нукталар орасида куриниш булиши шарт эмас, хамда ушбу асбоб билан хохлаган вактда, турли жойларда ва нокулай об-хаво шароитларида хам ишлаш имконини беради.

• Нуктанинг координаталарини аниклашда юкори аникликка эришилади ва координаталарни аниклащда иш киска вактда юкори тезликда бажарилади, хамда нукталарнинг планли ва баландликли координаталари билан аникланади.

Республикамиз рельефи ва об-хаво шароитини инобатга олган холда замонавий геодезик асбоб-ускуналарини куллаш зарурлигини курсатади. Бундан ташкари Республикамизда геодезик улчаш ишларини олиб бориш ва катта харажатларни ва вактни талаб килинишини хам эътиборга олишимиз зарур.

Худуднинг картасини тузишда жойдаги баландлик нукталарини ва координаталарини аниклаб олиш керак булади. GPS приемниклари билан аникланган нуктанинг (х,у) текислигидаги координатаси ва баландлиги аник булган пунктлардан фойдаланиб, бошка нукталарнинг координаталари ва баландликлари аникланади. Маълум булган нукталарни координаталари буйича фотопланга баландликлари куйиб чикиш оркали уч улчамли схематик карталар тизимини яратишда кул келади. Тайёр булган фотоплан плоттер ёрдамида сканер килиниб, компьютерда ракамлар куйилиб бир хил масштабга келтирлади ва карталар хозирги кунда «ArcGIS» дастуридан фойдаланиб чизилади (3-расм).

3-расм. GPS приемникларидан олинган суратни ArcGIS дастурида ишланган

уолати

Бу дастур электрон ракамли карталарни тузишда фойдаланиладиган дастурлардан биридир.Ушбу дастурнинг яна бир афзаллиги шундаки ушбу дастурдан олдин яратилган "PANORAMA" дастурида битта карталарни яратиш учун кетадиган вактда "ArcGIS" дастурида икки-учта картани бемалол чизиб тугатиш мумкин.

Умуман олганда, "Агс018"дастурининг яратилиши, ундан тулик фойдалана олиш, иш унумдорлигини хозирги замон талабларига тулик; жавоб бера олади деб хисоблаш мумкин. Юртимизда хам компъютер технологияларининг жадал суръатлар билан ривожланиши, ишлаб чиккаришнинг усиши "Аг^К"га ухшаш янгидан-янги дастурлар яратиш имконини янада кенгайтирмокда.

AmGIS дастурида ишлаш приципи, ракамли картани яратиш технологияси ишлаб чикилган ва таткикот объекти сифатида маълум бир жой танланиб маълумотлар базаси шанкллантирилиб маълумотлар киргизилишига асосланади.

ArcGIS ESRI компанияси томонидан ишлаб чикилган, бу обектларни географик маълумотлари ва атрибут маълумотлари билан биргаликда ишлаш имкониятини беради.

ArcGIS дастурида маълумотлар базасини йигилади ва сакланади. Бу дастурида ракамли карталарини яратиш учун куйидагиларни бажаришимиз керак.

- ерни хаводан туриб аэрогеодезия ташкилоти фотоаппарат билан суратга туширилади;

- суратларни олиб жойга бориб дешифрофка килинади;

- суратларни ArcGIS дастурига масштаб буйича туширамиз;

- дешифрофка килинган суратларга караб ArcGIS дастурига чизилади, шу билан биргаликда маълумотлар хам киритилиб борилади.

ArcGIS дастури асосий икки кисмдан иборат. 1.АгсМар 2.АгсСата^

1-Булим АгсМар-Географик обеъктларни атрибут маълумотлар билан ишлашда кулланилади.

Arc Сата^ ойнаси очилиб персональная база яратиб олинади ва ноый набор классоов объектовдан ГауссКрюгер системасидан Пулково 1942 танланади ва Пулково 1942 Zone 12N кордината системаси олинади ва керакли маълумотлар киритилади. ArcCаtаlоg ойнасидан чикиб,кейин АгсМар ойнаси ёкилади. Редактор панели очилибначать редактированиеёкилади, редакторпанелидан керакли панель танланади ва керакли катламга нисбатан ишланади. Шу тартибда маълумотлар яратилади (4-расм).

4-расм. ArcGIS ишлаш жараёнидан лавуа

Чизикли обектларга керакли маълумотлар киритилади. Масалан йуллар, гидрография, чегара, горизонталлар, электр линиялари, газ кувурлари ва бошка чизикли обектларни олишимиз мумкин.

Хулоса урнида шуни таъкидлаш лозимки, электрон ракамли карталарни компьютерлар оркали махсус дастурларда тузилиши куплаб кулай имкониятларни яратади жумладан, карталардаги ахборотларни кайта ишлаш ва такдимот тезлигини таъминлайди. Бундан ташкари кишлок ва халк хужалигини башоратлаш ва бошка холатлари тугрисидаги маълумотлар куп погонали тизимда жамланганлиги учун картографик тадкикот усулларидан фойдаланиб, электрон ракамли карта ва планларни тузиш яхши самара беради. Хрзирги кунда, электрон ракамли карталардан фойдалниш кенг имкониятларни яратиб бериши билан бирга бир катор техник ва молиявий масалаларини хал килиш имкониятини хам яратди.

REFERENCES

[1]. Э.Ю.Сафаров. Географик ахборот тизимлари: укув услубий кулланма-Тошкент "Университет", 2010 й.

[2] Abdurakhmonov, Sarvar and Abdurahmanov, Ilhom and Murodova, Dilrabo and Pardaboyev, Anvar and Mirjalolov, Nuriddin and Djurayev, Abdulla. (2020). Development of demographic mapping method based on GIS technologies.

ИнтерКарто. ИнтерГИС, 26(1), 319-328.

[3] Jamshid Choriev et al 2020 IOP Conf. Ser.: Mater. Sci. Eng. 869 072023

[4] Mаhsudov, M. D. (2019). Диверсификация землепользования является фактором развития. Monograph. LAP Lambert Academic Publishing, 71-72.

[5] Muhammadbek, M. (2018). Improving the Methods of Forecasting the Diversification of the Land Fund in the Region. International Journal of Engineering, 2(4), 88-92.

[6] Ugli, М. M. D. (2019). Economic evаluation of land in land fund diversification. International Journal of Financial, Accounting, and Management, 1(3), 167-172.

[7] Mahsudov, M. D. (2018). Land use and management issues in local areas.

In Problems of improving the efficiency of work of modern production and economy of energyresources''International Scientific and Practical Conference materials.-Andijan, Uzbekistan: -2018.

[8] Махсудов, М. Д. У. (2021). ЕР ФОНДИДАН ФОЙДАЛАНИШ ДИВЕРСИФИКАЦИЯСИНИ БОШ СХЕМА ОРКАЛИ ТАРТИБГА СОЛИШ. Scientific progress, 1(5).

[9] Mahsudov, M. D. U. (2021). PRIORITIZATION OF EXPORT PRODUCTS IN THE LAND USE DIVERSIFICATION. Scientific progress, 7(6).

[10] М Muhammadbek. DIVERSIFICATION OF LAND USE. 36ipHrn наукових праць АОШХ, 2021

[11] Mahsudov, M. D. (2019). IMPROVEMENT OF THE ALLOCATION OF LAND FUND DURING THE DIVERSIFICATION PROCESS. Central Asian Problems of Modern Science and Education, 3(4), 103-111.

[12] Махсудов, М. Д. У. (2017). Современное значение геодезии и картографии. Academy, (8 (23)).

[13] Altiev, A., & Mahsudov, M. (2020). Improvement of the regulation mechanisms of the land use diversification. International Journal of Pharmaceutical Research. ISSN, 9752366.

[14] Altiev, A. S., & Mahsudov, M. D. (2019). REPRODUCTION CYCLE OF LAND. Central Asian Problems of Modern Science and Education, 3(4), 96-102.

[15] Алтиев, А. С. (2019). ДИВЕРСИФИКАЦИЯ ЗЕМЛЕПОЛЬЗОВАНИЯ В УСЛОВИЯХ УГЛУБЛЕНИЯ РЫНОЧНЫХ РЕФОРМ. In ПРОФЕССИОНАЛ ГОДА 2019 (pp. 92-96).

[16] Abdurshid, A., & Muhammadbek, M. (2020). IMPROVING THE REGULATION OF THE DIVERSIFICATION OF LAND USE IN THE TERRITORY.

[17] Ugli, М. M. D., & Qizi, B. S. S. (2019). Economic basis of evaluation of land resources and their capitalization. International Journal of Financial, Accounting, and Management, 1(2), 101-103.

[18] Mahsudov, M. D. U., Khakimova, S.A. (2021). ISSUES OF ATTRACTING INVESTMENT TO DIVERSIFICATION THE USE OF LAND FUND. Scientific progress, 1(6).

[19] Abdilxodievna, K. S. (2020). Encourage land use in land resources diversification. Indonesian Journal of Innovation Studies, 9.

[20] Shohruh, A., & Muhammadbek, M. (2019). Development of mechanisms to regulate land use diversification. South Asian Journal of Marketing & Management Research, 9(1), 48-56.

[21] A.R. Babajanov, M.D. Mahsudov (2019). Diversification of land fund in the district. Monograph. LAP Lambert Academic Publishing, 77-78.

[22] Махсудов, М. Д. У. (2021). ЕРДАН ФОЙДАЛАНИШНИ ТАРТИБГА СОЛИШ ЮЗАСИДАН ЕР ИСЛОХАТИ. Scientific progress 2(1), 234-246.

[23] Махсудов, М. Д. У. (2021). ЕР ФОНДИДАН ФОЙДАЛАНИШНИ

ДИВЕРСИФИКАЦИЯ_КИЛИШ_ЮЗАСИДАН_ХОРИЖИЙ

ТАЖРИБАЛАР. Scientific progress 2(1), 153-164.

[24] Махсудов, М. Д. У. (2021). ЕР ФОНДИДАН ФОЙДАЛАНИШНИ ДИВЕРСИФИКАЦИЯЛАШНИНГ АХАМИЯТИ. Scientific progress 2(1), 141-152.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.