Научная статья на тему 'GNSS ДАН ФОЙДАЛАНИБ ҚАРШИ ШАҲАР ҲУДУДИ ГЕОДЕЗИК ТАРМОҒИ КООРДИНАТАЛАРИНИ ЎЛЧАШ'

GNSS ДАН ФОЙДАЛАНИБ ҚАРШИ ШАҲАР ҲУДУДИ ГЕОДЕЗИК ТАРМОҒИ КООРДИНАТАЛАРИНИ ЎЛЧАШ Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

CC BY
186
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ГНСС / рекогносцировка / триангуляция / геодезические координаты / GNSS / reconnaissance / triangulation / geodetic coordinates

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — Алиқулов Ғ.Н., Аралов М.М.

В статье освещены вопросы создания геодезических сетей и современных методов использования технологии GNSS, её технологических секторов с применением стандартных форм и технологий GNSS вокруг г. Карши. Описаны геодезические измерения, которые были сделаны при создании базовой станции и станции с использованием технологии GNSS для определения координатных точек и данных о высоте.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article highlights the issues of creating geodetic networks and modern methods of using GNSS technology, its technological sectors using standard forms and GNSS technologies around the city of Karshi. Describes the geodetic measurements that were made when creating a base station and a station using GNSS technology to determine the coordinate points and elevation data.

Текст научной работы на тему «GNSS ДАН ФОЙДАЛАНИБ ҚАРШИ ШАҲАР ҲУДУДИ ГЕОДЕЗИК ТАРМОҒИ КООРДИНАТАЛАРИНИ ЎЛЧАШ»

ЛИТЕРАТУРА

1. Mirzaev, B., Mamatov, F., &Tursunov, O. (2019). A justification of broach-plow's parameters of the ridge-stepped ploughing. https://doi.org/10.1051/e3sconf/20199705035.

2. Mamatov F.M, Mirzayev B.S. The new antierosion and water saving technologies and tools for soil cultivation under the conditions of Uzbekistan// Ekologiya I stroitelstvo. - 2017. -№ 4. - P. 16-20.

3. Mamatov F.M., Mirzaev B.S. Erosion preventive technology of crested ladder-shaped tillage and plow design// European Applied Sciences. - Stuttgart (Germany), 2014. - № 4. pp.71-73.

4. Mirzayev B., Mamatov F., Chuyanov D., Ravshanov X., Shodmonov G., Tavashov R., Fayzullayev X. Combined machine for preparing soil for cropping of melons and gourds // XII International Scientific Conference on Agricultural Machinery Industry. doi.org/10.1088/1755-1315/403/1/012158.

5. Абезин В.Г. Механизация возделывания бахчевых культур на основе ресурсосберегающих почвозащитных технологий: Дис. ... д-ра техн. наук: Волгоград, 2004, - 478 c.

6. Эм А.Д., Жуков В.Н., Кодиров А.Э.. Рекомендации по применению механизированной технологии и комплекса машин для возделывания бахчевых культур. -Тошкент, 1989. -С.1-13.

7. Синеоков Г.Н., Панов И.М. Теория и расчет почвообрабатывающих машин. - М.: Машиностроение. 1977. - 328 б.

8. Горячкин В.П. Сборник сочинений, в 3-х т. Изд. 2-е. - Москва: Колос, 1968. Т.1. - 720 с.

9. Плюшев Г.В. Исследование процесса глубокого рыхления почвы выбор оптимальных параметров рабочего органа пропашного культиватора-глубокорыхлителя для орошаемой зоны земледелия: Автореф. дисс... канд. тех. наук. - Москва, 1974. - 25 с.

УУК 528.1 Аликулов F.H., Аралов М.М.

GNSS ДАН ФОЙДАЛАНИБ ЦАРШИ ША^АР ^УДУДИ ГЕОДЕЗИК ТАРМОFИ

КООРДИНАТАЛАРИНИ УЛЧАШ

Аликулов F-Н. - к.х.ф.н., доцент; Аралов М.М. - ката укитувчи (КарМИИ).

В статье освещены вопросы создания геодезических сетей и современных методов использования технологии GNSS, её технологических секторов с применением стандартных форм и технологий GNSS вокруг г. Карши. Описаны геодезические измерения, которые были сделаны при создании базовой станции и станции с использованием технологии GNSS для определения координатных точек и данных о высоте.

Ключевые слова: ГНСС, рекогносцировка, триангуляция, геодезические координаты.

The article highlights the issues of creating geodetic networks and modern methods of using GNSS technology, its technological sectors using standard forms and GNSS technologies around the city of Karshi. Describes the geodetic measurements that were made when creating a base station and a station using GNSS technology to determine the coordinate points and elevation data.

Key words: GNSS, reconnaissance, triangulation, geodetic coordinates.

Х,озирги вактда глобал навигацион сунъий йулдош системаларига (ГНСС ёки инглиз тилида GNSS -"Global Nvigation Satellite Systems") тобора купрок эътибор берилмокда, улар шу кадар маълум ва машхур булиб кетдики, GPS ва ГЛОНАСС каби кискартмалар билан таниш булмаган одамни топиш кийин. GPS (АКШ) ва ГЛОНАСС (Россия) тизимлари инсон фаолиятининг турли сохдларида, туризм, дарё ва автомобиль навигациясида

кулланилишидан бошлаб, ернинг шакли, хажми ва гравитацион майдонини аниклаштириш буйича кенг куламли илмий - тадкикотлар ишлари билан якунланади.

Маълумки, мамлакатимизда географик координаталар системасидан фойдаланишда асосий таянч булиб геодезик ишлар хизмат килади. Хозирги кунда бутун дунё буйлаб координата системасининг турлича куринишлари мавжуд. Узбекистонда барча геодезик, топографик ташкилотларда 1942 йилда жорий этилган СК-42 (Красовский) координата системаси кулланиб келинмокда. Аммо бу ташкилотлар дала амалий ишларида WGS-84 умумер координата системасига асосланган, замонавий навигацион асбоблардан фойдаланишмокда. Улчаш натижаларини кайта ишлаш жараёнида, табиийки олинган натижалар умумер координата системаси WGS-84 дан давлат геодезик кордината системаси СК-42 га тугри ва аник хатоликларсиз утиш заруратини юзага келтиради ва бу жараённи тескари равишда амалга ошириш хозирги вактгача долзарблигича колмокда.

Халкаро геодезик тармоклардан фойдаланиб, Республика худудини юкори аникликка эга булган бошлангич геодезик асос билан таъминлаш хамда миллий координата тизимини халкаро координата тизими билан боглаш, давлат геодезик пунктларини халкаро геодезик таянч пунктлари билан боглаш мухим амалий ахамиятга эга хисобланади.

Топографик ва геодезик ишларнинг аксарияти иккита асосий боскичга булинади: бошлангич геодезик асосларни яратиш ва бошлангич пунктлардан худудни топографик суратга олиш. Худудни топографик суратга олиш электрон тахеометрлар ёки сунъий йулдош кабул килувчилар ёрдамида хам амалга оширилиши мумкин. Биринчи холда ДГТ (Давлат геодезик тармоги) ни зичлаштириш (1-расм) талаб килинади. Ушбу муаммони хал килишнинг энг содда ва самарали усули, бу сунъий йулдош кабул килувчилар ёрдамида топографик - геодезик асосни яратиш. Сунъий йулдош технологияларидан фойдаланган холда бошлангич геодезик асосларни (пункт) яратиш учун геодезик тармок куриш усули ва осилган пунктларни аниклаш усули кулланилиши мумкин. GPS сунъий йулдош кабул килувчиларидан фойдаланган холда топографик-геодезик ишларнинг умумий тавсифи ва тадкикот асослари яратилади [3].

Еаюш

1-расм. ГГС пунктларини лойихалаш.

Сунъий йулдош ёрдамида референц геодезик тармогини яратишда геодезик иншоотлар ёпик полигонлар шаклида амалга оширилади. Бундай тармокда ракамларни ёпиш оркали сунъий йулдош улчовларини бошкариш мумкин [3].

Агар сунъий йулдош кабул килувчилари билан худудни топографик суратга олиш режалаштирилган булса, унда ДГТ пунктларидан геодезик тармок пунктларини концентрацияси талаб килинмайди. Бирок, ДГТ пунктларини сунъий йулдош улчовлари учун геодезик тармок пунктлари сифатида ишлатиш хар доим хам тавсия этилмайди.

Тадкикотни асослаш учун дала партияси ёки бригадаси жойлашган жойда урнатилган таянч станциясидан фойдаланиш мумкин. Бундай холда таянч станция антеннасининг

жoйлaшyви aнтеннaнинг узи вa сунъий йyлдoш кyзaтyвлapи учун oб-xaвo шapoитлapи oчикдиги вa xaвфсизлигини тaъминлaш учун тaнлaнaди.

Шу мaксaддa ^apши шaxpи геoдезик тapмoFи кoopдинaтaсини GNSS aсoсидa aниклaшдa pекoгнoсциpoвкa (худудни ypгaниш, кyздaн кечиpиш) ишлapи ^apши шaxpи вa шaxap aтpoфи xyдyдлapидa aмaлгa oшиpилди. Рекoгнoсциpoвкa нaтижaсидa aйpим геoдезик пyнктлapнинг кyйидaги мaълyмoтлapи oлинди: 2-paсмдa ^apши шaxpи Фapxoд бoзopи aтpoфидaги Узyннaвo, Kaт xaмдa Нoвoтепa геoдезик пyнктлapи жoйдa кyздaн кеч^илди вa нaвигaция ëpдaмидa бу тapмoклapдa GNSS yлчoвлapи уткйзилди. GNSS ^бул килувчиси TRIMBLE RS. Триангуляция пунктларида xеч кaндaй бузилиш ëки дефopмaциялap тoпилмaди, бу pекoнстpyкция вa тиклaшни тaлaб килaдигaн aнъaнaвий тapмoкдapнинг сигнaллapи вa пиpaмидaдapи xaH^a гaпиpмaсa xaм бyлaди.

2-расм.

Х=4310.555 м У= 11743.635 м. Н= 392.9 м Узyннaвo, Kaт вa Фaйзaбoд геoдезик Ф = 3S0 53 03" А = 6504S 30" пyнктлapи

3-расм.

Hy^a Шapк Y Шимoд X Отметга Тип

Узyннaвo -6664.490 м 697S1.070 м 392.635 м бaлaндлик бyйичa

Узyннaвo ГНСС пунктини геoдезик yлчaш жapaëни

^apши шaxpи вa шaxap aтpoфи xyдyдлapидa тpиaнгyляция yсyлидa бapпo этилгaн кyплaб дaвлaт геoдезик тaянч тapмoк;лapи мaвжyд булиб, yлapнинг aйpимлapидa pекoгнoсциpoвкa ишлapини oлиб бopиш нaтижaсидa пиpaмидaлapнинг йук булиб кетганлиги, yзoк вaктлapдaн беpи фoйдaлaнмaй келинaëтгaнлигини ë^ yлap xoлaти бyзилгaнлигини xaм кyзaтиш мумкин.

^apши шaxpи xyдyди вa унинг aтpoфидaги xyдyдлap учун бу мyaммoлapни ечиш учун xyдyддa мaвжyд дaвлaт геoдезик тapмoк пyнктлapи вa сигнaллapи pекoгнoсциpoвкaсини aмaдгa oшиpиш лoзим. Зapypaт бyлгaндa oлдиндaн мaвжyд булган тpиaнгyляция вa пoлигoнoметpия пyнктлapини Rama тиклaш мaксaдгa мyвoфик. Kapши шaxap aтpoфидaги

пунктлар кулай жойлашувини геодезик зичлаш тармоги методи билан ишлаб чикиш учун зарур шароитни таъминлаш лозим.

Юкорида келтирилган 2 ва 3 расмларда ^арши шахри билан чегарадош булган ^арши ва Косон туманлари худудидаги айрим триангуляция пунктлари хам жойда куздан кечирилиб, уларнинг хам планли хамда абсолют баландликлари геодезик улчаш ишлари натижасида аникланди хамда куйидаги жадвалда курсатиб утилди.

1-жадвал

Карши ва Косон туманлари худудидаги айрим триангуляция пунктлари координаталари ва абсолют баландликлари

1- нукта Новотепа GNSS 2- нукта Узуннаво GNSS

кенглик X=3 8°49' 15.47473" кенглик X=38°53'37.19645"

узоклик Y=65°45'16.47584" узоклик Y=65°48'25.71188"

баландлик 347,021 м баландлик 355,850 м

3-нукта Кат 4-нукта 3591 GNSS

кенглик X=38°49'32.67501" кенглик X=38°54'56.29203"

узоклик Y=65°48'01.89674" узоклик Y=65°45'41.83613"

баландлик 358,640 м баландлик 348,777 м

Геодезия тармогини лойихалаш - бу маълум курсатмаларга риоя килиб, сиртдаги нукталарнинг жойлашишини танлаш демакдир. Балларнинг зичлиги тармок максадига мос келиши ва тармок шакли тахминий аниклик билан тармок элементларининг аникланишини таъминлаши керак. Ернинг геодезик мос ёзувлар тармоги, геоцентрик координаталар тизими, фигура ва тортишиш майдони билан боглик булган майдон улчовлари ернинг айланиш тезлиги, ер пустининг харакатланиши ва бошка таъсирларни хисобга олган холда маълум бир даврга туширилиши керак [4]. Агар саноат объектлари ушбу тармок якинида жойлашган ёки курилган булса, унда уларнинг роли фойдали казилмаларни казиб олиш натижасида юзага келадиган фазовий улчамларнинг узгариши туфайли алохида макомга эга булади. Шу билан бирга, очик чукур якинида жойлашган триангуляция ва текислаш нукталари глобал навигация сунъий йулдош тизимлари (GNSS) учун ишлатилиши мумкин. 1: 100000 - 1500000 масштабли топографик хариталар хаммага маълум ва интернетдан кучирилиши мумкин. ^арши шахри худудининг 1: 100000 масштабли харитаси 1957 йилда аэрофотосуратлар материаллари асосида 1:50000 масштаб асосида тузилган ва 1980-1990 йилларда стереофотограмметрик усул билан янгиланган [1,2].

Шундай килиб, ^арши шахри ва унинг атрофидаги худудларда рекогносцировка ишларини олиб бориш, уз навбатида геодезик, картографик ишларни олиб боришда, курилишда ва шахарлар худуди кадастр съёмкаларини бажариш учун юкори аникликдаги тезкор, сифатли ва кенг унумли геодезик асос вазифасини утайди ва жойнинг ракамли моделини тузиш учун хизмат килади.

АДАБИЁТЛАР

1. Мирмахмудов Э.Р. и др. Рекогносцировка пунктов 10 ALMA и 9 CICR геодинамической сети центрально-азиатского региона (CATS). Материалы IX съезда Географического общества Республики Узбекистан, 12-13декабрь 2014.Ташкент.

2. Мирмахмудов Э.Р. О необходимости создания ГНСС полигона для республик Центральной Азии. Вестник науки и образования. Москва,2020. №6 (84). Часть 1.

3. Ниязов В.Р. GNSSдан фойдаланиб худудни урганиш ва геодезик таянч пунктлар турини яратиш. "Узбекистонда география фанининг долзарб масалалари" республика илмий-амалий конференцияси материаллари.Термиз, 2020 йил.

4. http s://geodetics.ru/rekognoscirovka.html

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.