Научная статья на тему 'ГЕРОНТОПЕДАГОГИКА – КЕКСАЛАР МАКТАБИ'

ГЕРОНТОПЕДАГОГИКА – КЕКСАЛАР МАКТАБИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
79
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ахлоқ / қадрият / педагогика / геронтопедагогика / катта авлод / аждодлар мероси / оила / ижтимоий муҳит / миллий тарбия / этика / ценности / педагогика / геронтопедагогика / старшее поколение / наследственное наследие / семья / социальная среда / национальное воспитание.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Тургунова Азиза Тошпулатовна

Ушбу мақола геронтопедагогикага таълимига асосланиб ёшлар маънавий камолотига эришиш бўйича илмий назарий хулосалар чиқарилган. Оилалар маънавий ахлоқий муҳитини барқарорлаштиришда ибрат ва бетимсол намуна бўлаётган катта авлоднинг тажрибаларидан, яъни геронтопедагогиканинг миллий тарбия усулларидан оқилона фойдаланиш масалалари таҳлил қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ГЕРОНТОПЕДАГОГИКА ШКОЛА ПОЖИЛЫХ ЛЮДЕЙ

Данная статья посвящена теоретическим выводам о духовной зрелости молодежи на основе геронтопедагогики. Вопросы рационального использования опыта старшего поколения, национальные методы воспитания геронтопедагогики, как пример и модель стабилизации морального климата семьи

Текст научной работы на тему «ГЕРОНТОПЕДАГОГИКА – КЕКСАЛАР МАКТАБИ»

Тургунова Азиза Тошпулатовна,

Узбекистан халкаро ислом академияси "Дин психологияси ва педагогика" кафедраси доценти, педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

ГЕРОНТОПЕДАГОГИКА - КЕКСАЛАР МАКТАБИ

УУК: 378.013:17.022.1 DOI: 10.34920/SO/VOL_2022_ISSUE_12_7

ТУРГУНОВА А.Т. ГЕРОНТОПЕДАГОГИКА - КЕКСАЛАР МАКТАБИ

Ушбу макола геронтопедагогикага таълимига асосланиб ёшлар маънавий камолотига эри-шиш буйича илмий назарий хулосалар чикарилган. Оилалар маънавий ахлокий мух,итини баркарорлаштиришда ибрат ва бетимсол намуна булаётган катта авлоднинг тажрибаларидан, яъни геронтопедагогиканинг миллий тарбия усулларидан окилона фойдаланиш масалалари тах,лил килинган.

Таянч суз ва тушунчалар: ахлок, кадрият, педагогика, геронтопедагогика, катта авлод, аждодлар мероси,оила, ижтимоий мух,ит, миллий тарбия.

ТУРГУНОВА А.Т. ГЕРОНТОПЕДАГОГИКА - ШКОЛА ПОЖИЛЫХ ЛЮДЕЙ

Данная статья посвящена теоретическим выводам о духовной зрелости молодежи на основе геронтопедагогики. Вопросы рационального использования опыта старшего поколения, национальные методы воспитания геронтопедагогики, как пример и модель стабилизации морального климата семьи.

Ключевые слова и понятия: этика, ценности, педагогика, геронтопедагогика, старшее поколение, наследственное наследие, семья, социальная среда, национальное воспитание.

TURGUNOVA A.T. GERONTOPEDAGOGY - SCHOOL OF SENIOR CITIZENS

This article summarizes the theoretical insights about the spiritual maturity of the youth on the basis of gerontopsychology. Issues of rational use of the experience of the older generation, national methods of education gerontopedagogy, as an example and model of stabilization of the moral climate of the family.

Key words and concepts: ethics, values, pedagogy, gerontophilia, the older generation, familial heritage, family, social environment, national education.

Кириш.

Маълумки, ижтимоий-маънавий мух,итнинг баркарорлиги масаласи давлат ва жамият тараккиётининг асосини ташкил килади. Хар кандай жамиятнинг ривожланиши ва фаровонлиги ундаги ижтимоий-маънавий мух,итнинг таъминланганлиги билан белгила-нади. Жамиятда ижтимоий-маънавий мух,итни соFломлаштиришнинг бир канча омиллари, услуб ва воситалари мавжуд, уларни илмий тадк,ик, килиш ва шу асосда зарурий илмий хулосаларни ишлаб чикиш, бугунги ахборот-лашган жамиятнинг олдида турган энг катта муаммолардан бири булиб колмокда.

Янгиланаётган Узбекистонда амалга оши-рилаётган кенг микёсдаги ислох,отларга асос булувчи 2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегиясида "Маънавий тараккиётни таъминлаш ва сох,ани янги боск,ичга олиб чикиш, хусусан, оила, таъ-лим ташкилотлари ва мах,аллаларда маънавий тарбиянинг узвийлигини таъминлаш, мафку-равий хуружларга карши миллий Fоя асосида биргаликда курашиш, оила, мактаб ва мах,алла х,амкорлигини мустах,камлаш ва шу асосда маънавий тарбиянинг узвийлигини таъминлаш куникмасини шакллантириш, ижтимоий-маънавий мух,ит баркарорлигини таъмин-лашда кекса авлод вакилларининг дахлдор-лик х,иси ва иштирокини янада ошириш"1 лозимлиги белгиланган. Шу жих,атдан, учинчи ренессанс пойдеворини барпо этишда мас-лакдош ва ижрочи булаётган катта авлод таж-риба ва тарбия ресурсларидан самарали фой-даланиш х,амда бу борада ривожланган мам-лакатлар тажрибаларини урганишни такозо этмокда.

Кишилик жамиятининг шиддатли тарак,к,иёти билан шартланган бугунги кунда замонавий техника тараккиётининг ривожланиши геронтопедагогика фани ва унинг ах,амиятини тадкик этиш, жамият ва давлат ижтимоий-сиёсий х,аётига жорий килиш маса-лалари тобора долзарб ах,амият касб этиб бормокда. Зеро, бугунги кун ёш авлоди тар-биясида ижтимоий фаол, жамиятнинг турли сох,аларида ютукларга эришган, турмуш-

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "2022-2026-йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тарак,к,иёт стратегияси туFрисида"ги 60-сон фармони.

нинг х,ар кандай кийинчиликларидан утган, турли синовларни бошдан кечириб, катта х,аётий тажрибани кулга киритган, такводор кекса авлод вакилларининг маслах,атига доим катта эх,тиёж сезади. Уларнинг бево-сита маслах,ати ва х,аётий тажрибалари ёш авлоднинг фаол дунёк,арашга эга булиши, баркамол, мех,наткаш, х,алол, туFрисуз булиб улFайишларига замин яратади. Хар кандай жамият кадриятларида кекса авлод вакилларининг улугланиши билан боFлик анъаналар-нинг шаклланиш сабаби х,ам шунда.

Геронтопедагогика - инсон х,аётининг кексалик даври педагогик хусусиятларини урганадиган сох,а булиб, ижтимоий фаол кекса авлод вакилларининг узлари ва жамият ман-фаатлари учун узок ва мазмунли умр кечири-шини назарда тутади

Атама биринчи марта немис тарихчиси А.Капп томонидан фанга киритилган булиб, синоним сифатида "учинчи аср авлоди" тушунчаси ишлатилади. Геронтопедаго-гика катталар таълими ёки катталар тарбияси сох,асига туFри келади. Faрб дунёкарашида "Кексаларни урганиш ва тарбиялаш илмига "геронтопедагогика"2 дейилса, бизнинг фикримизча бундай ёндашув кекса авлод имконияти ва тажрибаларидан тулаконли фойдаланиш имкониятини англатмайди.

Маънавий меросимизни ёш авлодга етка-зишда кекса авлод вакилларининг урни бекиёс. Кексаларнинг жамиятда миллий ва диний кадриятларни саклаб авлод-дан - авлодга етказишдаги иштироки мух,им ах,амият касб этади. Жамиятда карияларни кадрлаш, уларнинг роли ва урни кай дара-жада булса, оила шу даражада мустах,кам, тинч ва фаровон булади. Маълумки, жамиятда ёш авлод катта авлоддан мерос сифатида яшаш, мех,нат килиш куникмаларини, хулк-одоб, маданият, эътикод каби кадриятларни кабул килиб олади. Инсоният тарихи шулар асосида янгиланиб, орттирилган тажриба билан янада бойитилган х,олда такомиллашиб боради.

Ах,олининг кексайиши, кексалар жами-яти атамалари бутун дунёда кулланиладиган

2 01да Doñková. Gerontopedagogika а její eduk8tivní dimenze: Univerzita tomáse bati ve zlíne fakulta humanitních studií institut mezioborovych studií Brno.- Р.

2.

тушунча булсада, бугунги кунда атаманинг аник, халкаро таърифи берилмаган. Бирлаш-ган Миллатлар Ташкилотининг 1956-йил-даги хисоботида атама биринчи марта сузга олинган булиб, ахолининг 7 фоиз ва ундан купроFини кексалар ташкил килса у жамият "карилар жамияти" хисобланади ва бу улчов халкаро микёсда ишлатилади. Шу боисдан кексалари куп жамият ахолининг умумий сони нисбатидан келиб чикади, бунда 1 ёшдан 14 ёшгача - ёш ахоли, 15 ёшдан 64 ёшгача -мехнатга лаёкатли ахоли, 65 ёш ва ундан катта ёшлилар - кексалар хисобланади1.

Кадимда "геронтократия" (юнончада "кариялар хокимияти)" маъносини англатади) универсал тушунча хисобланган. Кадимги Грецияда кексалар кенгаши - "герусий" устун-лиги мавжуд булиб, бундай кенгаш аъзолари "геронтамлар" деб аталган. Таржимаси "кекса" деганидир. Гомер ва Софокл фожиала-рида кексалар асосан илохий шахслар сифа-тида тасвирланади. Платон геронтократик карашини "Давлат", "Конун", "Сиёсат", "Мак-тублар" асарларида асослаб беради. У кекса-ларни тарих, анъаналар, конунлар химоячиси деб таърифлайди.

Кекса авлод - бир томондан, асосан ижтимоий хаётга тайёрлаш ва хаётга мустакил кадам куйиш фаолиятини ташкил этувчи. Бошкарув ва назоратни амалга оширувчи, иккинчи томондан эса, узи хам химоя ва эътиборга мухтож булган жамиятнинг ижтимоий-демографик гурухини ташкил этади. Хозирги кекса авлоднинг ижтимоий муносабатга киришиши янги ижтимоий шароитда юз бермокда ва ана шу шароитга мувофик келадиган шакллар ва усуллар билан амалга оширилмокда.

Масалага Узбекистон мисолида ёндашилса, бизнинг кекса авлоднинг карийб 70% дан юкориси уз оилалари карамоFида булиб, улар фаолиятидан самарали фойдаланиш меха-низмлари махалла фукаролар йиFини хамда оилалар чегарасида амалга оширилади2.

1 ^jima H. Aging in Japan: РориЫюп Pölicy Implications. Токуо: Ministry öf Health and Welfare; 1996. (Institute of Population Problems Reprint Series 25).

2 Тургунова А.Т. Ижтимоий тахдидларга

мойил оилаларда маънавий-ахлокий мухитни баркарорлаштиришнинг геронтопедагогик асослари. -Т.: "Ilm Ziyo Zakovat", 2020. - 48 б.

BupnawraH MumnaTnap TawKumo™ Bom AccaM6neflcuHUHr 1990 mm- 14 geKa6p-Aaru A/PEC/45/106-COH pe3on^uflcu 6u.naH 1 oKT^6pb - "XanKapo KeKcanap KyHM"HM ge6 э"b.пoн ^u^iHraH3. LUy MyHoca6aT 6urnaH fopTU-Mi3fla x,ap tfunu yw6y KyHHi KeHr huwoh-^aw Ma^caflufla oKTa6pb ofmHMHr 6upuH4u x,a$TacuHU "KeKcanap x^TanMnu" KyHu этu6 6e^ru^aHraH.

OpTUMU3ga axpnMHM uxTUMoum x,aeTUHU Ty6gaH flxwurnaw, KeKcanuiK gaBpuHu Ma3MyHnu yTKa3uw, x,aeTra 6ynraH MyHoca6aTHU Ty6-gaH y3rapTupuw, enfM3 KeKcanapra x,ap tomoh-naMa KyMaK 6epuw, xaMuflTuMu3flaru KaTop uxTUMoum Ba Mauwum MyaMMonapHU 6apTa-pa$ этuwAa HypoHumnapHuiHr 6umuM Ba 6oM x,aeTuM Taxpu6acuflaH caMapanu ^oMflana-Huwra anoxia эtтu6op K,apaTumMoK,Aa.

MaB3yHMHr flo^3ap6^MTM ewnap MatHaBum Myx,UTMHU 6apKapop^awTupuwfla KeKca aBnog BaKumnapuHUHr u6pa™, ponu, Taxpu6acu eTapnu gapaxaga ypraHu^MaraH^uru 6u^aH 6e^ru^aHaflu.

MaB3y 6yMMMa m^MMM M3.naHMW.napHMHr K,MCK,aqa Ta^^M^M.

PuiBoxnaHraH MaMnaKaTnapfla 6up acp AaBoMuga negaroruKa, ncuxononufl, tu6-6ueT Ba 6owKa wy Ka6u axpnu TypMyw gapa-xacuiHMHr owuwura uxo6um TypTKu 6epa-guraH ^aHnap KaTopuga repoHTonegaroruKa co^acuga x,aM M3.naHMw.nap onu6 6opu^u6, 6up KaTop WTyK^ap Kynra KupuTu^flu. By Tax-pu6a Ba WTyK^ap ournanap MatHaBum-axnoKuM My^uTMHu 6apKapopnawTupuw, xaMUflTfla KeKca aBnog BaKunnapuHU ^aonnawTupuw My^uga negaroruKa, ncuxononufl, flUHwyHocnuK, x,yKyK, Tu66ueT Ba MatHaBUAT acocnapu Ka6u ^aHnap uнтeгpaцuflcuAa x,ap 6up xa-K, MunnaT yTMuw TapuxuHM caK-a6 Konuw x,aMga Kena-xaK aBnogra eTKa3uw 4opa-Tafl6upnapu aManra owupunMoKfla.

TaflKuKoT^u M.Mug ^uKpu^a, ouna u^uflaru Ba aBnognapapo MyHoca6aTnapflaru MaflaHMflTHu y3aTuw xapaeHu MaflaHMflTHMHr MyaMAH TunuHu W3ara KenTupaflu: nocT^urypaTMB xaMuATnapga MagaHuM HaMyHa onguHflaH 6epunraH - 6onanap acocaH y3 axflOflnapuflaH ypraHuwaflu; "Ko^urypaTMB"

3 General Assembly - Forty-fifth Session. 68th plenary meeting 14 December 1990

3AM0HABMM TAMMM / COBPEMEHHOE 0EPA30BAHME 2022, 12 (121)

жамиятларда янги ва эски авлодларнинг маданият намуналари бирга яшайди ва зиддиятга киришади; "префигуратив" жамиятда ёш авлоднинг ижоди берилган намунадан олдинга чикади ва катталар уз болаларидан урганишади1. Г.Маркузе авлодлараро зиддиятга инсон эхтиёжларининг антропологик структураси билан бoFлик ва жамиятга инкилобий таъсир утказувчи табиат конунининг ифодаси сифатида карайди2. Немис олими В.Дилтей шахс ижтимоийлашуви жараёнида ёш даражаси мухим ахамият касб этишини биологик ва социал омиллар билан бoFлaб, уни куйидаги курсаткичларда олиб карашни тавсия этади: 15 ёш, 30 ёш ва 33 ёш, айнан шу ёш курсаткичлари ёшликни белгиловчи давр, ундан кейин эса организмда авлоднинг етуклик давридаги алмашинув жараёни кечади3дейди.

Шаркда кекса авлод вакилларига чексиз хурмат ва иззат-икром курсатилган. Улар хам уз урнида хаёти, турмуш жараёнида уз аждод-ларидан мерос килиб олган таълим-тарбия борасидаги билимларини уз халки, миллати равнаки йулида сарф этган. Абу Наср Форо-бий(870-951)нинг "Фозил одамлар шахри"4 асарида, Абу Али ибн Сино (980-1037 й.) нинг "Тиб конунлари"5 асарида, Ризоуддин ибн Фахриддин(1859-1936) нинг "Илми ахлок" китобида6 ва бошка Шарк алломаларининг асарларида алохида эътибор каратганлар. Жумладан, Абу Наср Форобий узининг "Фозил одамлар шахри" асарида фарзандга яхши тар-бия бериш ва унинг хулкига ижобий фазилат-ларни сингдириш учун устозлар (катта авлод) тарбиялаши кераклигини уктириб, комил инсонни вояга етказишни тажрибали шах-

1 Мид М. Культура и преемственность. Исследование конфликта между поколениями // Культура и мир детства. Избранные произведения. -М.: Наука, 1988. -429 с.

2 Маркузе Герберт. Одномерный человек: исследования идеологии развитого индустриального общества. Бостон: Веасоп Press. 1964 г.

3 Дилтей В. Введение в науки о Духе. - М.: 2000. - 270, 730 с.

4 Форобий А.Н. Фозил одамлар шахри. - Т.: Янги аср авлоди. 2016. -118 б

5 Ибн Сино. Тиб конунлари. З жилдлик сайланма. -Тошкент: А.Кодирий номидаги Халк мероси нашриёти, 1994. 1-жилд. - Б. 253-361.

6 Ризоуддин ибн Фахриддин. Илми ахлок. - Тошкент:

Чулпон, 1993. - Б.60.

сларнинг вазифаси сифатида карайди. Буюк Шарк мутафаккирлари Кайковус "Кобуснома" асарида ота-оналарнинг (асосан оталар) масъулияти ва вазифалари хакида фикр юритган. Оилада фарзанд тугилса, аввало, унга яхши исм куйиш, ундан сунг илмли ва мехрибон мураббийга топшириш, укитиш, усмирлик даврида эса унга муайян касб-хунар сирларини ургатишга даъват этади. Шунинг-дек, ёш авлод тарбиясида аждодлар тажри-басига таяниш лозимлигини таъкидлайди7. Ризоуддин ибн Фахриддин "Илми ахлок" китобида: "Накадар бахт ва мартабаларга эриш-ган булсангиз-да, ота-оналарингизни хеч вакт унутмангиз! Уларга итоатли булиб, хурмат килингиз! Насихатларини тинглаб, ризо-ликларини олингиз!" дея уктирган. Шарк мутафаккирларидан бири Имом Faззoлийнинг таъкидлашича, инсоннинг илмий фаолияти ислом тамойиллари асосида курилиши лозим. Бу жараёнда оилада ота-она асосий урин эгаллайди. Оилада болаларни туFри тарбиялаш учун ота-оналарнинг уларга булган ижобий муносабатлари мухим хисобланади. Бу эса фарзанднинг бутун хаёти давомида юриш-туриши, турли фаолияти, дунёкараши, одоби, орзу-интилишларида намоён булади8.

Буюк маърифатпарвар Абдулла Авлоний ёшлар тарбиясида ижтимоий мухит, оилавий шароит ва унинг тенгдошлари мухим ахамиятга эгалигини таъкидлайди. Хакикий инсоний ахлокни узида мужассам килган ота-оналар уз болаларига яхши таъсир курсатадилар ва хакикий таълим-тарбия бера оладилар. Улар фарзандларининг мехр-шафкатли, сабрли, софдил ва макбул булиб тарбияланишлари учун замин хозирлайдилар. Абдулла Авлоний уз фикрини давом эттириб, "тарбия ила дарс (таълим демокчи) орасида фарк бор, чунки дарс олувчи билувчи, тарбия олувчи амал килувчи демакдур"9. Демак, хар бир ота-онанинг фаолияти, уларнинг амаллари ибратли, намунали, ижобий хатти-харакатларга асосланиши зарур.

7 Кайковус. Кобуснома. - Тошкент: А.Кодирий номидаги Халк мероси нашриёти, 1992. - Б.176.

8 Имом Fаззолий. Уйланиш одоби. - Т.: "Тошкент ислом университети" нашриёт-матбаа бирлашмаси. 2009. - Б. 64.

9 Авлоний А. Туркий гулустон ёхуд ахлок. - Тошкент; Укитувчи, 1992.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 12 (121)

Мацоланинг илмий янгилиги сифа-тида ёшлар маънавий мух,итини баркарорлаштиришда авлодлараро

х,амкорлик, маънавий-ахлокий хусусият-лар трансформацияси, геронтопедаго-гик имкониятлар (маърифат ва ибрат, таж-риба ва муносабат, маънавий-ахлокий мух,ит) узаро х,амкорлик стратегияси ва миллий таж-рибаларни замонавий талабларга иден-тив мослаштириш (анъанавий ва замонавий кадриятлар интеграциялашуви) асосида тако-миллаштирилган.

Тадцицотнинг мацсади ёшлар маънавий-ахлокий мух,итини баркарорлаштиришда геронтопедагогиканинг миллий тарбиявий хусусиятларини такомиллаштиришдан иборат.

Тадцицотнинг объекти сифа-

тида ёшлар маънавий-ахлокий мух,итини баркарорлаштиришда кекса авлод вакиллари-нинг тарбия жараёни танланди.

Тадцицотда киёсий-мантикий тах,лил тизимлиликдан фойдаланилди.

Асосий цисм.

Ривожланган мамлакатларда кексалик даври, кекса авлод вакилларининг макоми туFрисида тадкикотлар олиб борган олимлар-нинг фикрларига кура бугунги кунда жами-ятда янги "Ёшни камситиш" атамаси пайдо булиб, бу атама кексалар х,акидаги салбий фикрларни уз ичига оладиган, яъни ёшлар уртасида кариялар иктисодий юк, жамият-нинг ривожланиши учун х,исса куша олмайди, кексалик бу касалликдир деб тушунилишига сабаб булмокда. Социологик суровларга кура замонавий ёшлар жамиятда моддий кадриятлар маънавий кадриятлардан юкори туради деб х,исоблашади. Аммо кекса авлод вакилларини барчасини ижтимоий х,имояга мух,тож инсонлар деб хулоса килиш туFри эмас албатта, кадимги анъаналарга кура 60 ва ундан юкори ёшни шоирлар ёркин куз фасли деб аташса, баъзилар х,аётнинг пасду-баландини курган донишмандлик, доно-лик даври деб х,ам аташади. Сабаби, жамия-тимизда кексалик даврида узининг жисмо-ний, аклий ва ижтимоий фаоллигини саклаб колган фаол кексалар куплаб топилади.

Умр сах,ифасининг куйи боскичига етиб келган авлод х,аётий муносабатларнинг турфа олами гувох,и ва иштирокчисига айланмокда.

Баъзилари яхши дам олишга умид килса, иккинчи бирлари тирикчилик ташвишларидан кутулгач, узларининг севимли мaшFулoтлaри билан шуFуллaниш учун вакт ажратишни орзу килади. Учинчи гурух, вакиллари иш фаолиятини давом эттириш учун жисмонан ожизлик килса, яна бири уни давом эттиришга мажбур булади. Аксарият х,олларда кекса авлод нафака ёшида айни х,аётий тажриба билан кувватланган жисмонан бакувват х,олатда булади. Улар бир каторда, жисмо-ний имкониятлари чекланган, интеллектуал салох,ияти бир мунча заиф булган ёши улуFларнинг узаро жамият билан интеграци-ясини таъминлаш бугунги кун геронтопеда-гогикасининг энг асосий вазифаларидан бири х,исобланади.

Гарчи, кексаларнинг муносиб х,аётини таъминлаш, уларнинг жамиятдаги обру-эътиборини ошириш, уларни кадрлаш баFишланган масалаларда салмокли тадкикотлар булишига карамасдан, айнан геронтопедагогика сох,аси буйича тадкикотлар дунё микёсида камлигича колмокда.

Олимларнинг фикрича кексаларни тин-глаш ва улардан урнак олиш оркали уларда ёлFизлик х,исини камайтириш мумкин. Шу каби тадкикотларда психолог олим С.К.Баум фаол х,аёт тарзи билан яшаган кекса авлод вакиллари яшашга булган кизикиши янада ортишини аниклаган1 булса, тадкикотчи Е.Болмейер, М.Валенкамп, Г.Вестерхофлар кексалар х,аётини тах,лил килиш, бошидан утказган вокеалар, ютуклар ва орзу-истаклари х,акида гапириш оркали яшашга булган инти-лиши ортиши, х,аётининг мазмунли булиши х,амда депрессияларнинг камайишига эри-шилади деб х,исоблайди2. Тадкикотлардан куриниб турибдики, биз ижтимоий фаол кекса авлод вакиллари тажриба технологиялари оркали шахснинг комил инсон булиб шаклла-нишига х,амда уларда жамият учун кераклилик х,исини уЙFотишга, умргузаронлигини ошишга эришамиз.

1 Баум С.К. Кто ни о чем не жалеет? Психологические отчеты. М, 1999 г. 257-260 с.

2 Больмейер Э., Валенкамп М., Вестерхоф Г. и др. Творческая память как раннее вмешательство при депрессии: результаты пилотного проекта. Старение психического здоровья. М, 2005 г. 302-304 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 12 (121)

Кексалик даври 25-30 йил давом этади бу ёшлик ва балоFат ёши билан бир хил дегани. Шунинг учун эътиборни ёшлар каби кексаларга каратиш кексалар ижтимоий фаоллигини оширишга каратилган конун хужжатларини ишлаб чикиш, "Бир умр укиш" тизимини йулга куйиш бугунги технология-лашган даврнинг асосий вазифаларидан бири хисобланади. Инсонларнинг умр куриш даво-мийлиги ошгани сайин, жамиятда кекса авлод вакилларининг сони ортиб боришига олиб келади бу эса карияларни ижтимоий химоя килишни, ёрдам курсатишни, купрок эъти-бор каратилишини англатади. Кексалик даври хаётнинг энг сунгги боскичи хисобланмайди факат улимгина инсон хаётнинг охирги боскичидир. Бу давр хар кандай ёш дав-рлари каби мухим, сабаби, кексалик инсон хаётининг яна бир ривожланиш боскичидир.

Кексалар хаёт мактабидир. Бу мактабда ёшлар тафаккури, онги, тарбияси, билими, одоб-ахлоки шаклланади. Кексалик туплайди, таркатади ва яна узи хам олади. Кексалик улмайди у янги-янги шаклга айланиб боради. Кексалик келажак нихолларини тарбиялайди, парвариш килади. Лекин шуни унутмаслик керакки, ёшликни мазмунсиз утказиш муси-батга етаклайди. Кексаларнинг тажриба ва тарбия ресурсларидан самарали фойдалан-ган, англай билган, шунга эргашган инсонгина узининг тараккиёт йулини туFри танлай олади.

Юртимизда кадимдан ёшларни тарбия-лашда, инсоннинг камолотида, шахс булиб шаклланишида кекса авлод вакилларининг урни алохида ахамият касб этган. Эргаш Очи-ловнинг "Шарк хикоят ва ривоятлари" кито-бида келтирилишича Мирзо Улугбекдан сиз нега сиёсатни куйиб, илм билан машFул булдингиз? деган саволга Улугбек - Мен илм-нинг кудратини бобомдан билдим. Бир сафар мен бобомнинг тиззасида утирар эдим, шу пайт хузурига бир киши кирди, бобом шошиб унинг истикболига урнидан турди - мен тизза-сидан тушиб кетдим. Кейин билсам, у зот олим экан, бобомнинг пири комили экан. Илмнинг обру-нуфузини мен ана ушанда курдим деб жавоб берган1. Шу сабабдан, Шарк халклари дунёкарашига кура инсон, олам х,акидаги илк

1 Очилов Э., "Шарк хикоят ва ривоятлари" Т, Шарк, 2013 й.11 -б.

тасаввур ва тафаккурга оила даврасида, ёши катталардан, бобо-бувилардан олади. "Куш уясида курганини килади" деган шаркона ибора х,ам шу зайилда вужудга келган булса ажаб эмас.

Хакикатдан, хаётнинг аччик-чучукини татиб, турли синовларда тобланиб зако-ват тимсолига айланган кекса авлоднинг эзгу угит-насих,атлари оилалар маънавий-ахлокий камолотининг муста^кам пойдевори Хисобланади. Оила х,ар бир инсоннинг маъ-навий ахлокий жи^атдан шаклланиши учун энг кадрли маскандир. Шундай экан, кексаларнинг х,аётий тажрибаси, ибрати, сабоFи оркали оилада шахслараро муносабатларни ташкил этиш инсонни комиллик, одоб-ахлок сари етаклаши шубх,асиздир.

Кексалар х,аёт мактабидир. Бу мактабда ёшлар тафаккури, онги, тарбияси, билими, одоб-ахлоки шаклланади. Кексалик туплайди, таркатади ва яна узи хам олади. Кексалик улмайди у янги-янги шаклга айланиб боради. Кексалик келажак них,олларини тарбиялайди, парвариш килади. Лекин шуни унутмаслик керакки, ёшликни мазмунсиз утказиш муси-батга етаклайди. Кексаларнинг тажриба ва тарбия ресурсларидан самарали фойдалан-ган, англай билган, шунга эргашган инсонгина узининг тараккиёт йулини туFри танлай олади.

Геронтопедагогикага кура кекса авлод, аввало, жамиятдаги меъёрларга амал килиши, зиммасидаги бурч ва вазифани конун дои-расида, адолат тамойилларига риоя килган холда бажариши, оила бошкаришни билиши, ёшларни уз ортидан эргаштира оладиган, турли ишларга чиройли тарзда сафарбар эта оладиган салохиятга эга булиши, нафакат оила аъзоларига, балки жамиятнинг барча аъзоларига ибрат булиши зарур. Шу боис хам катта авлод маънавияти масаласи Fоят нозик ва ута мухим хисобланади. Чунки у эл-юрт, энг асосийси, келажак авлод эгалари - ёшлар учун ибрат кузгусидир.

Геронтопедагогика тажрибасининг бугунги кунда жамиятдаги урни куйидагиларда намоён булади:

- тахдидларга мойил оила-

ларда маънавий-ахлокий мухитни

баркарорлаштиришда кекса авлод вакилларининг хаётий тажрибасидан фойдаланиш

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 12 (121)

мух,им х,исобланиб, бугунги янгилик замирида утмиш тажрибалари ётади;

- шарк халкларига хос таълим ва тарбия мезони ривоят, афсона ва ибратлар асосига курилган, аммо эндиликда нафакат насих,ат, маслах,ат йули билан тарбиялаш, балки ибрат курсатиш, х,амкорлик ва х,амфикрликни йулга куйиш лозим;

- юртимизда ижтимоий-иктисодий, сиё-сий, маданий ва бошка катор сох,аларда олиб борилаётган ислох,отларда нуронийлари-миз камарбаста булиб турибди. Уларнинг бу сох,адаги тажрибаларини илмий тадкик килган х,олда геронтопедагогика сох,асини ривожлан-тириш х,ар доимгидан купрок ах,амият касб этади.

Хулосалар:

• Миллий, минтакавий, умуминсоний кадриятлар уЙFунлиги, ёшлар тарбияси маса-лалари, миллий ва диний кадриятларни чукур англаган х,олда соFлом фикрлайдиган, янгича тафаккурга эга баркамол инсонни тарбиялаш мух,имлигига эътибор каратилади.

• Учинчи Ренессансни барпо этишда авлодлараро муносабатлар мух,им ах,амиятга эга. Авлодлараро муносабатларни, улар уртасидаги ворисийликни урганиш жамиятни, оилалар мух,итини узига хослигини аниклаш, ёш авлод келажаги оркали бутун инсо-

ният келажагини куриш, уларнинг жамият тараккиётидаги ролини урганишни талаб килади.

• Кексалик боскичидаги жараёнлар туFрисида илмий хулоса килиш, ворислик утмиш меросига таяниб тараккиётни юксак боскичга кутариш, тараккиётдаги узлуксиз алока ва боFланишни таъминлашга ва тафак-курни ривожлантиришга, мафкуравий имму-нитетни шакллантиришга х,амда ёт Fоялар таъ-сирига тушиб колишни олдини олишга хизмат килади.

• Бир томондан, кекса авлод ахбо-ротлашган жамиятда замонавий илмларни узлаштиришга х,аракат килса, иккинчи томондан уларнинг билими, х,аётий тажрибаси, хулоса ва тавсияларидан ёш авлодни тар-биялашда эх,тиёжнинг мавжудлиги геронтопедагогика сох,асини тадкик килишни талаб колмокда.

• Кексаликни тадкик килиш, уларда кечаётган турли ижтимоий-психологик мурак-кабликларнинг педагогик ечимини топиш, уларни кексайиш боскичига тайёрлаш, бунда уларнинг салох,иятларини, кобилиятларини юзага чикариш, ёки саклаб колиш билан боFлик ижтимоий вазифалар долзарб ах,амият касб этади.

Адабиётлар руйхати:

1. General Assembly - Forty-fifth Session. 68th plenary meeting 14 December 1990

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "2022-2026-йил-ларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси туFрисида"ги 60-сон фармони.

3. Kojima H. Aging in Japan: Population Policy Implications. Tokyo: Ministry of Health and Welfare; 1996. (Institute of Population Problems Reprint Series 25).

4. Olga Donkova. Gerontopedagogika a jeji edukativni dimenze: Univerzita tomase bati ve zline fakulta humanitnich studii institut mezioborovych studii Brno.- Р. 2.

5. Авлоний А. Туркий гулустон ёхуд ахлок. - Тошкент; Укитувчи, 1992.

6. Баум С.К. Кто ни о чем не жалеет? Психологические отчеты. М, 1999 г. 257-260 с.

7. Больмейер Э., Валенкамп М., Вестерхоф Г. и др. Творческая память как раннее вмешательство при депрессии: результаты пилотного проекта. Старение психического здоровья. М, 2005 г. 302-304 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

8. Больмейер Э., Валенкамп М., Вестерхоф Г. и др. Творческая память как раннее вмешательство при депрессии: результаты пилотного проекта. Старение психического здоровья. М, 2005 г. 302-304 с.

9. Дилтей В. Введение в нaуки o Духе. - М.: 2000. - 270, 730 с.

10. Ибн Сино. Тиб конунлари. Уч жилдлик сайланма. - Тошкент: А.Кодирий номи-даги Халк мероси нашриёти, 1994. 1-жилд. - Б. 253-361.

11. Имом Fаззолий. Уйланиш одоби. - Т.: "Тошкент ислом университети" нашриёт-матбаа бирлашмаси. 2009. - Б. 64.

12. Кайковус. Кобуснома. - Тошкент: А.Кодирий номидаги Халк мероси нашриёти, 1992. - Б.176.

13. Маркузе Герберт. Одномерный человек: исследования идеологии развитого индустриального общества. Бостон: Beacon Press. 1964 г. Маркузе Герберт. Одномерный человек: исследования идеологии развитого индустриального общества. Бостон: Beacon Press. 1964 г.

14. Мид М. Культура и преемственность. Исследование конфликта между поколениями // Культура и мир детства. Избранные произведения. - М.: Наука, 1988. -429 с.

15. Очилов Э., Шарк хикоят ва ривоятлари. - Т, Шарк, 2013 й.11 -б.

16. Ризоуддин ибн Фахриддин. Илми ахлок. - Тошкент: Чулпон, 1993. - Б.60.

17. Тургунова А.Т. Ижтимоий тахдидларга мойил оилаларда маънавий-ахлокий мухитни баркарорлаштиришнинг геронтопедагогик асослари. - Т.: "ILM ZIYO ZAKOVAT", 2020. - 48 б.

18. Форобий. Фозил одамлар шахри. - Тошкент: А.Кодирий номидаги Халк мероси нашриёти, 1993. - Б.186.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.