Научная статья на тему 'ГЕРОНТОЛОГИЯ МУАММОЛАРИНИНГ ФАЛСАФИЙ-ПСИХОЛОГИК ТАҲЛИЛИ'

ГЕРОНТОЛОГИЯ МУАММОЛАРИНИНГ ФАЛСАФИЙ-ПСИХОЛОГИК ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
170
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ГЕРОНТОЛОГИЯ / КЕКСАЛИК / БИО- / ИЖТИМОИЙ / ПСИХОЛОГИК / ИЖТИМОИЙ ГЕРОНТОЛОГИЯ / ДЕМОГРАФИЯ / ГЕРОНТОЛОГИК БИЛИМЛАР / ЦИВИЛИЗАЦИЯ / МОТИВАЦИЯ

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Хакимов А.А.

Маколада жамиятнинг кўрсаткичларидан бири аҳолининг ёш таркиби булиб сўнгги пайтларда дунёда аҳолининг ёш таркиби сезиларли ўзгаришларни бошдан кечираетганлиги бу замонавий инсоният учун катта иқтисодий, ижтимоий, маданий, психологик ва маънавий аҳамиятга эга эканлигини геронтология муаммоларининг фалсафий-психологик таҳлили оркали кариш жараёнини ўрганишнинг турли жиҳатларини бирлаштирган ҳолда, ижтимоий геронтология кўп тармоқли фан сифатида фанлар тизимида мустаҳкам ўрин эгаллашини асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PHILOSOPHICAL AND PSYCHOLOGICAL ANALYSIS OF GERONTOLOGICAL PROBLEMS

The article combines various aspects of the study of the aging process through a philosophical and psychological analysis of gerontological problems, noting that one of the indicators of society is the age structure of the population. case, social gerontology as a multidisciplinary science is based on its strong place in the system of sciences.

Текст научной работы на тему «ГЕРОНТОЛОГИЯ МУАММОЛАРИНИНГ ФАЛСАФИЙ-ПСИХОЛОГИК ТАҲЛИЛИ»

УДК 316

Хакимов А.А.

Ижтимоий фанлар кафедраси доценти Наманган му^андислик-курилиш институти

ГЕРОНТОЛОГИЯ МУАММОЛАРИНИНГ ФАЛСАФИЙ-ПСИХОЛОГИК ТАХЛИЛИ

Аннотация: Маколада жамиятнинг курсаткичларидан бири ауолининг ёш таркиби булиб сунгги пайтларда дунёда ауолининг ёш таркиби сезиларли узгаришларни бошдан кечираетганлиги бу замонавий инсоният учун катта ицтисодий, ижтимоий, маданий, психологик ва маънавий ауамиятга эга эканлигини геронтология муаммоларининг фалсафий-психологик таулили оркали кариш жараёнини урганишнинг турли жиуатларини бирлаштирган уолда, ижтимоий геронтология куп тармоцли фан сифатида фанлар тизимида мустаукам урин эгаллашини асосланган.

Калит сузлар: геронтология - кексалик - био-ижтимоий-психологик -ижтимоий геронтология - демография - геронтологик билимлар-цивилизация- мотивация.

Xakimov A.A. associate professor of social sciences Namangan Engineering and Construction Institute

PHILOSOPHICAL AND PSYCHOLOGICAL ANALYSIS OF GERONTOLOGICAL PROBLEMS

Annotation: The article combines various aspects of the study of the aging process through a philosophical and psychological analysis of gerontological problems, noting that one of the indicators of society is the age structure of the population. case, social gerontology as a multidisciplinary science is based on its strong place in the system of sciences.

Keywords: gerontology - old age - bio-social-psychological - social gerontology - demography - gerontological knowledge- civilization-motivation.

Замонавий дунёнинг тарихий ва ижтимоий ривожланиши жамият гоясини биринчи навбатда доимий хдракатдаги динамик тизим сифатида белгилайди, унинг таркибий элементлари ва кисмлари турли улчамларда узгаради. Жамиятнинг шундай курсаткичларидан бири ахрлининг ёш таркибидир. Айтиш мумкинки, сунгги пайтларда дунёда ахрлининг ёш таркиби сезиларли узгаришларни бошдан кечирмокда: умумий кариш ёки, одатда, "демографик, сокин инкилоб" ва бу хрдисанинг окибатлари

демографиядан анча узокда. замонавий инсоният учун катта иктисодий, ижтимоий, маданий, психологик ва маънавий ахамиятга эга.

Шунинг учун жамиятда кексалар ва кексалар муаммоларига нафакат назарий ва амалий геронтология, демография, психология ва социология нуктаи назаридан жиддийрок эътибор каратиш зарур.

Кексалик ва каришни урганишнинг назарий ва услубий асосларини урганиш кекса ёшдаги инсоннинг мохиятини кайта куриб чикишга, ижтимоий мухит сифатини яхшилаш ва кариш жараёнини ижтимоий тартибга солиш имкониятларини аниклашга ёрдам беради.

Кексалик ходисаси узок вактдан бери файласуфлар, социологлар ва психологларнинг эътиборини тортди. Кадимги цивилизациялар пайдо булгандан бери мавжуд

Кариш жараёнлари ва кариликнинг узи хакида турли хил фикрлар мавжуд. Улар геронтологик билимлар мазмунини ташкил килади (юнонча "геронт" - кария, "логос" - укитишдан).

Кексалик нима деб хисобланадиганлиги, унинг биринчи куринишлари, ёш нима ва унинг сабаблари нимада мухокама килинади. Узларининг каришини муваффакиятли, кулай ва хатто бахтли деб хисоблаган кекса одамларнинг хаётий позициясини тахлил килиб, олимлар кейинги ёшда янги хаётий позицияни шакллантириш хакида гапириш мумкин деган хулосага келишди.

"Кексалик" тушунчаси учинчи ёшнинг вакилини, яъни нафакага чикиш остонасини босиб утган, жисмоний, психологик ва касбий имкониятлари унга фаол хаёт тарзи, мехнат ва таълим фаолияти билан шугулланиш имконини берадиган шахсни англатади.

Кекса одамнинг шахсияти, унинг мотивацияси, кексаликдаги хиссий холатлари, узини узи кадрлаши ва инсон хаётининг ушбу даврининг "мен" образининг мазмуни хакида тулик ва ишончли маълумотлар хали хам мавжуд эмас. Бирок, кексалик, кекса одамнинг шахсий холати ва карилик давридаги турмуш тарзи хакидаги илмий асосланган билимлар нафакат умрни узайтириши, балки уни тулик ва фаол саклаши мумкин.

Шундай килиб, махаллий ва хорижий тадкикотларни назарий куриб чикишга асосланиб, биз кексалик феномени хакида умумий тушунча ва таъриф йук деган хулосага келишимиз мумкин. Карилик ходисаси шахс ривожланишининг узок ва мухим боскичи булиб хизмат килади ва замонавий жамиятда макротузилма даражасида ижтимоий, иктисодий, маданий жараёнларнинг узгариши йуналишларининг энг мухим курсаткичларидан бири хисобланади.

Мураккаб био-ижтимоий-психологик ходиса булиб, кексаликни урганиш табиий, ижтимоий ва гуманитар фанларни узида мужассам этган яхлит фанлараро ёндашувни талаб килади.

20-аср давомида умр куриш давомийлигини ошириш, каришни олдини олиш ва ёшликни узайтириш, инсоннинг функционал фаоллигини

саклаб колиш учун махсус тиббий усулларнинг мавзусига айланган карилик муаммосига табиий илмий кизикиш ортди. Бу эхтиёж сунгги йилларда иктисодий жихатдан ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ахолисининг сезиларли даражада кариши туфайли энг куп намоён булди, яъни. унинг таркибида кексалар улушининг ортиши билан боглик.

Шунинг учун XXI аср бошларида. кариш муаммолари буйича тадкикотлар фаоллашди, анъанавий геронтологик муаммоларни хал килишда янги муаммолар ва ёндашувлар пайдо булди. Кариш муаммолари турли билим сохалари олимларининг эътиборини тобора купрок жалб килмокда. Геронтология фанининг институционализацияси жадал суръатлар билан давом этмокда - геронтологик ва гериатрик илмий мактаблар ва жамиятлар пайдо булмокда, ихтисослаштирилган психологик конференциялар утказилмокда, бутунлай кариш муаммосига багишланган даврий нашрлар нашр этилмокда.

Утмишда чиройли хаёт кечирган жамият учун фойдали булган, ижтимоий муносабатларни йулга куйиб, уз гояларига эриша олган шахс узининг хаётини фарвонлаштириши мумкин. Уз хаётини маълум бир маънода яшай олмаган ва хаётида ижтимоий масъулиятдан узокда булмаган одам эса, аксинча, узини ночор хис килиши мумкин. Айнан мана шу ночорлик туйгулари ва якинлашиб келаётган улимга карши тура олмаслик кексаликда доимий депрессияга олиб келиши мумкин.

Кекса одамлар ёки кариган одамлар кариш туфайли иктисодий, ижтимоий, психологик ва (ёки) жисмоний муаммоларни бошдан кечирадилар. Баъзи кексалар, айникса, нафакага чикканларида, кексаликка мослашиш муаммолари (ёлгизлик, фойдасизлик хисси, уз кадр-кимматини йукотиш ва х к.), кексалар эса бошпана учун бошкаларга карам булиш, парваришга мухтожлик каби муаммоларга дуч келишади. Тадкикотлар шуни курсатадики, 65 ва ундан катта ёшдаги кекса гурухда депрессия даражаси 30% дан 68% гача буларкан. Депрессиянинг таркалиши хам уз жонига касд килиш холатларини оширади. Гарб мамлакатларида кариш билан параллел равишда уз жонига касд килиш холатлари ортиб бораётгани таъкидланган. Баъзи кекса одамларда аклий кобилиятларнинг заифлашиши (деманс-деманс), хотира бузилиши ва умумий дисориентация (Алцгеймер) каби куплаб турдаги психотик реакциялар мавжуд.

Жорий асрнинг сунгги 50 йилида жахон микёсида ахолининг кариши жараёни шу кадар тез ва изчил ривожланиб бордики, унинг ахамиятини билмаслик хар кандай давлатнинг ижтимоий сиёсати учун салбий окибатларга олиб келади. ^озирги вактда кексалар ахолининг учинчи мухим тоифасига айланди, бу эса ута жиддий иктисодий, ижтимоий, тиббий муаммоларни келтириб чикарди, бунинг эхтимоли утмишда инсоният тасаввур хам кила олмаган. Аввало, кексаларга ижтимоий ёрдам курсатиш, уларга тиббий хизмат курсатишни кенгайтириш, уларни

таъминлаш учун шарт-шароит яратиш ва маблаг ажратиш зарурати тугилди. 1940-йилларнинг охирига келиб, куплаб саноати ривожланган мамлакатларнинг согликди сакдаш ва ижтимоий хизматлар органлари олдида куплаб муаммолар пайдо булди.

Ижтимоий геронтология кексалик ва карилик даврига хос булган жисмоний ва маънавий ахамиятни саклаб колиш учун ижтимоий чоралар ва имкониятларни топиш учун инсоннинг кариши биологик жараёнларини урганади. Бу ерда кексанинг турмуш шароити, турмуш тарзи муаммоси биринчи уринга чикади. Ижтимоий геронтология социология, ижтимоий психология, фалсафа, статистика, саноат, иктисодиёт, ижтимоий ва шахсий гигиенанинг кенг муаммоларидан ажралмасдир.

Ижтимоий геронтология умумий маданият, борлик, маълум даражада унинг улчови масалалари билан чамбарчас богликдир, агар давлат, жамият ва оиланинг кекса одамга гамхурлик даражасини, унинг соматик ва рухий фаровонлиги билан боглик. Кариш жараёнини урганишнинг турли жихатларини бирлаштирган холда, ижтимоий геронтология куп тармокли фан сифатида фанлар тизимида мустахкам урин эгаллади.

Ижтимоий геронтологияда илмий тадкикотлар уч йуналишда олиб борилади.

1. Шахснинг биологик ва рухий каришининг ижтимоий детерминантлари урганилади. Инсон хаётининг якуний боскичларида кариш жараёнининг шахсга таъсири урганилади - унинг ижтимоий эхтиёжлари, муносабатлари, кадрият йуналишлари, кизикишлари, мотивацияси, фаолият ва хулк-атвор тузилиши, фаоллик, яъни бутун хаёт йули. Умуман олганда, бу йуналиш карилик ва кариликнинг индивидуал, шахсий, хусусиятларига каратилган.

2. Биз кексалар ва карияларнинг турли ижтимоий гурухлари ва жамоаларини, шунингдек, улар аъзоси булган гурух ва жамоаларни - оила, кариндошлар, танишлар доираси, кушнилар ва бошкаларни урганамиз. Бу холатда ижтимоий геронтологларнинг вазифаси кекса ва карияларнинг ушбу гурухлардаги урни, роли ва функцияларини, уларнинг занжирдаги гурух ва унинг алохида аъзолари билан муносабатларини аниклаш; бевосита ижтимоий мухитнинг кариш жараёнига таъсирини урганиш.

3. Кексалар ва кексаларнинг ижтимоий мавкеи турли ижтимоий жараёнларга таъсир этувчи жамият ижтимоий-демографик тузилишининг мухим элементи булган махсус ижтимоий ва ёш гурухи сифатида урганилади. Ушбу йуналиш кексаларни ижтимоий таъминлаш, химоя килиш ва уларга хизмат курсатиш билан шугулланадиган муассаса ва ташкилотларнинг максадлари, тузилиши ва функцияларини урганади.

Хулоса урнида шуни таькидлаш жойизки ижтимоий жихатдан геронтология:

• кекса кишиларнинг шахсий тажрибалари

• кексаларнинг жамиятдаги урни ва мавкеи

• кексаларга нисбатан ижтимоий сиёсатни

Шунингдек, эрта касбий кариш сабаблари, хаётнинг пенсия олди ва нафакага чикиш даврлари, мехнат кобилияти, кексаларнинг касбий ва ижтимоий фаоллигига эътибор беради.

Ижтимоий геронтология уз фаолиятининг яна бир мухим жихати -ижтимоий ишга эга булиб, унинг мазмуни куйидагича:

• кексалар ва кариялар, турмуш даражаси паст, ижтимоий алокалари бузилган кексалар оилалари ва гурухларига амалий ёрдам курсатиш;

• кексалар ва карияларни ижтимоий реабилитация килиш, уларнинг ижтимоий фаоллигини оширадиган шарт-шароитларни яратиш;

• кексалар ва кексаларга нисбатан ижтимоий химоя сиёсатини шакллантириш;

• карилик ва кариликнинг салбий окибатларини бартараф этиш буйича профилактика дастурларини ишлаб чикиш;

• кексаларнинг турмуш шароити ва моддий фаровонлигини яхшилаш буйича маълумотлар банкини яратиш буйича объектив тасдикланган натижаларни олиш максадида ижтимоий экспериментлар утказиш.

Ижтимоий геронтология мамлакатдаги демографик силжишлар конуниятларини, кариган ахолининг ижтимоий-иктисодий окибатларини, уртача умр куришнинг нисбатан пастлиги ва "пенсияга чиккан одамларнинг юкори улими сабабларини" урганишни энг мухим вазифалардан бири деб билади.

References:

1. Abduxamidovna M. D., Abdurahmonovich A. B. Analysis of the results of psychological and pedagogical research of labor migrants and their families //Middle European Scientific Bulletin. - 2021. - Т. 12. - С. 440-443.

2. Abdurakhmonovich A. B. Factors influencing the formation of professional thinking in pupils //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol. - 2020. - Т. 8. - №. 2.

3. Хакимов А. А., Абдуллажанова Н. Т., Бокиев К. Т. Глобал экологик инкироз ва экологик нормалар //Сборники конференций НИЦ Социосфера. - Vedecko vydavatelske centrum Sociosfera-CZ sro, 2015. - №. 58. - С. 93-95.

4. Хакимов А. А. и др. Традиция как фактор нормативного управления обществом //Сборники конференций НИЦ Социосфера. - Vedecko vydavatelske centrum Sociosfera-CZ sro, 2015. - №. 37. - С. 47-49.

5. Хакимов А. и др. Узлуксиз таълим тизимида ижтимоий хамкорлик-таракккиёт омили //Сборники конференций НИЦ Социосфера. - Vedecko vydavatelske centrum Sociosfera-CZ sro, 2015. - №. 48. - С. 60-62.

6. Абдуллажанова Н. Т. Беруни-историк науки. Мировая наука 2020. Проблемы и перспективы. Материалы II международной научно-практической конференции. - 2020.

7. Абдуллажанова Н. Т. Вклад российских ученых в издание избранных произведений Абу Райхана Беруни/Российско-узбекистанские связи в контексте многовековой исторической ретроспективы. - 2012.

8. Ismoilov M., Shaydullayev N. Moral education: concept, essence, tasks //Theoretical & Applied Science. - 2020. - №. 2. - С. 658-660.

9. Ismoilov M. I. A new environmental (ecological) paradigm an important factor in ensuring of sustainable development //Theoretical & Applied Science.

- 2019. - №. 10. - С. 666-668.

10. Ismoilov M. I. The status of intuitive forecasting in the environmental paradigm evolution //Scientific Bulletin of Namangan State University. - 2019.

- Т. 1. - №. 6. - С. 214-218.

11. Седенков А. Н., Атамуратова Ф. С. Priority of the choice of presumption of dissent in organ transplantation: дис. - Этические проблемы чрезвычайных ситуаций: ответ биоэтики на пандемию COVID-19, 2021.

12. Атамуратова Ф. С., Рахманова С. Защиты данных-этические проблемы в период пандемии COVID-19: дис. - Этические проблемы чрезвычайных ситуаций: ответ биоэтики на пандемию COVID-19, 2021.

13. Xakimov A. GENDER PHILOSOPHY //ПРИОРИТЕТНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ НАУЧНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ. - 2019. - С. 21-23.

14. Abdilboki K. Human Alienation and National Mentality in Society in the Context of Modern Global Development //Academic Journal of Digital Economics and Stability. - 2021. - Т. 5. - С. 52-53.

15. Xakimov A. PROBLEM OF GENDER IN THE PHILOSOPHY //Theoretical & Applied Science. - 2019. - №. 11. - С. 641-643.

16. Khakimov A. A. TRADITION AS A FACTOR IN THE NORMATIVE MANAGEMENT OF SOCIETY //Colloquium-journal. - Голопристанський мюькрайонний центр зайнятосп= Голопристанский районный центр занятости, 2019. - №. 5-3. - С. 49-50.

17. Bulturbayevich M. B. et al. THE MAIN DIRECTIONS OF MODERN MANAGEMENT PSYCHOLOGY //Conference Zone. - 2021. - С. 292-294.

18. Ikromjonovich T. I. et al. SCIENTIFIC AND PRACTICAL ASPECTS OF MANAGEMENT COMMUNICATION AND PUBLIC SPEAKING SKILLS AND SPEAKING METHODS IN MANAGEMENT ACTIVITIES //Conference Zone. - 2021. - С. 233-236.

19. Bulturbayevich M. B. et al. MASTERY OF RHETORIC IN MANAGEMENT //Conference Zone. - 2021. - С. 287-291.

20. Bulturbayevich M. B. et al. LEADERSHIP AND LEADERSHIP IN MANAGEMENT PSYCHOLOGY //Conference Zone. - 2021. - С. 271-276.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.