Научная статья на тему 'ИЖТИМОИЙ ГЕРАНТАЛОГИЯНИНГ АСОСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ'

ИЖТИМОИЙ ГЕРАНТАЛОГИЯНИНГ АСОСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

64
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ижтимоий геронтология / аҳолининг қариши / давлат / жамият / оила / кекса / одам / руҳий фаровонлик / Social gerontology / population aging / state / society / family / elderly / person / mental well-being

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Гулчехра Баратовна Абдукаримова

Мақолада Ижтимоий геронтология мамлакатдаги демографик силжишларнинг шаклларини, кексайиб қолган аҳолининг ижтимоий ва иқтисодий оқибатларини, пенсияга қадар ва "пенсия ѐшидаги одамларнинг нисбатан узоқ умр кўриш даражаси ва ўлимининг юқори сабабларини, улар тайѐр бўлмаганлиги ва зудлик билан талаб қилинадиган муаммоларини ўрганишнинг енг муҳим вазифаларидан тўғрисида тўхтанилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In the article, Social Gerontology focuses on the most important tasks of studying the patterns of demographic shifts in the country, the social and economic consequences of the aging population, the pre-retirement and "relatively long life expectancy and high causes of death of people of retirement age, their unpreparedness and urgent problems.

Текст научной работы на тему «ИЖТИМОИЙ ГЕРАНТАЛОГИЯНИНГ АСОСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ»

ИЖТИМОИЙ ГЕРАНТАЛОГИЯНИНГ АСОСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

Гулчехра Баратовна Абдукаримова

Тошкент давлат транспорт университети "Ижтимоий фанлар" кафедраси катта укитувчиси

AННОТАТЦИЯ

Маколада Ижтимоий геронтология мамлакатдаги демографик силжишларнинг шаклларини, кексайиб колган ахолининг ижтимоий ва иктисодий окибатларини, пенсияга кадар ва "пенсия ёшидаги одамларнинг нисбатан узок умр куриш даражаси ва улимининг юкори сабабларини, улар тайёр булмаганлиги ва зудлик билан талаб килинадиган муаммоларини урганишнинг енг мухим вазифаларидан тугрисида тухтанилган.

Калит сузлар: Ижтимоий геронтология, ахолининг кариши, давлат, жамият, оила, кекса, одам, рухий фаровонлик.

ABSTRACT

In the article, Social Gerontology focuses on the most important tasks of studying the patterns of demographic shifts in the country, the social and economic consequences of the aging population, the pre-retirement and "relatively long life expectancy and high causes of death of people of retirement age, their unpreparedness and urgent problems.

Keywords: Social gerontology, population aging, state, society, family, elderly, person, mental well-being.

КИРИШ

Ушбу асрнинг сунгги 50 йилида глобал микёсда ахолининг кариши жараёни шунчалик тезкорлик ва изчиллик билан ривожланиб келдики, унинг ахамиятини билмаслик хар кандай давлатнинг ижтимоий сиёсати учун салбий окибатларга олиб келади. Хрзирги вактда кексалар ва кариялар жуда мухим иктисодий, ижтимоий ва тиббий муаммоларни келтириб чикарган ахолининг учинчи энг мухим тоифасига айландилар, утмишда инсоният буни тасаввур хам кила олмади. Аввало, кекса одамларга ижтимоий ёрдам хизматларини кенгайтириш, уларга тиббий ёрдам курсатиш, шароит яратиш ва уларни саклаш учун маблаг ъажратиш зарур булди. 40-йилларнинг охирига келиб куплаб саноати ривожланган мамлакатларнинг согликни саклаш ва ижтимоий хизмат курсатиш органлари

November, 2022

153

олдида куплаб муаммолар юзага келди. Ижтимоий геронтология кексалик ва кексаликка хос булган танавий ва маънавий ахамиятини саклаб колиш учун ижтимоий чора-тадбирлар ва имкониятларни топиш учун инсон каришининг биологик жараёнларини урганади. Бу ерда кекса одамнинг яшаш шароитлари ва турмуш тарзи муаммоси биринчи уринга чикади. Ижтимоий геронтология социология, ижтимоий психология, фалсафа, статистика, саноат, иктисодиёт, ижтимоий ва шахсий гигиенанинг кенг муаммоларидан ажралмасдир. Ижтимоий геронтология умумий маданият масалалари билан чамбарчас боглик, маълум даражада унинг улчови, агар давлат, жамият ва оиланинг кекса одам, унинг бадандаги ва рухий фаровонлиги тугрисида гамхурлик даражасини ёдда туцак. ^ариш жараёнини урганишнинг турли жихатларини бирлаштириб, ижтимоий геронтология куп тармокли фан сифатида инсоният ва жамиятни урганадиган фанлар тизимида кучли позицияларни егаллади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

"Ижтимоий геронтология" атамасини биринчи булиб 40-йилларнинг охирида америкалик олим Е. Стиглитз ишлатган. Бугунги кунда ушбу атама одатда кабул килинган, аммо айнан нимани англатиши хакидаги савол узок вактдан бери бахсли булиб келмокда. Ижтимоий геронтологияни яхлит фанлараро билимлар мажмуаси ёки кариш жараёнини у ёки бу тарзда урганадиган бошка ижтимоий фанлар томонидан тупланган маълумотларнинг куп киррали туплами сифатида куриб чикиладими-йукми, бу мунозаранинг мохияти еди. Ушбу низо 60-йилларнинг бошларида, ижтимоий геронтология нихоят узига хос категорик аппарати, маълумотларни йигиш ва тахлил килиш тамойиллари, уларни умумлаштириш ва талкин килиш усуллари билан мустакил илмий фан сифатида тан олинганида хал килинди.

Ижтимоий геронтологияда илмий тадкикотлар уч йуналишда амалга оширилади.

1. Шахснинг биологик ва аклий каришининг ижтимоий детерминантлари урганилади. ^ариш жараёнининг шахснинг хаёт циклининг сунгги боскичларида шахсга таъсири урганилади - унинг ижтимоий ехтиёжлари, муносабатлари, кадрият йуналишлари, кизикишлари, мотивлари, фаолият тузилиши ва хулк-атвори, фаолияти узгариши, яъни. бутун турмуш тарзи. Умуман олганда, ушбу йуналиш кариш ва кариликнинг индивидуал, шахсий, хусусиятларига каратилган.

2. Биз кекса ва кекса одамларнинг турли хил ижтимоий гурухлари ва жамоаларини, шунингдек улар аъзо булган

November, 2022

154

гурухлар ва жамоаларни - оила, кариндошлар, танишлар доираси, кушнилар ва бошкаларни урганамиз. Бу холда ижтимоий геронтологларнинг вазифаси кекса ва кекса одамларнинг ушбу гурухлардаги урни, роли ва функцияларини, уларнинг занжирдаги гурухи ва унинг алохида аъзолари билан муносабатларини аниклаш; кариш жараёнига бевосита ижтимоий мухит таъсирини урганиш.

3. Кексалар ва карияларнинг ижтимоий холати турли ижтимоий жараёнларга таъсир курсатадиган, жамиятнинг ижтимоий ва демографик тузилишининг мухим елементи булган махсус ижтимоий ва ёш гурухи сифатида урганилади. Ушбу йуналиш ижтимоий таъминот, карияларни химоя килиш ва уларга хизмат курсатиш билан шугулланадиган муассасалар ва ташкилотларнинг максадларини, тузилишини ва функцияларини урганади. Шундай килиб, геронтология ижтимоий жихатдан:

• кекса одамларнинг индивидуал тажрибалари;

• карияларнинг жамиятдаги урни ва мавкеи;

• кекса одамларга нисбатан ижтимоий сиёсат.

Ижтимоий геронтология шунингдек, дастлабки касбий каришнинг сабаблари, пенсия олди ва пенсия даври, мехнат кобилияти, кекса одамларнинг касбий ва ижтимоий фаолияти.

Ижтимоий геронтология уз фаолиятининг яна бир мухим жихатига ега -ижтимоий иш, унинг мазмуни куйидагича:

• фаровонлиги паст ва ижтимоий алокалари бузилган кариялар ва карияларга, оилалар ва кариялар гурухларига амалий ёрдам курсатиш;

• кексалар ва карияларнинг ижтимоий реабилитацияси, уларнинг ижтимоий фаоллигини оширадиган шароитларни яратиш;

• кексалар ва карияларни ижтимоий химоя килиш сиёсатини шакллантириш;

• кариш ва кариликнинг салбий окибатларини бартараф етиш буйича профилактика дастурларини ишлаб чикиш;

• кекса одамларнинг яшаш шароитлари ва моддий фаровонлигини ошириш учун маълумотлар банкини яратиш буйича объектив тасдикланган натижаларни олиш учун ижтимоий тажрибаларни утказиш.

Ижтимоий геронтология мамлакатдаги демографик силжишларнинг шаклларини, кексайиб колган ахолининг ижтимоий ва иктисодий окибатларини, пенсияга кадар ва "пенсия ёшидаги одамларнинг нисбатан узок умр куриш даражаси ва улимининг юкори сабабларини, улар тайёр булмаганлиги ва зудлик билан талаб килинадиган муаммоларини урганишнинг енг мухим вазифаларидан бири

November, 2022

155

деб хисоблайди. Бирок, биринчи уринни А^Ш, Япония, Англия, Канада ва Гарбий Европа мамлакатларида илмий ва амалий ишлар учун махсус тайёргарлик билан мустакил илмий интизом - ижтимоий геронтология -ажратиш ва шакллантиришга катта хисса кушган ахолининг каришининг иктисодий муаммолари егаллади. мамлакатлар.

Ижтимоий геронтология - бу ахоли каришининг демографик ва ижтимоий-иктисодий муаммоларини хал килиш учун мулжалланган ижтимоий интизом (геронтология сохаси, булими). Биология, екология ва социология учбурчакни ташкил етади, унинг ичида соглом ва касал одамнинг хаёти, унинг кексалиги, узок умр куриши ва улими урганилади. Аммо геронтология ва гератрия муаммоси инсоннинг очик тизим еканлиги инобатга олинмаса, илмий ва амалий ахамиятини йукотган булар еди. Геронтологияда тестлар онтогенезнинг барча даврларида инволяцион-атрофик жараёнлар натижасида юзага келадиган узгаришларни микдорий равишда улчаш учун ишлатилади. Бу асосий тизимлардаги функционал узгаришларни аниклаш ва кариш пайтида танадаги иммунобиологик ва рухий узгаришларни бахолаш учун тестлар.

Биологик ёш - бу организмнинг кариши, унинг саломатлиги ва келажакдаги умр куриш курсаткичидир. У махсус тестлар ва курсаткичлар туплами билан белгиланади. Аслида, бу функционал ёш, бу инсон яшаган шахсий фазилатлар ва шароитларга боглик. Баъзи олимларнинг фикрига кура, бу турларнинг умр куриш давомийлиги, бошкалари буни популяциядан индивидуал шахсларнинг максимал умр куришлари, бошкалари буни танадаги узгаришлар ва календар ёш уртасидаги мослик деб хисоблашади. Биологик ёшни аниклаш физиологик ва ерта каришни ажратиш, профилактика чораларини ишлаб чикиш, инсонни ижтимоий химоя килиш ва пенсия сиёсати учун жуда мухимдир.

Болгар геронтологи Г. Стоиневнинг фикрига кура, хакикатга енг якинрок каришни биососиал ходиса сифатида ифодалайдиган, динамикасига генетик, ижтимоий ва иктисодий омиллар таъсир курсатадиган назария ва тушунчалар. Унинг фикрича, хетерогенезнинг мохияти (каришнинг ривожланиши) ва унинг механизмлари хакидаги карашларидан катъи назар, барча назариялар якдиллик билан кариш жараёни мослашувчан механизмларни камайтирадиган омилларга, купайиб борувчи инсиденсияларга караб содир буладиган жараёндир. давомий хаётни камайтириш. Ижтимоий геронтология кекса одамларнинг хаёт сифатини яхшилаш, миллий даромаднинг бир кисмини уларнинг фойдасига таксимлаш, улар учун согликни саклаш хизматларини ривожлантириш, пенсия конунчилигини

November, 2022

156

узгартириш, нафакахурларга ишлаш имкониятини бериш, оилавий ва ижтимоий хаётнинг бундай тузилишини яратиш, унда кекса одамларга муносиб урин булиши учун муаммоларни хал килади.

Геронтология (юнон тилидан. Герон, генитиве геронтос - кекса одам ва ... мантик), биомедикал фаннинг тирик организмларнинг, шу жумладан одамларнинг кариш ходисаларини урганадиган булими. Г.нинг таркибий кисмлари гератрия - карилик организмининг касалликлари хусусиятлари хакидаги таълимот, гигиена - катта ёшдаги одамлар гигиенаси хакидаги таълимот ва геронтопсихология. 20-асрнинг бошидан бери. каришнинг бир неча назариялари илгари сурилган. И.И.Мечников назариясига кура (1908) кариш -бу организмнинг ичак йулларида яшовчи бактерияларнинг метаболизм махсулотлари ва организмнинг азот алмашинуви махсулотлари (сийдик кислотаси) билан захарланишининг натижасидир. Чех биологи В.Рузиска кариш золларнинг гелга айланишига, протоплазманинг конденсацияланиш жараёнига асосланган деб хисоблаган. Совет олимлари В.В. Алпатов ва О.К.Настюкова организмнинг кариши ферментлар фаоллигининг пасайишига кадар камаяди, деб хисоблашган.

ХУЛОСА

Замонавий геронтология молекуляр ва хужайра даражасидан бутун организмгача кариш механизмлари ва сабабларини урганади. Асабни тартибга солиш жараёнларининг ролига алохида еътибор берилади. Ушбу асарлар гератрия сохасида тадкикотларнинг ривожланишига олиб келди - ёши каттарок гурухдаги одамларда ривожланиш хусусиятларини урганиш, касалликнинг олдини олиш. Ушбу ахоли гурухларининг тиббиёт муассасаларига тобора купайиб бориши ва бу борада амалий согликни саклаш буйича янги вазифаларнинг пайдо булиши терапия, психиатрия, жаррохлик, физиология ва бошкаларда интенсив равишда юзага келган бир катор клиник ихтисосликлар буйича гератрия булимининг ажратилишига олиб келди.

REFERENCES

1.Абдукаримова Г. Б. Научно-философский анализ современного этапа глобализации //Наука, образование и культура. - 2019. - №. 4 (38). - С. 36-37.

2. Глотов М.Б. Поколение как категория социологии // Социологические исследования. - Москва, 2004. № 10. - С. 42-48.

3. Социологический энциклопедический словарь. - Москва, Издательство НОРМА , 2000. - С. 488.

November, 2022

157

4. Калиновский, Ю.И. Философия образовательной политики / Ю.И. Калиновский. - Москва, 2000. - С. 540.

5. Абдукаримова Г. Б. Научно-философский анализ современного этапа глобализации //Наука, образование и культура. - 2019. - №. 4 (38). - С. 36-37.

6. Умарова Р. Ш., Абдукаримова Г. Б., Тухтабоев Э. А. Вклад Абу Райхана Беруни в развитие философии Ближнего, Среднего Востока и мировой науки //Проблемы науки. - 2019. - №. 12 (48). - С. 65-66.

7. Абдурахмонова, З. Ю. (2021). ЗАМОНАВИЙ УКИТИШНИНГ МУАММО ВА ЕЧИМЛАРИДА САМАРАЛИ ЁНДОШУВ. Academic research in educational sciences, 2(CSPI conference 1), 1189-1193.

8. Aripov, N., Kamaletdinov, S., Tokhirov, N., & Abduraxmanova, Z. (2022). Simulation Modeling of Train Traffic Based on GIS Technologies. European Journal of Life Safety and Stability (2660-9630), 16, 73-82.

9. Ж. С. Раматов, Л. А. Валиев, & М. Н. Хасанов (2022). АУРОБИНДО ЩОШ ТАЛКДНИДА ИНСОН БОРЛИЕИНИНГ АНТРОПОЛОГИК ЖИХДТЛАРИ. Academic research in educational sciences, 3 (6), 688-695.

10. Раматов, Ж.С., Баратов, Р.У., Султанов, С.Х,., Муратова, Д.А., Хасанов, М.Н., & Эрниёзов, У.К. (2022). ЁШЛАР ЗАМОНАВИЙ МАДАНИЙ КИЁФАСИ ВА УМУМИНСОНИЙ КАДРИЯТЛАР ТУШУНЧАСИНИНГ МАЗМУН-МОХДЯТИ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2 (10), 376-386.

11.Раматов, Ж.С., Баратов, Р.У., Султанов, С.Х,., Кушаков, Файзулла Абдуллаевич., Валиев, Л.А., & Хасанов, М.Н. (2022). ХОЗИРГИ ДАВРДА ИЖТИМОИЙ АДОЛАТ ХАКИДАГИ ИЛМИЙ-ФАЛСАФИЙ КАРАШЛАРНИНГ УЗИГА ХОС ТАЛКИНИ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2 (9), 647-656.

12. Ж. С. Раматов, & М. Хасанов (2022). ШАХС ДИНИЙ ДУНЁКАРАШИНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ИЛМНИНГ АХАМИЯТИ. Academic research in educational sciences, 3 (7), 35-39.

13. Ш.Е.Турабоев, З.Т.Тоиров, Ж.З.Абдуллаев, Ш.М.Еуломов, & М.Н.Хасанов. (2022). ФОРОБИЙНИНГ ФАЛСАФИЙ АСАРЛАРИДА ИНСОННИНГ КЕЛИБ ЧИКИШИ . JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS ,4(3),141-146.

14. Бобошев, З. Н., Хасанов, М. Н., & Нуруллаев, Э. А. (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ПЕДАГОГИКА ФАНИНИНГ АСОСЧИСИ СИФАТИДА.

November, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

158

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.